Αφιέρωμα Memes: Ανοιχτή συζήτηση από το 22ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης

Με μεγάλη επιτυχία πραγματοποιήθηκε την Τετάρτη 27 Μαΐου η τρίτη και τελευταία ανοιχτή συζήτηση στο πλαίσιο του 22ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, η οποία είχε στο επίκεντρό της τα memes. Στη συζήτηση, η οποία μεταδόθηκε ζωντανά από το κανάλι του Φεστιβάλ στο YouTube, πήραν μέρος ο Ματίας Φριτς, σκηνοθέτης της ταινίας Η ιστορία του Technoviking που προβάλλεται στο σχετικό αφιέρωμα της φετινής διοργάνωσης, ο Γιάννης Ιωαννίδης, πρόεδρος της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και η Στεύη Κίτσου, δικηγόρος με ειδίκευση στα ανθρώπινα δικαιώματα, μέλος του ΔΣ της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, καθώς και οι Πέτρος Ντόκος και Κώστας Κρίνος, δημιουργοί της πασίγνωστης και δημοφιλούς σελίδας The Real Ancient Memes. Αρχικά, τον λόγο πήρε ο συντονιστής της συζήτησης, Γιάννης Παλαβός, ο οποίος αφότου καλωσόρισε θερμά όλους τους ομιλητές εισήγαγε το κοινό στο θέμα της συζήτησης: «Πολλοί πιστεύουν πως τα memes δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια ευχάριστη νότα γέλιου στην καθημερινότητά μας. Στην πραγματικότητα, όμως, είναι ένα σύνθετο ζήτημα με πολλές και πολύ σημαντικές παραμέτρους, μεταξύ των οποίων και η προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου στο σύγχρονο ψηφιακό περιβάλλον. Οι καλεσμένοι μας, οι οποίοι προέρχονται από διαφορετικά πεδία ειδίκευσης, θα σκιαγραφήσουν μια σφαιρική εικόνα αυτού του πολύπλοκου φαινομένου της εποχής μας», κατάληξε σχετικά, προτού παραδώσει τη σκυτάλη στους προσκεκλημένους του Φεστιβάλ.

Ο πρώτος που τοποθετήθηκε ήταν ο γερμανός σκηνοθέτης Ματίας Φριτς, ο οποίος αναφέρθηκε αρχικά στο περιστατικό που λειτούργησε ως αφορμή για το ντοκιμαντέρ Η ιστορία του Technoviking. «Πριν 20 χρόνια, το 2000, κινηματογραφούσα στιγμιότυπα από τη Fuckparade του Βερολίνου, μια παρέλαση που πραγματοποιείται σε δημόσιο χώρο, και αποφάσισα να απομονώσω ένα τετράλεπτο στιγμιότυπο στο οποίο εμφανίζονταν ένας ημίγυμνος άνδρας. Το συγκεκριμένο στιγμιότυπο απέκτησε τη μορφή αυτόνομου καλλιτεχνικού πρότζεκτ με τίτλο Είναι αλήθεια ή όχι; και φιλοξενήθηκε σε διάφορους χώρους τέχνης. Μετά από λίγα χρόνια, το 2006, όταν δημιουργήθηκε το YouTube, ανέβασα το βίντεο, το οποίο έγινε viral την επόμενη χρονιά. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι ήταν από τα πρώτα viral video memes στην ιστορία», ανέφερε χαρακτηριστικά. Αμέσως μετά, σημείωσε ότι προσπαθούσε επί δύο χρόνια να έρθει σε επαφή με τον άνδρα που εμφανιζόταν στο βίντεο, χωρίς όμως επιτυχία. «Ακόμη κι όταν είχα βρεθεί στην Ασία, μιλούσα με ανθρώπους που ήξεραν ποιος είμαι χωρίς να έχουμε γνωριστεί επειδή είχαν παρακολουθήσει το βίντεο. Επομένως, ήμουν σίγουρος ότι και ο Technoviking θα το είχε δει και ότι θα επικοινωνούσε μαζί μου κάποια στιγμή. Το γεγονός ότι είχα αρχίσει να κερδίζω κάποια χρήματα από το βίντεο μέσω διαφημίσεων ίσως να έπαιξε ρόλο στην απόφασή του να έρθει τελικά σε επαφή μαζί μου μέσω δικηγόρου, καταθέτοντας αγωγή εναντίον μου για προσβολή του δικαιώματος στην προσωπικότητα, παράπτωμα στο οποίο ομολογώ πως υπέπεσα από τη στιγμή που τον κινηματογράφησα χωρίς την άδειά του. Φυσικά, υπάρχει και ο