Η περίπτωση του Χρήστου Γιανναρά
Ελάχιστοι έγραψαν μια μαρτυρία με τη δύναμη του «Καταφυγίου ιδεών», συνομίλησαν με τα σύγχρονα θεολογικά ρεύματα και ανοίχτηκαν στην κοινωνία.
Λέξεις: Στρατής Μπουρνάζος
Διατρέχοντας όσα γράφονται για τον Χρήστο Γιανναρά, ξεχωρίζω και πολλά θετικά από αριστερούς και αριστερές. Κι αυτό παρά την παθιασμένη αντιδραστική αρθρογραφία του τα τελευταία χρόνια, αλλά και εμβληματικές παλιότερες διαμάχες (όπως η εκλογή στην Πάντειο το 1982, με τη σφοδρή αντίδραση του συνόλου της Αριστεράς). Ω του παραδόξου θαύματος! Και όμως, υπάρχουν λόγοι.
Μια εξήγηση θα ήταν ο σεβασμός προς τον «ιδεολογικό αντίπαλο» – αν και στο facebook δεν ανθούν τέτοιες αβρότητες. Μια άλλη, για όσους τον γνώρισαν, είναι η προσωπική του ακτινοβολία: ήταν ένας βαθιά καλλιεργημένος, γλυκός άνθρωπος και εξαιρετικός δάσκαλος. Πιστεύω όμως ότι υπάρχει ένας βαθύτερος λόγος: ήδη από τη δεκαετία του 1970, όταν εμφανίστηκε στο δημόσιο και πνευματικό προσκήνιο, ο Γιανναράς κόμισε κάτι ριζοσπαστικό και σημαντικό, ανανεωτικό και προοδευτικό στο πεδίο της θεολογίας (είχε ρίξει τον σπόρο ήδη από τη δεκαετία του 1960 με το περιοδικό «Σύνορο»). Οι επιφυλλίδες του στο «Βήμα» μεσούσης της χούντας, και εν συνεχεία στα χρόνια της μεταπολίτευσης, η κριτική του στάση έναντι της Εκκλησίας, η προσπάθεια επαναθεμελίωσης και εμπλουτισμού της ορθόδοξης θεολογίας ήταν ανάσα και ρήξη. Με πολλά: με το παπαδίστικο, εξαιρετικά φτωχό διανοητικό περιβάλλον της ελληνικής Εκκλησίας, τη βαθιά αντιδραστικότητά της και την πρόσδεσή της στο κράτος των εθνικοφρόνων και στη Χούντα, τον κομφορμισμό και συντηρητισμό των Ελλήνων θεολόγων. Ταυτόχρονα, ήταν μια προσπάθεια ουσιαστικής εκλαΐκευσης και ανοίγματος στους –πλατιούς αλλά άξενους για τα θέματα αυτά– ορίζοντες της μεταπολίτευσης.
Για να μην μπαίνω σε χωράφια που δεν ξέρω καλά, αντιγράφω από δύο αναρτήσεις με τις οποίες συμφωνώ: του Αντώνη Λιάκου («ανανέωσε την ελληνική θεολογική σκέψη, εξέφρασε μια ιδιότυπη μεταπολίτευση απέναντι στον κανονιστικό θεολογικό λόγο που κυριαρχούσε έως τότε, και αντικατέστησε σε εμβέλεια τον άλλο μεγάλο θεολόγο της μετεμφυλιακής εποχής, τον Παναγιώτη Τρεμπέλα. Το έργο του συνομιλούσε με την σύγχρονη ορθόδοξη θεολογία – ρωσική και δυτική») και του Ευγένιου Ματθιόπουλου (ο οποίος μας θύμισε ότι οι δυο μελέτες του Γιανναρά για την «Ορθοδοξία και τη Δύση» υπήρξαν «θεμελιακά κείμενα για την ιστορία των ιδεών κατά τη νεότερη περίοδο» και «παραμένουν ακρογωνιαίοι λίθοι για κάθε προσπάθεια ερμηνείας της ιστορίας της ορθόδοξης θεολογίας»).
Και ας μην ξεχνάμε το «Καταφύγιο ιδεών» (Δόμος, 1987). Αν θέλει να καταλάβει κανείς τον ζοφερό, σύνθετο, πανίσχυρο και στενά διαπλεκόμενο με το κράτος κόσμο της «Ζωής» και γενικότερα των (παρα)εκκλησιαστικών οργανώσεων, καθώς και της Εκκλησίας κατά τα μετεμφυλιακά χρόνια, μπορεί, αντί για πολλές σελίδες μελετών, να διαβάσει τη συγκλονιστική αυτή δοκιμιακή μαρτυρία. Σπουδαίο βιβλίο, χάρη στη διεισδυτικότητά του και, μαζί, ένα θαρραλέο προσωπικό διάβημα μεγάλης αξίας, καθώς ο συγγραφέας μιλάει για τα χρόνια της νεότητάς του, για πρόσωπα και πράγματα οικεία και καταστάσεις που τον διαμόρφωσαν.
Ασφαλώς δεν παραγνωρίζω ότι ο Χρήστος Γιανναράς αρθρογραφούσε συστηματικά, εδώ και χρόνια, για το Finis Graecia, για το θλιβερό «Ελλαδιστάν», τη συμφορά όπου μας οδηγεί η Συμφωνία των Πρεσπών και πολλά άλλα με τα οποία διαφωνώ όσο δεν παίρνει και στέκομαι απέναντι, βρίσκοντάς τα εξοργιστικά και επικίνδυνα (Ούτε νιώθω έτοιμος, να ανοίξω εδώ, αν πάμε στα πιο βαθιά, το κεφάλαιο της νεορθοδοξίας). Ποια είναι η κρίσιμη διαφορά όμως; Κατά τη γνώμη μου, ούτε η ηλικία ούτε η διάκριση μεταξύ μελετών και δημοσιογραφικών παρεμβάσεων.
Η διαφορά, για μένα, είναι άλλη: Γνωρίζω πολλούς, διάσημους και μη, που έχουν πει και λένε τα ίδια, ξέρω όμως ελάχιστους που έγραψαν μια μαρτυρία με τη δύναμη του «Καταφυγίου ιδεών», συνομίλησαν με τα σύγχρονα θεολογικά ρεύματα και ανοίχτηκαν στην κοινωνία. Ή, για να το πω αλλιώς, όσο κι αν σκάψω στα πεπραγμένα του (μεταπολεμικού) Κωνσταντίνου Τσάτσου ή του Γεωργίου Μπαμπινιώτη βρίσκω βαθιά αντίδραση και πολλή μαυρίλα. Δεν είναι αυτή η περίπτωση του Χρήστου Γιανναρά.
Κεντρική εικόνα: Eurokinissi
*Ο Στρατής Μπουρνάζος είναι επιμελητής βιβλίων και ιστορικός, δρ Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης.
