Αρετή ή Ηδονή; Ο Επίκουρος είχε την απάντηση

Λέξεις: Στέλλα Βαρδή

Κατά την Ελληνιστική περίοδο, η οποία ξεκινά με τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου το 323 π.Χ , κάνει την εμφάνιση του ο Επίκουρος από την Σάμο.

18 ετών μεταβαίνει στην Αθήνα, όπου εκπληρώνει τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις ως Αθηναίος πολίτης και έπειτα ταξιδεύει ως την Κολοφώνα να συναντήσει την οικογένεια του. Στα 32 του ανοίγει την σχολή στην Μυτιλήνη και έπειτα στη Λάμψακο και αφού η πολιτική κατάσταση στην Αθήνα αρχίζει να αλλάζει, κάνει το βήμα, γύρω στο 306 και επιστρέφει, αγοράζοντας ένα οικόπεδο στα όρια της πόλης, με όνειρο να φτιάξει και στην Αθήνα μια ενναλακτική φιλοσοφική κοινότητα, ένα κτήμα μακριά από την βαβούρα της πόλης, τον Κήπο των Επικούρειων.

Εκείνη την χρονική περίοδο στην Αθήνα επικρατούσαν σχολές όπως η Ακαδημία του Πλάτωνα ή το Λύκειο του Αριστοτέλη, η φιλοσοφία ήταν προσανατολισμένη στην έννοια της Αρετής και η συσσώρευση της γνώσης, η επιστημονική έρευνα και το ακαδημαϊκό υπόβαθρο φαίνεται πως ενδιέφερε τους μετέχοντες στο φιλοσοφικό γίγνεσθαι.

Ερχόμενος σε πλήρη ρήξη με τα στεγανά της εποχής αλλά και με το θεωρητικό και οργανωτικό επίπεδο των σχολών αυτών, ο Επίκουρος θα δημιουργήσει μια σχολή ανοιχτή σε γυναίκες, δούλους, απαίδευτους , σε ανθρώπους κάθε κοινωνικής τάξης, αντιλαμβανόμενος την φιλοσοφία ως τρόπο ζωής που οφείλουμε να μετέχουμε και όχι ως σύστημα γνώσης με αριστοκρατικό χαρακτήρα.

«Ο θεός δεν εμπνέει φόβο, ο θάνατος δεν φέρνει ταραχή, το αγαθό αποκτιέται εύκολα και το κακό υποφέρεται εύκολα».

Η Επικούρεια τετραφάρμακος αν και συνοψίζει τις κυριότερες διδασκαλίες του, δεν μας επιτρέπει να δούμε διεξοδικά το έργο του. Ο Διογένης ο Λαέρτιος μας ενημερώνει ότι σώζονται τριακόσια βιβλία και διαιρεί την Επικούρεια φιλοσοφία σε τρία μέρη: Το κανονικό, το φυσικό και το ηθικό.

Η επιστολή προς Ηρόδοτο θα μπορούσε να θεωρηθεί η επιτομή της φυσικής του Επίκουρου, επηρεασμένος από τον Δημόκριτο υποστήριξε ότι το σύμπαν είναι άπειρο, αμετάβλητο και χωρίς σκοπό και ότι συνίσταται από άτομα και κενό. Φαίνεται πως η μελέτη της φυσικής πραγματικότητας έχει διττή σημασία στην Επικούρεια σκέψη. Λειτουργεί αφενός ως απόδειξη ότι η ανθρώπινη ψυχή δεν είναι αθάνατη και αφετέρου ως γνώση που αποδεικνύει ότι τα μετεωρολογικά φαινόμενα (Προς Πυθοκλέα) δεν είναι σημάδια θεϊκής εύνοιας ή οργής. Δίδασκε στους μαθητές του φυσική καθώς θεωρούσε ότι η έρευνα της φύσης βοηθά να «απολαμβάνουμε ακέραιες τις ηδονές».

Ο φόβος του θεού είναι αβάσιμος για τον Επίκουρο, καθώς «ένα ον που είναι μακάριο και άφθαρτο ούτε αυτό το ίδιο επηρεάζεται ούτε προξενεί ενοχλήσεις σε κάποιο άλλο ον. Συνεπώς, δεν κατέχεται ούτε από οργή ούτε από εύνοια. Διότι αυτά χαρακτηρίζουν ένα ασθενές ον.» Αντίστοιχα και ο φόβος του θανάτου δεν θα έπρεπε να μας επηρεάζει, εφόσον όταν υπάρχει ο θάνατος, δεν υπάρχουμε εμείς και όσο υπάρχουμε εμείς δεν υπάρχει ο θάνατος.

Η «γλυκιά ανάμνηση» των συζητήσεων που κάναμε με τους αγαπημένους μας ανθρώπους και τα όσα βιώσαμε παρέα νικούν τον θάνατο, «Οι πόνοι…συνεχίζονται με τη μεγαλύτερη δυνατή ένταση. Αλλά τους καταπολεμά η χαρά της ψυχής μου από την ανάμνηση των συζητήσεων που κάναμε μαζί».

Αξίζει να σημειωθεί, πως για τους Επικούρειους η φιλία είναι ύψιστη αρετή, καθώς λειτουργεί λυτρωτικά και αν και ξεκινά για την προσωπική μας ευχαρίστηση ηρεμεί την ψυχή, προσφέροντας ασφάλεια μέσω της αμοιβαίας αγάπης. «Δεν έχουμε τόσο ανάγκη τη βοήθεια των φίλων μας, όσο την βεβαιότητα ότι θα μας βοηθήσουν».