αντίλογος που υποστηρίζει ότι και η ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης πρέπει να προστατεύεται από τον νόμο. Οφείλω πάντως να διευκρινίσω πως τη στιγμή της δημιουργίας του βίντεο πίστευα ειλικρινά πως δεν διαπράττω κάποια παρανομία, καθώς πολλοί άνθρωποι με είχαν διαβεβαιώσει πως δεν υφίσταται παραβίαση του δικαιώματος στην προσωπικότητα σε περίπτωση μαζικής εκδήλωσης σε δημόσιο χώρο. Προφανώς έκαναν λάθος, όπως έμελλε να διαπιστώσω με πολύ δυσάρεστο τρόπο», κατέληξε σχετικά ο Ματίας Φριτς. Ολοκληρώνοντας την αρχική του τοποθέτηση, ο γερμανός σκηνοθέτης συμπλήρωσε ότι ενώ αποδέχεται την απόφαση του δικαστηρίου (το οποίο τον υποχρέωσε να αποσύρει το βίντεο, αλλά τον έκρινε αθώο σε αρκετά από τα αιτήματα της αντίδικης πλευράς) εξακολουθεί να έχει την αίσθηση πως ο δικαστής που επιλήφθηκε της υπόθεσης δεν ήταν διόλου εξοικειωμένος με τις σύγχρονες πτυχές και εκφάνσεις της τέχνης.  

Μήπως, λοιπόν, πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε το νομικό μας οπλοστάσιο στην ψηφιακή εποχή, όπου η ροή κάθε είδους δεδομένων είναι αδιαπραγμάτευτη και αδιάκοπη; Την απάντηση έδωσε ο πρόεδρος της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Γιάννης Ιωαννίδης, ο οποίος δήλωσε πως από την εποχή που (επαν)ιδρύθηκε η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (1953) μέχρι σήμερα έχει μεσολαβήσει μια ολόκληρη κοσμογονία, με αποτέλεσμα η προστασία ορισμένων δικαιωμάτων να γίνεται αντιληπτή με όρους ξεπερασμένους, που δεν λαμβάνουν υπόψη τη ριζική αλλαγή του τοπίου με την έλευση του διαδικτύου, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης κτλ. «Αν ανατρέξουμε στην εμβληματική υπόθεση Von Hannover v. Germany (στην οποία η πριγκίπισσα Καρολίνα του Μονακό προσέφυγε κατά της Γερμανίας εξαιτίας της άρνησης των γερμανικών δικαστηρίων να διατάξουν ασφαλιστικά μέτρα για την απαγόρευση δημοσίευσης φωτογραφιών της ενάγουσας στο περιοδικό Spiegel) που εκδικάστηκε στο Δικαστήριο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Στρασβούργου, θα παρατηρήσουμε πως συγκρούονται δύο δικαιώματα που χρήζουν νομικής προστασίας: αφενός το δικαίωμα του ατόμου στην προστασία της εικόνας, αφετέρου το δικαίωμα προστασίας της καλλιτεχνικής έκφρασης. Επομένως, κάθε δικαστήριο, σε μια ανάλογη υπόθεση, είναι υποχρεωμένο να προβεί σε μια στάθμιση μεταξύ των δύο προστατευόμενων δικαιωμάτων. Παρακολουθώντας πάντως το ντοκιμαντέρ, διαπίστωσα πως ο Ματίας κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια για να έρθει σε επαφή με τον Technoviking, ώστε να βρεθεί μια λύση προτού η υπόθεση πάρει τη δικαστική οδό. Από τη μια, υπάρχει λογική στον περιορισμό που επέβαλε το Δικαστήριο στον Ματίας, από την άλλη τίθεται ένα εύλογο ερώτημα. Πώς ακριβώς προστατεύεται η εικόνα του συγκεκριμένου προσώπου από την επιβολή περιορισμών αποκλειστικά σε ένα άτομο, τη στιγμή που η μεγαλύτερη έκθεση της εικόνας του Technoviking προέκυψε από την ιλιγγιώδη αναπαραγωγή του βίντεο από πηγές στις οποίες δεν έχει τον παραμικρό έλεγχο ο Ματίας;», ανάφερε ο κ. Ιωαννίδης στην αρχική του τοποθέτηση, για να συμπληρώσει χαρακτηριστικά ο Γιάννης Παλαβός: «Όπως αναφέρεται κάποια στιγμή στο ντοκιμαντέρ, είναι σαν να νομίζεις ότι θα ελέγξεις μια πανδημία με το να σκοτώσεις τον πρώτο ασθενή». 

