«Žénski glas» πάει να πει «Γυναικεία φωνή» στην Πομακική διάλεκτο

Το κείμενο αυτό επιδιώκει να αναδείξει τις πολλαπλές και αλληλοσυνδεόμενες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες της Πομακικής κοινότητας, στηριζόμενο στην έρευνα της Εμμανουέλας Πολυκανδριώτη και του Μπενιαμίν Κόντε από το solidaritynow με τίτλο «Žénski glas: ένας διττός αποκλεισμός» (2023).

Το «Žénski glas», που σημαίνει «γυναικεία φωνή» στην Πομακική διάλεκτο, αποτελεί μια συμβολική υπενθύμιση της δύναμης και της επιθυμίας αυτών των γυναικών να ακουστούν, παρά τους φραγμούς που αντιμετωπίζουν τόσο από την ευρύτερη κοινωνία όσο και από την ίδια την κοινότητά τους.

Οι Πομάκισσες αντιμετωπίζουν έναν διττό αποκλεισμό που τις περιορίζει ως γυναίκες, ως μειονοτική ομάδα και ως μέλη μιας κοινότητας με αυστηρές κοινωνικές και πολιτισμικές δομές. Από τη μία, η θέση τους στην ευρύτερη κοινωνία της Ξάνθης καθορίζεται από μια βαθιά ριζωμένη προκατάληψη, ενώ από την άλλη, οι παραδοσιακές αντιλήψεις μέσα στην ίδια τους την κοινότητα τις περιορίζουν ακόμη περισσότερο.

Μέσα από τις μαρτυρίες 9 γυναικών Πομακικής καταγωγής, με διαφορετικό μορφωτικό επίπεδο, ηλικία, οικογενειακή κατάσταση και τόπο διαμονής, η έρευνα φωτίζει τις αόρατες πληγές της καθημερινότητας.

Οι γυναίκες αυτές καταθέτουν τις εμπειρίες τους, περιγράφοντας τους τρόπους με τους οποίους αποκλείονται συστηματικά σε κρίσιμους τομείς όπως η οικογένεια, η θρησκεία, η εκπαίδευση, η εργασία, η υγεία, αλλά και οι διαπροσωπικές σχέσεις. Οι καταστάσεις αυτές οδηγούν σε ένα βαθύ αίσθημα κοινωνικού αποκλεισμού και στίγματος, το οποίο, σε ορισμένες περιπτώσεις, μετατρέπεται σε αυτοστιγματισμό – μια μορφή συμβολικής βίας που λειτουργεί αποτρεπτικά για την προσωπική και συλλογική τους εξέλιξη.

Ποιες είναι όμως οι γυναίκες της Πομακικής κοινότητας; Όπως περιγράφει μία από τις συνεντευξιαζόμενες (γυναίκα, 36 ετών) στην έρευνα:

«Γυναίκα πομάκα τώρα γεωγραφικά είναι η γυναίκα που κατάγεται … έχει κάποια γενεαλογική σχέση με το γεωγραφικό χώρο εντός Ελλάδας στην ορεινή Θράκη ας πούμε, στα βουνά της Ροδόπης, μιλάει πομάκικα που είναι έτσι μία διάλεκτος θα έλεγα, σλάβικη που έχει σχέση με τα Βουλγάρικα, τα Σέρβικα έτσι και είναι λίγο ένα γλωσσικό απολίθωμα μιάς εποχής ! Υπάρχει και το θρησκευτικό που για μένα δεν είναι τόσο σημαντικό, αλλά ας πούμε κοινωνικά και γεωγραφικά για το χώρο είναι κάτι σημαντικό και φέρει αυτά τα πολιτισμικά στοιχεία».

Αν και για ορισμένες γυναίκες, όπως φαίνεται στη μαρτυρία παραπάνω, η θρησκεία μπορεί να μην κατέχει κεντρική θέση στην ταυτότητά τους, σε κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο, το Ισλάμ αποτελεί βασικό παράγοντα στη διαμόρφωση της συλλογικής ταυτότητας της κοινότητας.

Η θρησκεία λειτουργεί ως ένας ακόμη άξονας που επηρεάζει τη ζωή των Πομακισσών, καθώς οι θρησκευτικοί κανόνες και οι παραδόσεις συχνά ενισχύουν τους περιοριστικούς ρόλους που επιβάλλονται στις γυναίκες μέσα από την οικογένεια και την κοινωνία.