Πράγματι μέσα στην Επικούρεια κοινότητα «ο φιλόσοφος δεν έχει ανάγκη από νόμους, γιατί τα πάντα είναι γεμάτα από δικαιοσύνη και φιλία.» Οι φίλοι του Επίκουρου κράτησαν αναλλοίωτες τις διδασκαλίες του για σχεδόν έξι αιώνες, γιόρταζαν μάλιστα και τα γενέθλιά του, προσπαθώντας να τον μιμηθούν, λέγοντας μεταξύ τους «Κάνε κάθε τι σαν να σε έβλεπε ο Επίκουρος».

Η Επικούρεια ηθική είναι ηδονιστική , θεωρούσε πως η ευδαιμονία έρχεται μαζί με την ηδονή και η εξάλειψη κάθε πόνου, προσδιορίζει το μέγεθος την ηδονής. Για τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα το βασικό συστατικό της ευδαιμονίας είναι η αρετή, καθώς μερικές ηδονές είναι καλές και άλλες κακές. Για τον Επίκουρο κάθε ηδονή ταυτίζεται με το αγαθό, άρα είναι εκ’ φύσεως καλή.

Πώς εννοούσε την ηδονή

Βέβαια «όταν λέμε ότι ηδονή είναι ο σκοπός της ζωής, δεν εννοούμε τις ηδονές των άσωτων και εκείνες που βρίσκονται στην απόλαυση… αλλά την απαλλαγή από τον πόνο του σώματος και από την ταραχή του νου». Αν και δέχεται πως το πιοτό, το καλό φαγητό, η σεξουαλική απόλαυση είναι πηγές ηδονής, η ικανοποίησή τους δεν οδηγεί στην ευδαιμονία. Η Κριτική του στη πολυτέλεια και τη σεξουαλική απόλαυση δεν εκφράζει συντηρητισμό αλλά αντίθετα υπερτονίζει την σημασία της εγκράτειας, καθώς υποστηρίζει πως η ικανοποίηση των αναγκαίων επιθυμιών μπορεί να γίνει με απλά μέσα και ίσως τα πολυτελή μέσα να δημιουργούν περιττούς πόνους.

Η λιτή ζωή, είναι για τον φιλόσοφο το κλειδί για την μακαριότητα. Θεωρούσε την φρόνηση ως την αφετηρία της ηδονής, από την οποία πηγάζουν όλες οι αρετές ωστόσο για τον Επίκουρο η αρετή είναι το μέσο για την κατάκτηση της ευδαιμονίας όχι το ουσιώδες συστατικό της. Η δικαιοσύνη αντίστοιχα είναι επιθυμητή για να «μην βλάπτουμε και να μη μας βλάπτουν» ώστε να μην διαταράζουμε την ψυχική μας ηρεμία. Για τον ίδιο λόγο έμεινε και εκτός της πολιτικής ζωής του τόπου του, δημιουργώντας μια κοινότητα ανθρώπων που ζει αφανώς (λάθε βιώσας) και δεν έχει ανάγκες «από ματαιόσπουδες σοφίες, αλλά από την αθόρυβη ζωή» που εξασφαλίζει την απουσία πόνου, ικανοποιώντας τόσο τις «κινητικές» ηδονές όσο και τις «στατικές».

Ο Επικούρειος υλισμός θα αναβιώσει χρόνια αργότερα στην διατριβή του Μαρξ «Διαφορές της Επικούρειας και της Δημοκρίτειας φυσικής φιλοσοφίας» ενώ ο πρώιμος Επικούρειος ωφελισμός θα επηρεάσει την σκέψη του J.S. Mill.

Για τον Kant είναι ο μεγαλύτερος φιλόσοφος των αισθητών πραγμάτων και για τον Nietzsche ο εκφραστής του «Ηρωικού-ειδυλλιακού φιλοσοφείν».

Στον 21ο αιώνα η αναβίωση της Επικούρειας φιλοσοφίας μοιάζει πιο αναγκαία από ποτέ. Απέναντι από το άγχος και την ταραχή στέκεται ένα φιλοσοφικό ιδεώδες που μπορεί να σε διδάξει πως μπορείς να είσαι ευτυχισμένος, «Μην δείτε αυτά που έγραψα με το βλέμμα ενός τυχαίου περαστικού, ούτε σαν κάτι αδιάφορο και πληκτικό», είπε ο Επίκουρος στους φίλους του, λίγο πριν αφήσει την τελευταία του πνοή στον Κήπο το 270 π.Χ.

ΠΗΓΕΣ: Mario Vegetti «Ιστορία της Αρχαίας φιλοσοφίας», 10η έκδοση, εκδόσεις ΤΡΑΥΛΟΣ Β. Κάλφας & Γ. Ζωγραφίδης «Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι» ,ΙΝΣ Βασίλειος Αντωνιάδης «Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας», εκδόσεις ΚΡΑΤΕΡΟΣ Διογένης Λαέρτιος «Βίοι φιλοσόφων», 10ο βιβλίο «Επίκουρος Ηθική, αρχαίο κείμενο μελέτες» , Τμήμα Φ.Π, επιμέλεια Γ. Ζωγραφίδης