Είναι όμως εφικτό να προστατεύσουμε επαρκώς το δικαιώματα που σχετίζονται με την προστασία της εικόνας, της προσωπικότητας του ιδιωτικού βίου χωρίς να καταφύγουμε στη λογοκρισία και την καταπίεση της καλλιτεχνικής έκφρασης; Ο κ. Ιωαννίδης ήταν σαφής και κατηγορηματικός: «Είναι αδύνατο να θεσπίσουμε ένα ενιαίο και αποτελεσματικό κανονιστικό πλαίσιο που να καλύπτει ολόκληρο το εύρος του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Έχουμε να κάνουμε με ένα φαινόμενο οικουμενικών διαστάσεων που δεν μπορεί να ρυθμιστεί σε τοπικό επίπεδο. Για παράδειγμα, η απόφαση ενός γερμανικού δικαστηρίου δεν εξασφαλίζει την προστασία του ίδιου δικαιώματος στην Ινδία. Αντιστοίχως, ένα δικαστήριο ενδέχεται πχ να έχει διατάξει την απόσυρση προσωπικών δεδομένων από έναν διακομιστή (server) στις ΗΠΑ, δεν είναι όμως σε θέση να προσφέρει την παραμικρή προστασία στην περίπτωση που τα δεδομένα αυτά έχουν μεταφερθεί σε άλλες χώρες. Φυσικά, θα μπορούσα να σας απαντήσω με ρομαντική διάθεση, υποστηρίζοντας τη δημιουργία ενός συστήματος διαχείρισης αυτών των ζητημάτων σε παγκόσμια κλίμακα. Αν λάβουμε βέβαια υπόψη το γεγονός ότι δεν έχουμε κατορθώσει μέχρι τώρα να έρθουμε σε συνεννόηση για ακόμη πιο σημαντικά και προφανή ζητήματα, μια τέτοια σκέψη μοιάζει μάλλον ανεδαφική. Ανεξαρτήτως αυτού, όμως, ένα τέτοιο εγχείρημα θα εγκυμονούσε πολλούς και πολύ σοβαρούς κινδύνους. Το συγκεκριμένο θέμα είναι εξαιρετικά πολύπλοκο και δεν υπάρχουν ξεκάθαρες λύσεις. Κατά τη γνώμη μου, σε κάθε ανάλογη περίπτωση θα πρέπει οι εμπλεκόμενες πλευρές να εξαντλούν τα περιθώρια εξεύρεσης μιας συναινετικής λύσης προτού καταφύγουν στη δικαστική οδό. Τα δικαστήρια δεν είναι πάντα σε θέση να επιλύουν αποτελεσματικά κάθε διαφορά που προκύπτει», κατέληξε χαρακτηριστικά. 