Αν και για την ίδια το θρησκευτικό δεν είναι τόσο σημαντικό και φαίνεται να μην την επηρεάζει δεν παρέλειψε να αναφέρει, σχετικά με το πως η θρησκεία επηρεάζει το σύνολο των Πομάκων, ότι: «Πιστεύω ότι είναι πολύ σημαντικός παράγοντας και θα το ξαναπώ, τώρα είναι ακόμη πιο σημαντικός παράγοντας νομίζω, σήμερα είναι πολύ πιο έντονο κομμάτι της ταυτότητας το θρήσκευμα και νομίζω ότι του δίνεται και μεγαλύτερη σημασία από ό,τι πρέπει, γνώμη μου έτσι! Σε αυτό το κομμάτι το κάνει και η ίδια η μειονότητα αλλά και η πλειονότητα! Για μένα έχει αρνητικό πρόσημο, νομίζω ότι σε γκετοποιεί, όχι η ίδια η θρησκεία, αλλά η αντίληψη που έχουμε προς αυτήν […]»

Ομολογουμένως, η θέση της γυναίκας στο Ισλάμ, αναφορικά με την ισότητα των δύο φύλων διαπιστώνεται, από χαρακτηριστικές αναφορές που γίνονται στο Κοράνι, ότι οι άνδρες υπερέχουν των γυναικών. Βέβαια, τα αποτελέσματα της έρευνας – δείχνουν ότι επί το πλείστον οι γυναίκες που ζουν σε χωριά απομακρυσμένα είναι αυτές που έχουν πιο έντονη σύνδεση με τη θρησκεία και τους κανόνες της.

Για παράδειγμα η γυναίκα 43 ετών (έγγαμη, οικιακά) απαντά απλά: «Ναι», όταν ερωτάται αν ήταν δική της επιλογή να φοράει μαντίλα, ενώ η γυναίκα 39 ετών (παντρεμένη με μια 6χρονη κόρη) προσθέτει: «Δεν μπορούμε να βγούμε χωρίς την μαντίλα, δεν μπορεί να είναι έξω ο λαιμός μας, αυτό δεν επιτρέπεται. Αλλά δεν μας εμποδίζει για τίποτα. (Είναι δική σας η επιλογή να φοράτε την μαντίλα;) Ναι.» Αντίθετα, η νεότερη γυναίκα 26 ετών (Διαζευγμένη με παιδί, ωρομίσθια εργάτρια σε εργοστάσια) αποκαλύπτει μια πιο καταναγκαστική πραγματικότητα: «Ναι, μου είπαν να βάλω με το ζόρι. Θα φοράς μαντίλα…».

Διαπολιτισμική προσέγγιση

Η έννοια της διαπολιτισμικότητας συνδέεται με την αποδοχή και ενσωμάτωση της πολιτισμικής ποικιλότητας, είτε σε εθνικό είτε σε τοπικό επίπεδο. Στην περίπτωση των Πομάκων, αυτό σημαίνει ότι πρέπει να αναγνωριστούν και να ληφθούν υπόψη τα ιδιαίτερα πολιτισμικά τους χαρακτηριστικά σε διάφορους τομείς της καθημερινότητας μας. Η προσέγγιση αυτή δεν είναι μια αφομοιωτική διαδιακασία, αλλά προκρίνει την κατανόηση και τον σεβασμό των διαφορετικών αναγκών και προτεραιοτήτων που διακρίνουν, αλλά δεν περιθωριοποιούν, την “άλλη” πολιτισμική ταυτότητα που συνυπάρχει στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο της ίδιας περιοχής.

Εκπαίδευση 

Όπως αναφέρει και η γυναίκα 36 ετών παραπάνω, η πομακική γλώσσα είναι προφορική διάλεκτος, επομένως – ακόμα και τα λιγοστά μειονοτικά εκπαιδευτικά ιδρύματα που εδράζονται στην περιοχή της Θράκης αδυνατούν να εκπαιδεύσουν τα παιδιά στην πομακική. Αντ’ αυτού η εκπαίδευση γίνεται εξ ολοκλήρου στην τουρκική και σε κάποιες περιπτώσεις στα ελληνικά – το γεγονός αυτό πέραν του ότι παρεκκλίνει απο την διδασκαλία μέσω του διαπολιτισμικού εκπαιδευτικού μοντέλου που λέγεται πως εφαρμόζεται, εντείνει στον αφανισμό της προφορικής διαλέκτου.

