Ένα μουσείο στον Άη Στράτη μάς θυμίζει τι εστί εξορία και δίνει μαθήματα δημοκρατίας

Λέξεις: Χρήστος Ράμμος

Το Μουσείο της Δημοκρατίας είναι το βασικό αξιοθέατο του Άη Στράτη (πέρα βεβαίως από την θάλασσα). Είναι ένα εξαιρετικό μουσείο από κάθε άποψη, σπάνιο στο είδος του στην Ελλάδα και σύγχρονο από μουσειακή διαρρύθμιση. Δύο όροφοι και ένα video (μισής ώρας διάρκειας, στο οποίο εμφανίζεται, μεταξύ άλλων, και οι Λεωνίδας Κύρκος και Μανώλης Γλέζος) που εξιστορούν με πληρότητα και με εύληπτο παιδαγωγικό τρόπο την ιστορία του θεσμού της διοικητικής εκτόπισης (αυτό που αποκαλούμε εξορία) αλλά και των πολιτικών κρατουμένων εν γένει, όχι μόνο στον Άγιο Ευστράτιο αλλά και σε όλη την χώρα. Είναι κάτι που δεν περιμένει κανείς να δει σε ένα τόσο απομονωμένο μέρος (και μάλιστα σε ένα μικρό νησί χαμένο στο κέντρο του Αιγαίου).

Ο θεσμός της διοικητικής εκτόπισης (της στέρησης δηλαδή της προσωπικής ελευθερίας προσώπων όχι με βάση δικαστική απόφαση, αλλά με απόφαση διοικητικών ή αστυνομικών οργάνων, που στηρίζονταν σε αόριστες καταγγελίες που στην συντριπτική τους πλειοψηφία δεν τεκμηριώνονταν ποτέ) ξεκίνησε ήδη από το 1870, για την καταπολέμηση σε πρώτη φάση της ληστείας ως κοινού ποινικού αδικήματος στην ύπαιθρο.

Το 1915 με τον πρώτο εμφύλιο του 20ου αιώνα (Βενιζελικοί και Βασιλικοί) άρχισε να χρησιμοποιείται ο εκτοπισμός από τους εκάστοτε κυβερνώντες για τους πολιτικούς τους αντιπάλους. Αποσκοπούσε στην πολιτική τους εξόντωση και στην καταρράκωση τους ως προσωπικοτήτων.

Θεσμοθετήθηκε δε επίσημα, πολύ πριν την δικτατορία Μεταξά, ήδη με το ΝΔ της 19ης/24ης Απριλίου 1924 “περί συστάσεως εν εκάστω νομώ επιτροπών επί δημοσίας ασφαλείας” που εκδόθηκε επί δεύτερης (της “παπαναστασιακής”) ελληνικής δημοκρατίας (1924-1935). Του νόμου αυτού έγινε ευρεία χρήση από την μεταξική δικτατορία (η οποία τον ενίσχυσε και με άλλα νομοθετήματα ). Για την συμβατότητα του θεσμού με τα Συντάγματα της χώρας δεν φαίνεται (εξ όσων γνωρίζω) να ασχολήθηκαν κατά την περίοδο εκείνη τα δικαστήρια της χώρας. Μάλιστα η μεταξική κυβέρνηση δεν απέλυσε τους εξόριστους, ούτε όταν κατέρρευσε το ελληνικό κράτος με την γερμανική εισβολή και κατοχή το 1941. Αντίθετα παρέδωσε σε πολλές περιπτώσεις τους κρατούμενους στις ναζιστικές αρχές κατοχής, πολλοί δε από τους παραδοθέντες εκτελέστηκαν αργότερα από τους Γερμανούς.

Τόποι εξορίας ήταν κυρίως απομακρυσμένα νησιά ή δυσπρόσιτες περιοχές της ηπειρωτικής χώρας, όπως Ικαρία, Λήμνος, Σαμοθράκη, Γαύδος, Ανάφη, Κίμωλος, Φολέγανδρος, Τρίκερι, Γιάρος, Άγιος Ευστράτιος (και μετά την κατοχή και η Μακρόνησος, η οποία διέφερε από τους υπόλοιπους τόπους εξορίας, διότι απευθύνονταν σε οπλίτες και στελέχη των ενόπλων δυνάμεων και αποσκοπούσε υποτίθεται στην “αναμόρφωση” τους και στην “επανένταξη” τους ακολούθως ως “υγιών εθνικοφρόνων” στο στράτευμα, μέσω του θεσμού των δηλώσεων μετανοίας και ύστερα από βασανιστήρια σωματικά και ψυχολογικά, τα οποία δεν είχαν σε τίποτε να ζηλέψουν αυτά που γίνονταν στα χιτλερικά στρατόπεδα εξόντωσης).