Στρέφοντας τη συζήτηση προς την πολιτισμική διάσταση του φαινομένου των memes, o Γιάννης Παλαβός παρέδωσε τη σκυτάλη στους δύο δημιουργούς της δημοφιλέστατης σελίδας The Real Ancient Memes, η οποία αριθμεί περισσότερους από 400.000 ακόλουθους στο facebook. Ο Πέτρος Ντόκος πήρε αρχικά τον λόγο, τονίζοντας πως τα memes αποτελούν την πολιτισμική αντανάκλαση των όσων βιώνει μια κοινωνία σε μια δεδομένη χρονική συγκυρία. «Τα memes καθρεφτίζουν την κοινωνική πραγματικότητα που αφορά όλους μας. Για παράδειγμα, από τη στιγμή που ξέσπασε η πανδημία του Covid-19 και επιβλήθηκε η καραντίνα, καταγράψαμε όλες τις νέες συμπεριφορές κι όλες τις νέες περιστάσεις που γεννήθηκαν μέσα από αυτή την πρωτόγνωρη συνθήκη του εγκλεισμού και προσπαθήσαμε να αποδώσουμε αυτές τις αλλαγές με χιουμοριστικό τρόπο, προσφέροντας μια αισιόδοξη νότα εν μέσω άγχους και πίεσης. Αν τυχόν τα δικά μας memes έπεφταν σε χέρια εξωγήινων μετά από χιλιάδες χρόνια, νομίζω πως θα σχημάτιζαν την εντύπωση πως οι κάτοικοι αυτού του πλανήτη περνούσαν υπέροχα και διασκέδαζαν όλη την ώρα, δίχως να τους βαραίνει οποιαδήποτε έγνοια. Επιδίωξή μας είναι να αστειευτούμε με τα πάντα, ως αντίδοτο τόσο στην απαισιοδοξία όσο και στη ματαιοδοξία», δήλωσε σχετικά, με τον Κώστα Κρίνο να συμπληρώνει: «Προσπαθούμε να ανακαλύψουμε την αστεία πλευρά στο καθετί που συμβαίνει στην κοινωνία και στη ζωή. Διότι τα πάντα, ακόμη και οι πιο άσχημες καταστάσεις, κρύβουν μέσα τους κάτι το αστείο και παιχνιδιάρικο».

Τι έχουν, όμως, να απαντήσουν οι δύο πρωτεργάτες των Real Ancient Memes σε όσους τους ασκούν κριτική υποστηρίζοντας πως τα memes που δημιουργούν δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα απλό αναμάσημα τυποποιημένων κλισέ; «Από την πλευρά μας, έχουμε θέσει ένα απλούστατο στόχο: να φανούμε αστείοι και να προκαλέσουμε το γέλιο. Μαζί με την αποδοχή, αναπόφευκτα θα υπάρξουν και οι haters. Η σελίδα μας έχει τον χαρακτήρα του mainstream, απευθύνεται σε ένα ευρύτατο κοινό. Θεωρητικά, επιθυμία μας είναι να μιλήσουμε για τους πάντες και τα πάντα μέσα από τα memes, αλλά αυτό φυσικά δεν είναι εφικτό στην εποχή μας, καθώς προκύπτουν συνεχώς ζητήματα πολιτικής ορθότητας. Όσο για τους haters, προσπαθούμε να μην τους επιτρέψουμε να μας επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό, ενώ πολύ συχνά καταφεύγουμε στο τρολάρισμα προκειμένου να αποκρούσουμε τις επιθέσεις που δεχόμαστε», ανέφερε ο Πέτρος Ντόκος, ενώ ο Κώστας Κρίνος αρκέστηκε να συμπληρώσει με νόημα: «Αυτό που πρέπει να έχουμε κατά νου κάθε φορά που κρίνουμε πολύ αυστηρά τα memes είναι ότι πολύ συχνά η πραγματικότητα αποδεικνύεται πολύ πιο αστεία από το ίδιο το meme που τη σατιρίζει».

