Et in Arcadia ego: Μια θέση στην αθανασία της Αρκαδικής μαστοριάς

Αγκαλιασμένο από το παρθένο αρκαδικό τοπίο, βρίσκεται ένα χωριό που χρόνο με το χρόνο προσελκύει αυξανόμενο αριθμό θαυμαστών της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και μαστοριάς. 

Στα Λαγκάδια, του Δήμου Γορτυνίας εδώ και 4 χρόνια διοργανώνεται το βιωματικό εργαστήρι της τέχνης της πέτρας (1) με συμμετέχοντες ποικίλων ηλικιών και σταδιοδρομιών. 

Ο οικισμός χωροθετημένος στην μία πλευρά του απόκρημνου φαραγγιού που σχηματίζει ο ποταμός Τουθόας, αποτελεί το ιδανικό σκηνικό για την εξερεύνηση της παραδοσιακής μαστοριάς και των δυνατοτήτων της πέτρας ως δομικό υλικό. 

Τα παραδοσιακά «μακρυνάρια» (2) και οι λιθανάγλυφες επιγραφές είναι τα πρώτα στοιχεία που υποδεικνύουν την μακρά παράδοση της Λαγκαδινής μαστοριάς. 

Οι λαξευμένοι λίθοι που δομούν το καμπαναριό της εκκλησίας του χωριού στέκουν ως απόδειξη των αμέτρητων ταξιδιών που έκαναν οι Λαγκαδινοί πετράδες σε όλα τα πλάτη και μήκη της Ελλάδας και της ανταλλαγής αρχιτεκτονικού λεξιλογίου και τυπολογίας μεταξύ αυτών των τόπων. Συγκεκριμένα, το εν λόγω καμπαναριό φαίνεται να έχει επιρροές από την ενετική αρχιτεκτονική των Επτανήσων όπως διαφαίνεται από την πυραμιδοειδή του απόληξη. Από τα πολυπληθή μπουλούκια (3) του παρελθόντος παραμένουν σαφώς λιγότεροι μάστορες, καθώς τις τελευταίες δεκαετίες ο πληθυσμός του χωριού έχει αποδεκατιστεί. Πολλοί από τους εναπομείναντες μάστορες είναι πλέον στην σύνταξη και μονάχα λιγοστοί ντόπιοι Λαγκαδινοί νέοι ασχολούνται με την κατεργασία και το χτίσιμο της πέτρας. Όπως ειπώθηκε από τον νεαρό μάστορα Αποστόλη Καγιούλη, ενώ υπάρχει ζήτηση για χέρια και μαθητευόμενους που θα μπορούσαν να εξελιχθούν σε μάστορες, πολλοί νέοι της περιοχής προτιμούν να ασχολούνται με την εστίαση ή άλλες πιο ήπιες χειρωνακτικές εργασίες.

(1) «Άνθη της Πέτρας», περισσότερες πληροφορίες στο: https://anthitispetras.gr/index.php/el/

(2) Λαϊκά σπίτια κάτοψης 6×12μ χτισμένα συνήθως κάθετα στις υψομετρικές καμπύλες του πρανούς

(3) Από το τουρκικό bölük που σημαίνει λόχος 

Το βιωματικό εργαστήρι ξεκίνησε με δύο μέρες εκπαιδευτικής εξόρυξης ασβεστολιθικού πετρώματος στο νταμάρι της περιοχής, όπου οι μάστορες με λοστάρια επέδειξαν τον τρόπο αποκόλλησης της πέτρας από τον βράχο και στην συνέχεια οι συμμετέχοντες κλήθηκαν in situ να σπάσουν και να διαμορφώσουν τους μεγάλους αυτούς ογκόλιθους για να χρησιμοποιηθούν είτε ως αγκωνάρια (4) είτε για το κυρίως σώμα της λιθοδομής. Η χειρωνακτική εργασία με την πέτρα γρήγορα έκανε αισθητό το πόσο κοπιαστικό και ενεργοβόρο μπορεί να καταστεί το να διαμορφωθούν οι πέτρες με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι κατάλληλες προς χρήση ως δομική ύλη. Ωστόσο, μέσω της σχετικά ολιγόωρης αλλά συνεχόμενης ενασχόλησης με αυτό το στάδιο της επεξεργασίας επήλθε μια εξοικείωση τόσο με τους κανόνες που διέπουν τον τρόπο λάξευσης, αλλά και τις αποκρίσεις του υλικού στα εκάστοτε εργαλεία και δυνάμεις. Αξιοσημείωτο στοιχείο της δυναμικής του συνόλου αποτελεί πως με την πάροδο των ημερών εκτός από τις συστάσεις και παρατηρήσεις των μαστόρων υπήρχε και μια συνδιαλλαγή μεταξύ των συμμετεχόντων σχετικά με συμβουλές και νεοαποκτηθέντα «μυστικά» γνώσης του κόσμου της πέτρας. Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι δημιουργήσαμε έναν μικρόκοσμο μπουλουκιού με τα χαρακτηριστικά της συναδελφικότητας, της αλληλοβοήθειας αλλά ακόμα και της άτυπης ιεραρχίας, καθώς κάποιοι εξαρχής μπορεί να αναδείχθηκαν ως πιο επιδέξιοι, εργατικοί ή πεπειραμένοι από άλλους (τηρουμένων των αναλογιών του ελάχιστου χρόνου ενασχόλησης σε σχέση με πραγματικούς μαστόρους).

