Μπορούν οι πολίτες να αντικαταστήσουν τους δημοσιογράφους;

Ζούμε στην εποχή που τα social media είναι αναπόσπαστο μέρος της καθημερινότητάς μας.

Δεν πρόκειται πια για μια “δραστηριότητα” στο διαδίκτυο, πρόκειται για μέρος της ζωής. Και πραγματικά, τα social media έχουν προσφέρει απίστευτες δυνατότητες και έχουν βοηθήσει σε πάρα πολλές περιστάσεις. Αγώνες έχουν ξεκινήσει και δίνονται καθημερινά μέσω των social media.

Είναι η Αραβική Άνοιξη του 2010, όταν  ο λαός της Μέσης Ανατολής αλλά και της Βορείου Αφρικής αντιστάθηκαν στο σκληρό κατεστημένο, στα αυταρχικά καθεστώτα και την λογοκρισία με βασικό μέσο τους τις καμπάνιες σε Facebook, YouTube, Twitter.

Είναι οι διαδικτυακές εκστρατείες του σήμερα, με τις υπογραφές που μάζεψε η Μαρία Καρυστιανού και άνοιξε τον δρόμο για να ακουστεί το έγκλημα των Τεμπών. Είναι οι κοινοποιήσεις ανθρώπων που βρίσκονται σε ανάγκη και η συγκινητική ανταπόκριση του κόσμου. Είναι η ορατότητα στα εγκλήματα που διαπράττονται στη Γάζα.

Είναι το βίντεο που μετέτρεψε την ψευδή απεικόνιση “του ληστή και τοξικομανή Ζακ Κωστόπουλου” σε ένα παιδί που το κλώτσησαν μέχρι θανάτου. Είναι ο George Floyd που δεν μπορούσε να αναπνεύσει από το γόνατο του βίαιου αστυνομικού και το Black Lives Matter.

Είναι όμως και η Μαρινέλλα που καταρρέει πάνω στη σκηνή και γίνεται viral σε δευτερόλεπτα, καθώς και η αναπαραγωγή του βίντεο. Είναι ο ξυλοδαρμός μεταξύ μαθητών, όπως το πρόσφατο περιστατικό στη Γλυφάδα. Είναι η συνήθεια σε κάθε τι αιμοσταγές, που όλοι τρέχουμε πάνω σε αυτά. Μέσα και πολίτες.

Είναι η ρητορική μίσους, είναι η μικρή– ευτυχώς- μερίδα που είπε “τι σας νοιάζει για τον Μπάλντοκ, αλκοολικός φαίνεται να ήταν”… Είναι η παραπληροφόρηση. Το 2023 ήταν που μεγάλοι λογαριασμοί του X προσπάθησαν να παραπλανήσουν τους ψηφοφόρους του ΣΥΡΙΖΑ στην βόρεια Αττική, καλώντας τους να σβήσουν το όνομα του Κατρούγκαλου, αλλιώς θα βγει άκυρο το ψηφοδέλτιο.

Βίντεο στο TikTok κομμένα και ραμμένα όπως θέλει η κάθε πλευρά. Απαράδεκτα tweets, σε μια πλατφόρμα χωρίς έλεγχο. Υποκίνηση βίας, όλοι πια είναι δημοσιογράφοι, όλοι μεταδίδουν κάτι σαν ειδήσεις. Μόνο που δεν είναι ειδήσεις. Ο Γιώργος Πλειός έγραψε στο βιβλίο του “ΠΑΡΑΠΟΙΗΜΕΝΕΣ ΕΙΔΗΣΕΙΣ (FAKE NEWS) // Ο ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ” το 2021) πως πλέον δεν παρουσιάζονται τα γεγονότα υπό το πρίσμα κάποιων απόψεων, όπως ταιριάζει στη δημοσιογραφία, αλλά προβάλλονται απόψεις με τη μορφή γεγονότων, όπως ταιριάζει στην προπαγάνδα.

Αυτό είναι σε μεγάλο βαθμό αυτό που συμβαίνει στα social media.

Πάμε, λοιπόν, να δούμε τι συμβαίνει τελικά με την δημοσιογραφία των πολιτών;

Ευσταθεί ο όρος “δημοσιογραφία των πολιτών”;

Στην parallaxi μίλησε η Ιωάννα Κωσταρέλλα, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του τμήματος Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του ΑΠΘ με γνωστικό αντικείμενο Δημοσιογραφία, την Έρευνα και τα Νέα Μέσα για τη λεγόμενη “δημοσιογραφία των πολιτών και τονίζει πως “Αυτό είναι μια συζήτηση πολύ μεγάλη που τα τελευταία χρόνια γίνεται πολύ συχνά και αυτό που χρησιμοποιούμε ως έννοια δημοσιογραφία των πολιτών, ένα θέμα είναι αν υπάρχει δημοσιογραφία των πολιτών. Στη λογική του αν υπάρχει ιατρική των πολιτών ή νομική των πολιτών. Η δημοσιογραφία είναι ένας κλάδος επαγγελματικός που γίνεται με κάποια στάνταρ, με κάποιες προϋποθέσεις, που έχει κάποια κριτήρια. Επομένως, πως μπορούμε να μιλάμε για δημοσιογραφία των πολιτών όταν ξέρουμε ότι αυτό που αποκαλούμε έτσι είναι τυχαίες πράξεις δημοσιογραφίας. Όμως, αυτές δεν υπακούν σε συγκεκριμένα κριτήρια, τρόπους, κώδικες δεοντολογίας κλπ. 