Στη συνέχεια, ο Ματίας Φριτς, με αφορμή μια έκθεση που είχε παρουσιάσει κάποτε στη Γερμανία, η οποία περιελάμβανε βίντεο που παρωδούν το αυθεντικό βίντεο του Technoviking, αναφέρθηκε στην καλλιτεχνική αξία των memes: «Τα memes αποτυπώνουν τις προσλαμβάνουσές μας και τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύουμε τα γεγονότα καθώς μεγαλώνουμε. Στην τέχνη, εξάλλου, τα πάντα εμπεριέχουν ένα βαθμό μίμησης. Προσωπικά μιλώντας, δεν πιστεύω στην παρθενογένεση και στην απόλυτη αυθεντικότητα. Κάθε μορφή τέχνης αντλεί στοιχεία από κάτι που έχει προηγηθεί. Όπως λέει και ένα ρητό με το οποίο συμφωνώ απόλυτα: “είμαστε όλοι νάνοι, που στεκόμαστε σε ώμους γιγάντων”. Ειλικρινά, δεν μπορώ καν να διανοηθώ πώς θα είναι η ανθρωπότητα σε 1.000 χρόνια από τώρα, αλλά είμαι απόλυτα βέβαιος πως οτιδήποτε φτιάξουμε εμείς θα υποστεί μεταλλάξεις, μεταμορφώσεις και τροποποιήσεις από τις επόμενες γενεές. Οι ιστορικοί της τέχνης ορίζουν μεν τι είναι η τέχνη, αλλά πάντοτε σε μεταγενέστερο στάδιο, αναφερόμενοι στο παρελθόν. Στην εποχή μας, οτιδήποτε αποκτήσει την ιδιότητα του viral, μπορεί να χρησιμεύσει ως καλλιτεχνική πρώτη ύλη», δήλωσε σχετικά. 

Παίρνοντας αφορμή από τα όσα ανέφερε ο Ματίας Φριτς, ο Πέτρος Ντόκος έσπευσε να προσθέσει τα εξής: «Ο Πικάσο είχε πει κάποτε πως οι κακοί καλλιτέχνες αντιγράφουν, ενώ οι καλοί καλλιτέχνες κλέβουν. Νομίζω πως η συγκεκριμένη φράση συνοψίζει όσα μπορούν να ειπωθούν επί του θέματος. Όσον αφορά την περίπτωσή μας, είναι χαρακτηριστικό ότι από τα memes που έχουμε επινοήσει έχουν προκύψει διάφορες viral εκφράσεις, όπως το «θα σας ειδοποιήσουμε» ή το «50 ευρώ», οι οποίες πλέον έχουν βρει τη θέση τους στο καθημερινό λεξιλόγιο των ανθρώπων, αποτελώντας ένα νέο σημείο πολιτισμικής αναφοράς. Ακόμη πιο αξιοσημείωτο είναι ότι υπάρχουν άνθρωποι που μας εξομολογούνται πως οι πίνακες που χρησιμοποιούμε στα memes τους έχουν κάνει να αντιμετωπίζουν με διαφορετικό τρόπο τη ζωγραφική και τα μουσεία γενικότερα», τόνισε χαρακτηριστικά. 

