Η πόλη και η φύση

της Χριστίνας Αθηνάς Συράκου

…και ρωτά η Φύση την Πόλη: ‘Σε ξέρω από κάπου;… η Πόλη είναι σκεπτική, δεν απαντά, προσπαθεί να θυμηθεί. Έρχονται στο νου της συζητήσεις χρόνων με εικόνες από παραθέσεις μελετών, ιδεών, προτάσεων και ελπίδων, με φυσικά στοιχεία, κύρια χαμηλής βλάστησης, δέντρων και νερού, να κατακλύζουν πόλεις, ακόμη και την ίδια. Όμως γύρω της δε βλέπει παρά μόνο το γκρίζο των πολυκατοικιών. Η Φύση φαντάζει ως κάτι το μακρινό και αποκομμένο από την καθημερινότητα της Πόλης. Πολλοί μιλούν για την επιτακτική ανάγκη της ‘επανασύνδεσης’ με τη Φύση εξαιτίας της οξείας υποβάθμισης του περιβάλλοντος, για την αναγκαιότητά της βιώσιμης ανάπτυξης(UN 1987, 1992, 2009, Χατζηκοκόλη 2009α, κλπ), με τάσεις/κινήματα πολεοδομίας όπως αυτό του New Urbanism (Haas,  2008) και των Healthy Cities (WHO, 2003, Chatzicocoli, Syrakoy 2009, Χατζηκοκόλη, 2009β) να πρωτοστατούν, κ.ο.κ. Της έρχεται στο νου ο Norberg-Schulz. Θυμάται που τον άκουγε με προσοχή καθώς ανέπτυσσε μια ενδιαφέρουσα θεωρία αστικού σχεδιασμού (Συράκου, 2012). Ο τόπος λέει ‘σημαίνει κάτι περισσότερο από τοποθεσία’ (Norberg-Schulz, 2009 : 12). Δηλαδή τι; Ο ανθρωπογενής τόπος, εννοώντας εσένα Πόλη και τα στοιχεία σου, ‘συλλέγει’ και ‘συγκεντρώνει’ το ‘πνεύμα’ του φυσικού τόπου στον οποίο βρίσκεσαι, ως ‘πνεύμα’ εννοώντας την ταυτότητα του φυσικού τοπίου που οι επιμέρους τοπικές συνθήκες του προσδίδουν.

Και τι σημαίνει αυτό πρακτικά για μένα; Δες για παράδειγμα τη Ρώμη, της απαντά. Στο ευρύτερο φυσικό περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται η ‘αιώνια πόλη’ υπάρχουν κύρια δύο στοιχεία, τα forre, βαθιές κοιλάδες – χαράδρες, και οι λόφοι: ‘ενώ το τοπίο των forre είναι κάτω από την ‘ουδέτερη’ επιφάνεια της υπαίθρου, οι λόφοι της Άλβας υψώνονται για να σχηματίσουν μια εντυπωσιακή και σαφώς οριοθετημένη μάζα πάνω από τον καθημερινό κόσμο’(Norberg-Schulz, 2009 : 159). Ο Norberg-Schulz συνεχίζει υποστηρίζοντας ότι παρόμοιες χωρικές συνθήκες υπάρχουν στο αστικό τοπίο της Ρώμης. Περίκλειστοι αστικοί χώροι με αμεσότερη σχέση με τη γη σαν ‘χαράδρες’ εμφανίζονται, όπως ‘ο αυτάρκης περίκλειστος κόσμος του δρόμου… χαρακτηριστική ποιότητα της παλιάς Ρώμης’ όπου ‘η ρωμαϊκή οδός δεν διαχωρίζει τα σπίτια, τα ενώνει, και σου δίνει μια αίσθηση ότι βρίσκεσαι μέσα όταν είσαι έξω’ δημιουργώντας έτσι ένα ‘αστικό εσωτερικό’(Norberg-Schulz, 2009 : 154). Με παρόμοιο τρόπο αναφέρει ότι εμφανίζονται και στοιχεία της Ρώμης που ‘συλλέγουν’ το πνεύμα των σαφώς οριοθετημένων λόφων που δεσπόζουν, δημιουργώντας σαφείς άξονες προσανατολισμού, axis urbis, όπως ο λόφος του Καπιτωλίου και η σχετική διαμόρφωση της πλατείας σε αυτόν (Norberg-Schulz, 2009 : 162-163, 166).