Για μένα δεν υπάρχει δημοσιογραφία των πολιτών, είναι ακριβώς αυτές οι τυχαίες πράξεις, οι αναρτήσεις με τη μορφή post, με τη μορφή κάποιων αντιδράσεων στα social media οι οποίες είναι τυχαίες απλά και δεν έχουν από πίσω τους κάποιο υπόβαθρο, άρα έχουν και μειωμένη αξιοπιστία γιατί αυτό είναι το βασικό”. 

Απόψεις vs. Ρεπορτάζ

Τα τελευταία χρόνια επικρατεί ο θρίαμβος των απόψεων σε σχέση με τις ειδήσεις, δηλαδή αυτό το news before views το παλιό έχει γίνει views before news σε πολύ μεγάλο βαθμό και αυτό το βλέπουμε καθημερινά, είναι οι απόψεις, είναι τα συναισθήματα που υπάρχουν αλλά πίσω από αυτό, δεν υπάρχει το ρεπορτάζ “αναφέρει η Ι. Κωσταρέλλα σχετικά με το αν παρακολουθούμε απόψεις ή ειδήσεις στα social media.

“Αυτό που μας λείπει σε πολύ μεγάλο βαθμό είναι αυτό καθαυτό το ρεπορτάζ που είναι και η βασική δουλειά του δημοσιογράφου. Άρα όταν μιλάμε για δημοσιογραφία των πολιτών, όταν μιλάμε τέλος πάντων για αυτές τις αναρτήσεις που όπως είπαμε είναι τυχαίες δημοσιογραφικές πράξεις αυτό που μας λείπει είναι η αξιοπιστία, το κύρος και η διαδικασία που θα έχει προηγηθεί για να μπορέσουν αυτές να γίνουν έγκυρες και αξιόπιστες. Άρα, αυτές οι μειωμένης αξιοπιστίας αναφορές τι θέση μπορούν να έχουν μέσα στην ατζέντα, ποια θέση μπορούν να έχουν μέσα στην ημερήσια θεματολογία” διερωτάται.

Γιατί όμως βλέπουμε τέτοιο υλικό στα μέσα;

“Αυτό γίνεται κυρίως για λόγους πολιτικής οικονομίας των μέσων, υπάρχει πολύ μεγάλη στενότητα οικονομική, δηλαδή όλα αυτά δυστυχώς, επιστρέφουν στην ίδια βάση που είναι ότι τα μέσα αυτή τη στιγμή βρίσκονται σε πολύ άσχημη οικονομική κατάσταση” απαντά σε αυτό το ερώτημα.

“Η άσχημη οικονομική κατάσταση με τη σειρά της σημαίνει λιγότεροι άνθρωποι στο ρεπορτάζ, λιγότεροι πόροι για την διεξοδική έρευνα και την έρευνα γενικότερα και για τις κλασικές τεχνικές δημοσιογραφικής έρευνας, άρα σημαίνει πολύ μεγαλύτερη εξάρτηση σε περιεχόμενο που είναι εύκολα προσβάσιμο και δωρεάν. Επομένως, παίρνουμε τις αναρτήσεις που έχει κάνει ο καθένας- και αυτό δε συμβαίνει μόνο για τα διαδικτυακά μέσα, ισχύει για όλα τα μέσα, βλέπουμε και τα τηλεοπτικά πια. Ένας πολύ μεγάλος αριθμός των βίντεο που παίζουν είναι βίντεο τα οποία προέρχονται από πολίτες που βρέθηκαν αυτόπτες μάρτυρες σε συμβάντα που προέρχονται από τους χρήστες”, συνεχίζει.

Ο καθοριστικός ρόλος της οικονομικής κρίσης και η κουλτούρα της ήσσονος προσπάθειας

Μιλήσαμε και για το πως φτάσαμε εδώ, τι είναι αυτό που ωθεί τον κόσμο να σηκώνει το κινητό του και να απαθανατίζει- μεταδίδει στιγμές στα social media υπό τη μορφή είδησης.