Πέρα όμως από το γέλιο και την ευθυμία που προκαλούν, μήπως υπάρχει και σκοτεινή πλευρά στα memes, ιδίως όταν χρησιμοποιούνται ως μέσο προώθησης του λαϊκισμού και της ρητορικής μίσους, όπως στην περίπτωση του Pepe le Frog που υιοθετήθηκε από την αμερικάνικη ακροδεξιά; Η απάντηση ήρθε από την κα Στεύη Κίτσου, η οποία προέβη σε μια εξαιρετικά διαφωτιστική διευκρίνηση: «Πρέπει αρχικά να ξεκαθαρίσουμε πως τα δεδομένα που ισχύουν στις ΗΠΑ είναι ολότελα διαφορετικά σε σύγκριση με την ΕΕ. Στις ΗΠΑ επικρατεί το καθεστώς της λεγόμενης “ελεύθερης αγοράς των ιδεών”, όπου τα όρια όσον αφορά την εκφορά του πολιτικού λόγου είναι εξαιρετικά ελαστικά και η οποιαδήποτε επιβολή περιορισμών οφείλει να διαθέτει ισχυρότατη δικαιολογητική βάση. Στον αντίποδα, στην ΕΕ και γενικότερη στην ευρωπαϊκή κουλτούρα, ως απόρροια της φρίκης που βίωσε η ευρωπαϊκή ήπειρος στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, παρατηρεί κανείς μια κανονιστική προσέγγιση αναφορικά με το περιεχόμενο του πολιτικού λόγου. Παρόλα αυτά, η ΕΕ αποφεύγει να επιβάλλει κάποια δέσμη υποχρεώσεων σε ιδιωτικούς φορείς και οργανισμούς, προτιμώντας την επιβολή μη δεσμευτικών κανόνων ήπιου δικαίου (soft law). Όσον αφορά πχ τις εταιρίες που δραστηριοποιούνται στα σόσιαλ μίντια, επαφίεται στις ίδιες να συντάξουν ένα πλαίσιο κανόνων, το οποίο υιοθετείται στη συνέχεια από τον νομοθέτη. Το πρόβλημα με αυτή την προσέγγιση έγκειται στο ότι οι εταιρείες αυτές επωμίζονται τον ρόλο τόσο του ρυθμιστή όσο και του εφαρμοστή αυτών των κανόνων, εγκαθιδρύοντας με αυτό τον τρόπο ένα ιδιόρρυθμο και ελαττωματικό σύστημα “ιδιωτικοποίησης της λογοκρισίας”. Πρέπει πάντως να έχουμε κατά νου πως είναι επείγουσα ανάγκη να εξελίξουμε το νομικό μας οπλοστάσιο όσον αφορά την καταπολέμηση της ρητορικής μίσους στη δημόσια σφαίρα», δήλωσε χαρακτηριστικά.

Οι δύο δημιουργοί των Real Ancient Memes, μιλώντας επί του θέματος, διευκρίνισαν πως από την πρώτη κιόλας στιγμή είχαν συμφωνήσει ότι δεν πρόκειται να καταπιαστούν με ζητήματα πολιτικού ή θρησκευτικού περιεχομένου. «Η οποιαδήποτε πολιτική αναφορά θα μας απομάκρυνε από το ευρύ κοινό στο οποίο απευθυνόμαστε. Στόχος μας είναι να μην μπορεί κανείς να μας καταλογίσει δείγματα μεροληψίας ή προκατάληψης. Το δικό μας δημιουργικό πεδίο περιορίζεται στις αντιδράσεις και τα συναισθήματα των καθημερινών ανθρώπων απέναντι σε καταστάσεις που βιώνουμε όλοι μας. Προφανώς και μας έχουν προσεγγίσει διάφοροι υποψήφιοι σε περίοδο εκλογών, αλλά δεν μπήκαμε καν στη διαδικασία να συζητήσουμε οποιαδήποτε πρόταση συνεργασίας. Ούτως ή άλλως, έχουμε βρει τον τρόπο και τη μέθοδο ώστε να προσδώσουμε επαγγελματικές διαστάσεις στο πάθος μας, ιδίως με όχημα τις διαφημιστικές καμπάνιες», ανέφερε χαρακτηριστικά ο Πέτρος Ντόκος. Αναφερόμενος στο ίδιο θέμα, ο Ματίας Φριτς εξομολογήθηκε πως έχει μετανιώσει για το ότι προσέδωσε εμπορικό χαρακτήρα στο βίντεο του Technoviking, δηλώνοντας πως αν το είχε αποφύγει ίσως να είχε γλυτώσει από μπόλικους μπελάδες που τον ταλαιπώρησαν αργότερα. «Στην αρχή, μπαίνεις στον πειρασμό να δεις πώς θα λειτουργήσει το όλο πράγμα, δεν είναι ποτέ άσχημη ιδέα να βγάλεις κάποια χρήματα. Σε κάποια στιγμή, όμως, όταν διαπίστωσα ότι στο βίντεο του Technoviking είχαν καταλήξει να διαφημίζονται κολοσσοί όπως η Coca-Cola το μετάνιωσα ολόψυχα», ανέφερε χαρακτηριστικά ο γερμανός σκηνοθέτης. Παράλληλα, δήλωσε πως οι περισσότεροι άνθρωποι που καταφέρθηκαν εναντίον του στο νομικό σκέλος της υπόθεσης δεν είχαν την παραμικρή ιδέα για το συνολικό του έργο ως καλλιτέχνη, έχοντας την εντύπωση πως απλώς εκμεταλλεύτηκε ένα αστείο στιγμιότυπο και έναν άγνωστο άνθρωπο. 