(4) Ακρογωνιαίοι λίθοι

Το πελέκημα λίθων που διενεργήθηκε κατά τις πρώτες μέρες του εργαστηρίου, συνέβαλε εν συνεχεία στην συμπλήρωση των τοιχοποιιών του κτιρίου που στέγαζε το παλιό ΚΕΠ. Στο στάδιο αυτό, κατέστη ακόμα σαφέστερο ποια είναι τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά που πρέπει να διαθέτουν οι πέτρες ώστε να μπορούν πρακτικά να αποτελέσουν μέρος της λιθοδομής. Οι διορθωτικές κινήσεις στην γεωμετρία των λίθων αποτελούν ένα ακόμα αναπόσπαστο βήμα πριν την ολοκλήρωση της διαδικασίας του χτισίματος. Η εκτενής επαφή με τους μάστορες εμπλούτισε το λεξιλόγιο με ιδιωματικές λέξεις όπως πελεκούδι, τζιβελίκωμα, βελόνι, βαριά, χτένι, λοστάρι, κάθισμα κ.α., καθεμιά από τις οποίες διευκολύνει την συνεννόηση κατά τις ώρες εργασίας.

Το εργαστήριο ολοκληρώθηκε με την αποτύπωση του Κάτω Μαχαλά, ο οποίος αποτελεί τον παλιό οικισμό και είναι πλέον σε μεγάλο βαθμό ερειπωμένος. Τόσο η χρήση drone για την άντληση αεροφωτογραφιών, όσο και η δημιουργία σκαριφημάτων/croquis για την αποτύπωση των κορυφών των παλιών κατασκευών του οικισμού, αποτελούν ένα σοβαρό υπόβαθρο για την ψηλάφηση του όγκου του κτιριακού αποθέματος, το οποίο εμφανίζεται αρκετά αλλοιωμένο από το πέρασμα του χρόνου. Οι παραπάνω ενέργειες συμπληρώθηκαν από εργασίες καθαρισμού της κρήνης του παλιού οικισμού.

Οι μέρες εντατικής εργασίας υπό τον αρκαδικό ήλιο πλαισιώνονταν από διαλέξεις εξεχόντων προσωπικοτήτων της ελληνικής αρχιτεκτονικής, μεταξύ των οποίων ο Βασίλης Γκανιάτσας, καθηγητής της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ αλλά και συντονιστής του επιστημονικού συμβουλίου του εργαστηρίου, σχετικά με την ξερολιθιά στην πάροδο των αιώνων αλλά και τις περιβαλλοντικές προεκτάσεις που μπορεί να έχει στην προώθηση της αειφόρου ανάπτυξης των εκάστοτε οικοσυστημάτων στον χώρο της Μεσογείου. Κατά την επίσκεψη στο γιοφύρι του Κούκου, το οποίο δεν αποτελεί καθεαυτό δείγμα παραδοσιακής ανώνυμης αρχιτεκτονικής, μιας και είναι αρκετά πρόσφατο έργο (5), ο Μανόλης Κορρές, ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ και πρόεδρος της επιτροπής συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης, και ο Αθανάσιος Πόραβος, πελεκάνος και πρωτομάστορας, μεταξύ άλλων, στην αναστήλωση του Γιοφυριού της Πλάκας, συνοδευόμενοι από τον ήχο του Αλφειού ποταμού, έκαναν εποικοδομητικές εισηγήσεις σχετικά με την κατασκευαστική λογική του εν λόγω γεφυριού αλλά και των τεχνικών προκλήσεων που παρουσιάζει η γεφυροποιία εν γένει.

(5) ca.1880

Ως άλλοι βοσκοί του Poussin, ανακαλύψαμε τον ιστό του παραδοσιακού οικισμού, ο οποίος κατακλύζεται περιμετρικά από το άσπιλο αρκαδικό τοπίο, τις λεπτομέρειες κατασκευής του, αλλά και τις ιστορίες πίσω από τις λιθανάγλυφες επιγραφές σε διάφορα τοπόσημα. Μια πτυχή της Λαγκαδινής ιστορίας που αξίζει να αναφερθεί σε αυτό το σημείο είναι το αστικό παρελθόν του χωριού ως πατρίδα των Δεληγιανναίων και Δημητρακόπουλων αλλά και άλλων αγωνιστών του 1821. Οι αμέτρητες ώρες απογευματινής περιπλάνησης με το βλέμμα στο λησμονημένο μεγαλείο της ανώνυμης αρχιτεκτονικής ανέδειξε στοιχεία της ιστορίας του χωριού που αποτελούν πρόκληση για το μέλλον του. Το εγκαταλελειμμένο πλέον κτίριο του Γυμνασίου στέκει σαν παγωμένο στο χρόνο χωρίς καμία χρήση καταδεικνύοντας τις επιπτώσεις της αγροτικής εξόδου. Το χωριό αν και αναμφίβολα αποτελεί προτιμώμενο χειμερινό τουριστικό προορισμό, βιώνει μια σταδιακή πληθυσμιακή μείωση. Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί πως για να επαναϋφανθεί ο κοινωνικός ιστός, θα πρέπει να αναζωπυρωθεί περαιτέρω το ενδιαφέρον για την πέτρα και την συστηματική διάδοση της γνώσης γύρω από αυτήν.

*H Σμαρώ Κατσάγγελου είναι Αρχιτέκτων, Μηχανικός