“Εδώ είναι ένας φαύλος κύκλος αυτό, δεν είναι πολύ εύκολο να βρούμε που βρίσκεται η ρίζα του κακού” εξηγεί. “Δηλαδή, από τη μια μεριά έχουμε τα μέσα που έχουν αυτά τα άσχημα οικονομικά, τα οποία σχετίζονται με τη γενικότερη κατάσταση, ας μη ξεχνάμε ότι αυτή η κατάσταση στην Ελλάδα συνδέεται και είναι ιδιαίτερα εμφανής τη τελευταία 15ετία, δηλαδή μετά το 2008 και το 2010 όταν εισήλθαμε στην περίοδο της κρίσης και κυρίως μετά το 2015 έχουμε πολλές απολύσεις, έχουμε μεγάλες μειώσεις στους μισθούς των δημοσιογράφων, πολλά μέσα να κλείνουν. Συνδέονται τα άσχημα οικονομικά με την γενικότερη κατάσταση της χώρας.

Αυτό σημαίνει ότι αρχίζει να δημιουργείται και μια κουλτούρα της ήσσονος προσπάθειας μέσα στις αίθουσες σύνταξης- με αυτό που έχω και με αυτό το υλικό που έχω δωρεάν ή τέλος πάντων από τους χρήστες χωρίς να κάνω και πολλά πολλά, χωρίς να θέτω αυτό το υλικό στο βάση της δημοσιογραφικής πρακτικής  που ακολουθούσα μέχρι τότε, το υιοθετώ και το βγάζω προς τα έξω. Αυτό έρχεται προς το κοινό, το κοινό αντιλαμβάνεται βέβαια ότι αυτό το περιεχόμενο πια είναι χαμηλότερης αξιοπιστίας αλλά το καταναλώνει, δεν αναζητά ταυτόχρονα άλλες πηγές ενημέρωσης κι επειδή έχει επικρατήσει αυτή η κουλτούρα της δωρεάν διάθεσης περιεχομένου, που δημιούργησε μεγάλα προβλήματα στη συνέχεια, το κοινό αντιλαμβάνεται ότι το περιεχόμενο δεν είναι αυτό που πρέπει να είναι ,ταυτόχρονα όμως δεν διαθέτει τα χρήματα που θα μπορούσε για να αναζητήσει περιεχόμενο αξιόπιστο από άλλες πηγές που θα μπορούσε να το κάνει, οπότε το ένα τροφοδοτεί το άλλο.

Έτσι οι πολίτες διαμαρτύρονται ότι δεν έχουν ενημερωτικό περιεχόμενο που να είναι ποιοτικό, τα μέσα από την άλλη δεν μπορούν να το δώσουν αυτό ελλείψει εσόδων και δημιουργείται έτσι ένας φαύλος κύκλος ο οποίος έχει το θλιβερό αποτέλεσμα, αυτό που λέμε αποφυγή των ειδήσεων, το οποίο έχει ένα πάρα πολύ υψηλό ποσοστό στη χώρα μας- δεν είναι μόνο στη χώρα μας αλλά ειδικά στη χώρα μας αυτό το ποσοστό είναι πολύ υψηλότερο.

Αυτό που αναζητούμε είναι ο επαγγελματισμός, γι’ αυτό η δημοσιογραφία των πολιτών έρχεται σε απόλυτη αντίθεση με αυτό που ζητάμε. Εμείς ζητάμε την δημοσιογραφία των επαγγελματιών, η οποία έχει αυτά τα κριτήρια και έχει αυτές τις δικλείδες ασφαλείας, δηλαδή αυτό που συζητάμε είναι και η απουσία των πυλωρών των ειδήσεων, σήμερα πια δεν υπάρχουν πυλωροί.

Από το γεγονός έτσι όπως συμβαίνει, μέχρι την αναμετάδοση και τη διάχυσή του σε ακροατήρια μεγάλα δε μεσολαβεί τίποτα. Το παράδειγμα με τη Μαρινέλλα στο Ηρώδειο αυτό ακριβώς είναι, δεν υπάρχει το φίλτρο.

Το φίλτρο, κάποτε, ήταν το φίλτρο των συντακτών, των διαφορετικών επιπέδων αρχισυνταξίας, επιλογής, επιμέλειας των ειδήσεων. Μπορεί εγώ να σκεφτόμουν κάτι αλλά αυτό δε σημαίνει ότι αυτό θα περνούσε αφιλτράριστο παντού.

Σήμερα, επειδή υπάρχει ακριβώς τεχνολογικά αυτή η δυνατότητα, κάτι το οποίο συμβαίνει και καταγράφεται ως υλικό να περάσει- χωρίς να προηγηθούν διαδικασίες φιλτραρίσματος επιλογής-επιμέλειας- στα ακροατήρια. Κάπου εκεί δημιουργούνται αυτά τα ζητήματα τα οποία σχετίζονται πάρα πολύ και με ζητήματα δεοντολογίας και πρακτικής στη δημοσιογραφία.