Στη συνέχεια, απαντώντας σε σχετική ερώτηση του κοινού, οι Πέτρος Ντόκος και Κώστας Κρίνος ανέφεραν πως δεν αντιμετώπισαν πρόβλημα με ζητήματα πνευματικής ιδιοκτησίας όσον αφορά τους πίνακες που χρησιμοποιούν στα memes τους. «Μιλώντας με τον δικηγόρο μας, πληροφορηθήκαμε πως αν έχει μεσολαβήσει ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα από τον θάνατο του καλλιτέχνη –70 χρόνια, αν δεν απατώμαι– δικαιούσαι να χρησιμοποιήσεις το έργο του ως στοιχείο μιας δικής σου σύνθεσης. Επιπλέον, οι εκδόσεις «Καστανιώτης», που εξέδωσαν ένα βιβλίο με τα 100 πιο επιτυχημένα memes που έχουμε σχεδιάσει, μας διαβεβαίωσαν κι αυτές με τη σειρά τους πως δεν θα αντιμετωπίσουμε κάποιο πρόβλημα με το συγκεκριμένο θέμα. Το νομικό πλαίσιο, πάντως, που διέπει τα συγκεκριμένα θέματα είναι μάλλον αρκετά θολό», ανέφεραν σχετικά.

Tα memes, σε τελική ανάλυση, απλώς αντανακλούν την κοινωνική πραγματικότητα ή την συν-διαμορφώνουν; Αυτή ήταν η επόμενη ερώτηση στην οποία κλήθηκαν να απαντήσουν οι ομιλητές της συζήτησης, καταθέτοντας ο καθένας τη δική του άποψη. «Κατά τη γνώμη μας, την αντανακλούν. Αν θέλαμε να αποδώσουμε με δυο λόγια τη δική μας δραστηριότητα, θα έλεγα πως αρχειοθετούμε και καταγράφουμε τα νέα ήθη και τις νέες συμπεριφορές που εμφανίζονται στην κοινωνία», δήλωσε ο Κώστας Κρίνος. Στη συνέχεια, τον λόγο πήρε ο Ματίας Φριτς, ο οποίος υποστήριξε πως λειτουργούν με αμφότερους τρόπους, άποψη με την οποία συμφώνησε και η Στεύη Κίτσου. «Αλλάζουν ενίοτε τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούμε στη ζωή μας. Για παράδειγμα, ένας ποδοσφαιριστής ενδέχεται να πανηγυρίσει ένα γκολ που πέτυχε με μια χορευτική φιγούρα που εμπνεύστηκε από ένα meme», ανέφερε χαρακτηριστικά ο γερμανός κινηματογραφιστής. Τέλος, ο Γιάννης Ιωαννίδης, εστιάζοντας στη νομική διάσταση του θέματος, δήλωσε σχετικά: «Από τη δική μου σκοπιά, ο νόμος εξακολουθεί να ρυθμίζει συμπεριφορές ανθρώπων. Κατανοώ με ποιο τρόπο μπορεί κάποιος να ισχυριστεί ότι τα memes έχουν αυτονομηθεί, αποκτώντας τη δική του ανεξάρτητη “ζωή”, κατά τη γνώμη μου όμως δεν έχουμε φτάσει ακόμη σε αυτό το σημείο», διευκρίνισε σχετικά, κλείνοντας τη συζήτηση.