Η ψυχολογία του όχλου

Του Γιώργου Τούλα

Παρακολουθώ, κυρίως στα social media, αλλά και σε κουβέντες στην κανονική ζωή, την ευκολία με την οποία μια ομάδα ανθρώπων, μικρή ή μεγάλη μπορεί να μετατραπεί εύκολα σε όχλο. Από τον τρόπο που αντιμετωπίζει μια ποδοσφαιρική ομάδα, τη δική της ποδοσφαιρική ομάδα, που τη στιγμή που την αποθεώνει μπορεί να τη γιουχάρει μέχρις εσχάτων, μέχρι τον τρόπο που μπορεί να περιλάβει ένα δημόσιο πρόσωπο, κυρίως βάσει των εξωτερικών του χαρακτηριστικών, όμορφων ή άσχημων. Πόσο εύκολα μπορεί να χάσει ας πούμε την ψυχραιμία του ένα πλήθος σε μια ουρά αναμονής σε ένα αστικό ή μια τράπεζα και να απειληθούν έκτροπα.

 Αυτό που καθοδηγεί συνήθως τα πλήθη είναι η ακατάληπτη ψυχολογία του Όχλου. Της Μάζας. Μια ψυχολογία που την αντιλαμβάνεται κανείς εύκολα σε καταστάσεις πανικού. Η μίμηση οδηγεί τους ανθρώπους στην απώλεια των φίλτρων της ψυχραιμίας. Μια δεύτερη σκέψη θα τους έκανε σοφότερους. Όμως συχνά απλά ακολουθούν τους υπόλοιπους. Το έχει μελετήσει πολύ καλά ο Λε Μπον το φαινόμενο.

‘’Ένα εξαγριωμένο πλήθος δεν συλλογίζεται ούτε διαβουλεύεται. Κατά τον Γούσταβο Λε Μπον, «δέχεται ή απορρίπτει τις ιδέες χονδρικά, χωρίς να ανέχεται ούτε συζήτηση ούτε αντιλογία». Ούτως ή άλλως, η προσέγγιση της συμπεριφοράς ενός όχλου με πολιτικούς όρους είναι άτοπη, αφού αυτό που πρωταρχικά είναι η πολιτική, είναι η έλλογη προσπάθεια μετριασμού της βίας στην κοινωνία. Ομως ο όχλος επιδιώκει ακριβώς το αντίθετο, αφού χαρίζει στο άτομο το αίσθημα μιας ακατανίκητης δύναμης. Οπως γράφει ο Λε Μπον, «η ανωνυμία μέσα στον όχλο και η διάχυση της ατομικής ευθύνης ελευθερώνουν τα ένστικτά του και μεταμορφώνουν το άτομο σε ένα εύπιστο, παρορμητικό πλάσμα, ικανό για κάθε ακρότητα».

Πόσο εύπιστο; Η «δικαιολογημένη οργή» και «αγανάκτηση» του εξαγριωμένου πλήθους έχει κάτι το πλασματικό. Ο Αντόρνο, που είχε από πρώτο χέρι εμπειρία στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, υποπτεύεται ότι το πλήθος δεν πολυπιστεύει τους ηγήτορές του ούτε ταυτίζεται απόλυτα με τα μηνύματά τους: παριστάνει ότι ταυτίζεται, υποκρίνεται τον ενθουσιασμό του, ώστε συμμετέχει σε μια παράσταση. «Είναι πιθανόν, η υποψία ότι η ομαδική τους ψυχολογία έχει κάτι το ψεύτικο, το εικονικό να κάνει τα φασιστικά πλήθη τόσο αμείλικτα. Γιατί αν σταματούσαν να συλλογιστούν για ένα δευτερόλεπτο, όλη η παράσταση θα γινόταν κομμάτια και θα έμεναν με τον πανικό τους», γράφει ο Γερμανός φιλόσοφος’’.

Τις τελευταίες μέρες παρατηρώ τη διαδικασία του όχλου να κερδίζει έδαφος. Η υιοθέτηση ακραίων συμπεριφορών και αντεγκλήσεων ακόμα και από ανθρώπους που μέχρι πρότινος τους χαρακτήριζε η ψυχραιμία είναι τρομακτική. Ξεκινώντας συχνά από ένα status στο facebook μπλέκονται σε δαιδαλώδη μονοπάτια φανατισμού και αντιπαράθεσης που δημιουργούν συνθήκες απίστευτης τρομώδους πόλωσης που παραμένει άγνωστο το που θα οδηγήσει. Η σημερινή φαινομενική κοσμιότητα και ηρεμία στους διαδρόμους ενός σούπερ μάρκετ ή σε μια ουρά των ΑΤΜ και των βενζινάδικων μπορεί να γίνει αυριανή ανθρωποφαγία. Πολύ εύκολα. Ας ξαναδιαβάσουμε το Λε Μπον. Δεν τα έγραψε στην τύχη όλα αυτά…