Παράδειγμα φυτικής διακόσμησης. Ελαιόδεντρα φυτεμένα σε γλάστρες σε κέντρο διασκέδασης (πηγή: αρχείο συγγραφέως, ιδία φωτογράφιση)

Έμεινε άναυδη η Πόλη. Δεν είχε φανταστεί ποτέ πως η γνωστή της η Ρώμη θα μπορούσε να αποκαλύπτει νοήματα της Φύσης, και εν τέλει η κάθε μία να θυμίζει την άλλη. Η ίδια όμως, γιατί δεν θύμιζε τη δική της Φύση; Ούτε καν ήξερε ποια ήταν. Μέσα σε λίγες δεκαετίες είχε γεμίσει πολυκατοικίες δημιουργώντας μια γκρίζα μάζα που καταβρόχθιζε τα πάντα. Μήπως αν κοιτούσα διάφορα φυτικά στοιχεία που έχω πάνω μου, ίσως τότε να έβρισκα τη Φύση; Μάταια όμως. Τα όποια φυτικά στοιχεία της θύμιζαν περισσότερο διακοσμητικά ελαιόδεντρα (και όχι μόνο) σε γλάστρες σε κέντρα διασκέδασης, παρά οτιδήποτε άλλο. Φροντισμένα και κλαδεμένα με τέτοιο τρόπο και σε τέτοιο βαθμό ώστε το περιορισμένο τους ύψος και πλάτος να μην ενοχλεί τους διερχόμενους και τους θαμώνες, αδυνατώντας να προσφέρουν την οποιαδήποτε επαρκή φυσική και ψυχολογική συμβολή τους (σκίαση, δροσισμός, ευφορία, κλπ). Διακοσμητικά στοιχεία ενός φόντου, χωρίς να αποτελούν βασικούς συντελεστές διαμόρφωσης του χώρου. Η παρουσία τους κρίνεται επιθυμητή γιατί προβάλλει μια εικόνα ‘φύσης’, χωρίς όμως να προσφέρει ουσιαστικά χαρακτηριστικά της, και βρίσκονται σε πλήρη απομόνωση, αν και στον ίδιο χώρο, από οτιδήποτε συμβαίνει γύρω τους (βλ. εικόνα 1). Η Πόλη σκέφτηκε πως μάλλον οι περισσότερες σειρές δέντρων σε πεζοδρόμια αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της λογικής (βλ. εικόνα 2). Το φυσικό στοιχείο δεν αποτελεί βασικό συντελεστή ενός χώρου, που το διαμορφώνει και το δομεί, παρά μόνο μια διακοσμητική, συμπληρωματική και ίσως περιττή μεμονωμένη παρουσία. Μάλλον για αυτό οι άνθρωποι πολλές φορές καταστρέφουν δέντρα χωρίς δεύτερη σκέψη…

Μα υπάρχουν και εξαιρέσεις, σκέφτηκε τη στιγμή που της ήρθε στο νου η οδός Γ. Βαφοπούλου. Οι σειρές δέντρων στα δύο αντικριστά πεζοδρόμια αποτελούνται από ευμεγέθη πλατάνια τα οποία πολλές φορές ξεπερνούν ακόμη και το ύψος των πολυκατοικιών! Τα πλατάνια κυριαρχούν στο χώρο, διαμορφώνοντας παράλληλα μια στοά που προστατεύει τους καλοκαιρινούς μήνες από τις ακτίνες του ήλιου, δημιουργώντας ένα ευεργετικό μικρο-κλίμα, διεγείροντας ταυτόχρονα τις αισθήσεις με τη θέαση των παιχνιδισμάτων του φωτός στα φυλλώματα και στις γύρω επιφάνειες, και με την ακοή των θροισμάτων των φύλλων ακόμη και στο πιο ελαφρύ αεράκι (βλ. εικόνες 3 και 4). Μάλιστα, ενώ η οδός Γ. Βαφοπούλου αντιμετωπίζει διάφορα προβλήματα (παρκαρισμένα αυτοκίνητα παντού, δυσκολίες διέλευσης πεζών, κλπ), έχει εντυπωθεί στη μνήμη των διερχομένων ως ‘ένας ωραίος δρόμος’. Εδώ το φυσικό στοιχείο δεν αποτελεί φόντο, αλλά είναι κυρίαρχος συντελεστής ως δομικό στοιχείο μιας αισθητηριακής στοάς. Αν κοπεί ένα πλατάνι, δε θα έχει καταστραφεί μόνο ένα δέντρο, αλλά και όλη η στοά. Τα δέντρα κατά αυτό τον τρόπο δημιουργούν έναν τόπο με την αντίθετη έννοια από αυτή που εννοούσε ο Norberg-Schulz. Αντί δηλαδή να έχουμε το ανθρωπογενές περιβάλλον που  ‘συλλέγει’ και ‘συγκεντρώνει’ το ‘πνεύμα’ του φυσικού τόπου (μια που αυτό υπό τις σημερινές αστικές συνθήκες είναι μάλλον ανέφικτο), έχουμε το φυσικό περιβάλλον να ‘συλλέγει’ και να ‘συγκεντρώνει’ το ‘πνεύμα’ του ανθρωπογενούς τόπου, στη δεδομένη περίπτωση, με τη μορφή μιας στοάς. Το ανθρωπογενές περιβάλλον είναι αυτό που είναι εντυπωμένο στην μνήμη των πολιτών των αστικών τόπων. Αν τα φυσικά στοιχεία μπορούν να ‘ερμηνεύσουν’ τα χαρακτηριστικά του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, τότε αυτά θα αποτελούν οικείους τόπους για τους πολίτες. Είναι ευνόητο ότι δεν μπορούν να τοποθετηθούν παντού πλατάνια που να δημιουργούν στοές. Όμως, με άλλες σχεδιαστικές δυνατότητες μπορούμε να διαμορφώσουμε δημόσιους χώρους με τη χρήση φυσικών και ιδιαίτερα φυτικών και υδάτινων στοιχείων, που να έχουν κυρίαρχο ρόλο ως δομικά στοιχεία του αστικού χώρου. ‘Ναι μπορούμε!’ σκέφτηκε η Πόλη. ‘Λοιπόν;’ ξαναρωτά η Φύση, ‘γνωριζόμαστε από κάπου;’ Και η Πόλη της απαντά: ‘Έχουμε χαθεί λιγάκι τα τελευταία χρόνια αλλά ας ξαναγνωριστούμε, αλλιώς…’.