Ο θεσμός της εκτόπισης και της φυλάκισης (πέρα από τις εκτελέσεις θανατικών καταδίκων και τις καταδίκες σε ισόβια) κρατουμένων για τα φρονήματα τους και μόνο γιγαντώθηκε κατά τη διάρκεια του εμφυλίου (μετά την Κατοχή) και κράτησε ως το 1963 (και μετά εκ νέου από το 1967 έως το 1974). Το σχετικό νομοθετικό οπλοστάσιο ενισχύθηκε με τον αναγκαστικό νόμο 511/31.12.1947 (Α299, περί μέτρων αναφερόμενων στους υπό εκτόπιση διατελούντες). Έκτοτε και μέχρι το 1962 (οπότε και μόνο εδέησε το Συμβούλιο Επικρατείας να “αφυπνισθεί”, να αντιληφθεί μια πραγματικότητα που ίσχυε από το 1949 και να εκδώσει απόφαση, με την οποία έκρινε ότι είχε καταστεί πασίδηλο ότι ο εμφύλιος πόλεμος είχε λήξει) χιλάδες απλοί πολίτες, διανοούμενοι, αριστεροί ή δημοκράτες πολιτικοί, λογοτέχνες, καλλιτέχνες, νομικοί γιατροί κλπ εκτοπίστηκαν σε όλα τα πιο πάνω μέρη χωρίς να τους βαρύνει καμία απολύτως ποινική κατηγορία, με απλές διοικητικές πράξεις, ανανεώσιμες, μόνο και μόνο διότι άσκησαν κριτική στα πεπραγμένα του εμφυλιοπολεμικού κράτους, ή διότι γενικότερα οι απόψεις τους δεν ήταν ευθυγραμμισμένες με την κρατούσα μετά την απελευθέρωση από τους Γερμανούς κατάσταση. Και φυσικά μεταξύ των εξορισθέντων δεν υπήρξε ούτε ένας από τους συνεργασθέντες με τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής, τους θλιβερά γνωστούς ως δωσιλόγους. Αυτό που αποτελεί ελληνική μοναδικότητα και ντροπή σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Ο Άη Στράτης ήταν από αριθμητική άποψη, αλλά και από άποψη χρονικής διάρκειας εκτόπισης, το νησί που σήκωσε το μεγαλύτερο βάρος του απάνθρωπου αυτού μέτρου. Εξ ου και η ταύτιση του με το θεσμό της εξορίας (ενώ άλλα μέρη, ομοίως τόποι εξορίας όπως, για παράδειγμα, η Ανάφη, η Γαύδος, η Ικαρία είναι περισσότερο γνωστά ως τόποι διακοπών και παραθερισμού). Μετά το κλείσιμο του στρατοπέδου της Μακρονήσου από την κυβέρνηση Πλαστήρα το 1950,ο Άη Στράτης συνέχισε την λειτουργία του με πολλές χιλιάδες εκτοπισμένων (από 2.000 έως 3.000 έως το 1956 και μετά από το 1956 με 1.000 κατά μέσο όρο) ως το 1963, οπότε σε συνέπεια της προαναφερθείσας απόφασης του Συμβουλίου της Επικρατείας έκλεισε ως χώρος εκτόπισης. Από τον Άη Στράτη πέρασαν, μεταξύ πολλών, για μικρότερο ή μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, οι Δημήτρης Γληνός, Κώστας Βάρναλης, Γιάννης Ρίτσος, Τάσος Λειβαδίτης, Μενέλαος Λουντέμης, Θέμος Κορνάρος, Δημήτρης Φωτιάδης,Μάνος Κατράκης, Τζαβαλάς Καρούσος, ο Ηλίας Ηλιού, ο Αντώνης Μπριλλάκης, ο Κώστας Γαβριηλίδης και ο Στέφανος Σαράφης.