Συνεπώς, όχι μόνο δεν αναγνωρίζονται τα διαφορετικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά της κοινότητας, αλλά κατά μια έννοια πρόκειται για την απορρόφηση της απο τους κυρίαρχους πολιτισμούς. Αυτό το φαινόμενο ονομάζεται και melting pot, συγκεκριμένα όπως αναφέρουν οι Παλαιολόγος και Ευαγγέλου:

«Είναι το φαινόμενο της αποδέσμευσης των ατόμων, στην προκειμένη περίπτωση των πομάκων από τα προσωπικά και ιδιαίτερα πολιτισμικά τους χαρακτηριστικά και της εμπλοκής τους με την υιοθέτηση πολιτισμικών στοιχείων της κυρίαρχης υπάρχουσας κοινωνικής ομάδας.»

Εργασία 

Στην πολιτισμική νόρμα των Πομάκων, η εργασία ως έννοια και αξία βρίσκεται σε υψηλή θέση, στα χωριά η πλειονότητα απασχολείται με αγροτικές εργασίες. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ότι μεγάλος πληθυσμός  των ανδρών πομάκων, τείνουν να μεταναστεύουν στην Ευρώπη, το φαινόμενο αυτό προκαλεί μεγαλύτερη εμπλοκή των γυναικών στις αγροτικές εργασίες, και συγκεκριμένα στις φυτείες.

Στην νοοτροπία των Πομάκων είναι κρίσιμο να υπογραμμιστεί ότι θεωρείτε “ορθό” η γυναίκα να είναι νοικοκυρά, να έχει γνώσεις δηλαδή γύρω απο τις δουλειές του σπιτιού, αυτό προσμετράτε με “θετικό πρόσημο” τόσο για την οικογένεια, όσο για τους μελλοντικούς συζύγους αλλά και την ίδια την κοινωνία.

Οι σύγχρονες γενιές πομάκων γυναικών – διαφοροποιούνται ως προς το ότι συνεχίζουν την εκπαίδευση τους και βγαίνουν στην αγορά εργασίας – ψάχνοντας κάτι που να ταιριάζει περισσότερο στα προσόντα που διαθέτουν.

Επιπλέον, οι παλαιότερες γενιές δείχνουν ότι έχουν την ανάγκη να εκπαιδευτούν – και με αυτό τον τρόπο προχωρούν στα σχολεία δεύτερης ευκαιρίας, για να εξελίξουν τα ήδη υπάρχοντα επαγγέλματα.

Η έλλειψη διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, που θα μπορούσε να προωθήσει την πομακική γλώσσα και πολιτιστική ταυτότητα, εντείνει τον αποκλεισμό αυτών των γυναικών από την πρόσβαση στην εκπαίδευση και, κατ’ επέκταση, στην κοινωνική και επαγγελματική ανέλιξη. Το γεγονός ότι η εκπαίδευση γίνεται κυρίως στα τουρκικά ή ελληνικά καταδεικνύει μια τάση αφομοίωσης από τους κυρίαρχους πολιτισμούς, αφήνοντας την πομακική ταυτότητα στο περιθώριο.

Παράλληλα, οι εργασιακές συνθήκες που αναγκάζουν τις γυναίκες να αναλάβουν αγροτικές εργασίες, σε συνδυασμό με την παραδοσιακή απαίτηση να είναι καλές νοικοκυρές, διατηρούν τα πατριαρχικά στερεότυπα ζωντανά. Αν και παρατηρείται μια διαφοροποίηση στις νεότερες γενιές, που επιζητούν την εκπαίδευση και την επαγγελματική τους ανέλιξη, οι ευκαιρίες παραμένουν περιορισμένες και εντείνουν το αίσθημα του αποκλεισμού.

Συνολικά, η περιθωριοποίηση των Πομάκων γυναικών προκύπτει από την πολιτισμική απομόνωση και τις αυστηρές κοινωνικές δομές της κοινότητάς τους, καθώς και από τις βαθιά ριζωμένες προκαταλήψεις της ευρύτερης κοινωνίας της Θράκης. Οι γυναίκες αυτές καλούνται να αντιμετωπίσουν έναν διπλό αποκλεισμό, που καθιστά τη φωνή τους σιωπηλή και την πρόοδό τους εξαιρετικά δύσκολη.

Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο εδώ