*Η Αθηνά Χριστίνα Συράκου είναι Αρχιτέκτων, BA Arch, Grad.Dip Arch, Post.Grad.Dip ISVA, OBU MPhil History and Philosophy of Architecture, University of Cambridge και Υποψήφια διδάκτωρ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Π.Σ., ΑΠΘ  

Βιβλιογραφία Chatzicocoli S., Syrakoy A.C., (2009), ‘Historical conceptions of a healthy city. The Greek paradigm’. ArchNet-IJAR, International Journal, Volume 3 (1), March 2009: 14-29. Haas T., ed., (2008), ‘New Urbanism and Beyond: Designing Cities for the Future’, Rizzoli. Norberg-Schulz C., Genius Loci. Το Πνεύμα του Τόπου. Για μια Φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής, μτφ Φραγκόπουλος Μ., Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., 2009 Συράκου Α.Χ., (2012), ‘Αστικός σχεδιασμός-ερμηνείες’, στο Χατζηκοκόλη Σ., Ταράνη Π., Συράκου Α.Χ., ‘Αστικός σχεδιασμός-έννοιες-προσεγγίσεις-παραδείγματα’, Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ Εκδόσεις: 21-34. UN, (1987), ‘Our Common Future’, United Nations World Commission on Environment and Development, Oxford University Press. UN, 919920, ‘Agenda 21’, United Nations Conference on Environment & Development, Rio de Janerio, Brazil, 3-14 June. UN, (2009), ‘Planning Sustainable Cities’, UN-HABITAT, Global Report on Human Settlements, United Nations Human Settlements Programme, London: Sterling, VA. WHO, (2003), ‘Healthy Urban Planning in Practice: Experience of the European Cities’. Geneva. Switzerland: World Health Organization Europe. Χατζηκοκόλη Σ., (2009α), ‘Η έννοια της Αειφόρου Ανάπτυξης, το γενικό και τα ειδικά χωροταξικά πλαίσια’, στο Τσιούρης Σ, Ανανιάδου-Τζημοπούλου Μ. (επιμ), ‘Κλιματική Αλλαγή, Βιώσιμη Ανάπτυξη και Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας. Αναζητώντας λύσεις για το Ελληνικό περιβάλλον’, Πρακτικά, 3o Πανελλήνιο Συνέδριο Συμβουλίου Περιβάλλοντος, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 15-17 Οκτωβρίου, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτη: 253-262. Χατζηκοκόλη Σ.,(2009β),‘Υγιείς’ πόλεις. Μια διαχρονικά επίκαιρη πρόκληση’. Στο Κοτζαμάνης Β., Κούγκολος Α., Μπεριάτος Η., Οικονόμου Δ, Πετράκος Γ.(επιμ), ‘Πρακτικά, 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης’, Βόλος, 24-27 Σεπτ.: Πανεπ. Εκδ. Θεσσαλίας, Τόμος ΙΙ: 603-610.