Σε όλους τους τόπους εξορίας οι εξόριστοι δεν είχαν να παλέψουν μόνο με την απομάκρυνση τους από το σπίτι τους, τις οικογένειες τους, το επάγγελμα τους, την απαγόρευση τους να μετακινηθούν. Είχαν ακόμη να παλέψουν με την έλλειψη στοιχειωδώς άνετων κατοικιών (τις περισσότερες φορές έμεναν μαζικά σε σκηνές, οι οποίες καταστρέφονταν με τον χρόνο και δεν επιδιορθώνονταν) καθώς και με την έλλειψη επαρκούς διατροφής και ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Είναι δε εντυπωσιακό (και ως προς αυτό προσφέρει επαρκείς μαρτυρίες το Μουσείο Δημοκρατίας του Άη Στράτη) το γεγονός ότι στην μεγάλη τους πλειοψηφία, όχι μόνο δεν υπέκυψαν, αλλά (με εξαίρεση το κολαστήριο της Μακρονήσου) ανέπτυξαν θεσμούς αλληλεγγύης (όπως οι Ομάδες Συμβίωσης Πολιτικών Εξορίστων – οι Ο.Σ.Π.Ε.) μεταξύ τους και βοήθησαν τους κατοίκους των τόπων εξορίας (τους οποίους μάστιζε η φτώχεια). Πολλοί από αυτούς άσκησαν (στον βαθμό που οι χωροφύλακες που τους επιτηρούσαν και οι συνθήκες το επέτρεψαν) τα επαγγέλματα τους (πχ οικοδόμοι, ράφτηδες, τσαγγάρηδες) για να καταστήσουν τις συνθήκες διαβίωσης τους και αυτές των κατοίκων (πολλοί από τους οποίους συμπάθησαν τους εξόριστους, αν και οι επαφές μεταξύ των δύο ομάδων δεν επιτρέπονταν κατά κανόνα) ανθρωπινότερες. Άλλοι πάλι εξόριστοι, που ήταν γιατροί, προσέφεραν, εν μέσω εκκωφαντικής απουσίας του ελληνικού κράτους, πολύτιμες ιατρικές υπηρεσίες. Πολλοί που ήταν φιλόλογοι ή συγγραφείς ή ηθοποιοί ανέβασαν δωρεάν θεατρικές παραστάσεις για τους εαυτούς τους και τους κατοίκους των νησιών. Μεταξύ αυτών αρχαίες τραγωδίες, Σαιξπηρ, Τσέχωφ κλπ. Στο Μουσείο υπάρχουν βιολιά που κατασκεύασαν οι εξόριστοι, υλικά καθημερινής χρήσης, πίνακες, τσαρούχια (για τους ξυπόλυτους ντόπιους) που επίσης κατασκεύασαν οι εξόριστοι. Επίσης έντυπα που συνέταξαν οι Ο.Σ.Π.Ε.

Το πιο συγκινητικό για μένα έκθεμα του Μουσείου είναι ένα έργο του Λεωνίδα Κύρκου, εμπνευσμένο από την Guernika (Γκερνίκα) του Picasso. Aναπαριστά τον “πικασσικό” πίνακα με χάλκινο σύρμα σε μαύρο φόντο. Υπάρχουν ακόμη και άλλα εικαστικά από λιγότερο γνωστούς εξόριστους.

Πέρα από θησαυρός ιστορικής αυτογνωσίας, το Μουσείο είναι (ή πάντως ήταν για μένα) πηγή μεγάλης συγκίνησης και θαυμασμού για όλους αυτούς τους ανθρώπους, οι οποίοι χωρίς να έχουν διαπράξει κάποιο αδίκημα υπέστησαν μια ιστορικά άδικη, βάναυση και απάνθρωπη τιμωρία και παρ’ όλα αυτά άντεξαν, δεν πρόδωσαν τον εαυτό τους και τις αρχές τους, δεν μίσησαν και έδωσαν ένα μήνυμα ανθρωπιάς. Αυτό που θα χαρακτήριζε κάποιος μήνυμα ζωής, ισχυρότερο από τις δυνάμεις της απόγνωσης, της παραίτησης, του μίσους και του σκοταδισμού.

Αναρωτιέμαι αν σήμερα, την εποχή του ακραίου καταναλωτικού εγωισμού και κονφορμισμού, θα βρίσκονταν πολλοί με τέτοια εσωτερική δύναμη. Ελπίζω να μην χρειαστεί να το διαπιστώσουμε.

Κοντολογίς και επειδή ήδη έγραψα πάρα πολλά (θα μπορούσα βέβαια να γράψω πολλά περισσότερα), όσοι ενδιαφέρεστε για όσα διαβάσατε σε αυτό το post, επισκεφθείτε τον Άη Στράτη και φυσικά το Μουσείο Δημοκρατίας.

*Ο Χρήστος Ράμμος είναι δικαστικός και πρώην επικεφαλής της ΑΔΑΕ. Το κείμενο αναδημοσιεύεται από ανάρτησή του στο Facebook.