Η σημασία και ο ρόλος της διερμηνείας για ευάλωτες κοινωνικές ομάδες

Η διερμηνεία ως έννοια είναι γνωστή στους περισσότερους λόγω της χρήσης της σε διεθνή συνέδρια,  τουριστικές ξεναγήσεις, συνεντεύξεις στα ΜΜΕ καθώς και σε δικαστικές υποθέσεις όπου απαιτείται η παρουσία διερμηνέα για κατηγορούμενο ή μάρτυρα που δεν γνωρίζει τη γλώσσα της χώρας που διεξάγεται η δίκη.

Η πιο χαρακτηριστική από όλες, η δίκη της Νυρεμβέργης θα μείνει στην ιστορία για πολλούς και διαφόρους λόγους, ένας από τους οποίους είναι η διεξαγωγή ταυτόχρονης διερμηνείας σε πολλές διαφορετικές γλώσσες.

Οι πόλεμοι και οι αναταράξεις στα Βαλκάνια, καθώς και η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης έφεραν για πρώτη φορά μαζικά πρόσφυγες πολέμου, παλλινοστούντες  και οικονομικούς μετανάστες στην Ελλάδα. Ο εμφύλιος πόλεμος στη Συρία το 2011 είχε σαν αποτέλεσμα περίπου 6 εκατομμύρια Σύριοι να εγκαταλείψουν τη χώρα τους ως πρόσφυγες, ενώ ο εμφύλιος στο Σουδάν που ξεκίνησε το 2023 οδήγησε 4 εκατομμύρια ανθρώπους να εγκαταλείψουν τη χώρα. Και ακόμα πιο πρόσφατα, δίπλα μας, ο πόλεμος στην Ουκρανία ανάγκασε μεγάλη μερίδα του πληθυσμού σε εσωτερική μετακίνηση, αλλά και σε χώρες των Βαλκανίων.

Η Ελλάδα είναι μεταξύ των χωρών που δέχτηκαν μεγάλο αριθμό προσφύγων/μεταναστών σε όλες τις παραπάνω συνθήκες και η διερμηνεία ήρθε έντονα στο προσκήνιο σαν μια από τις βασικότερες ανάγκες του προσφυγικού πληθυσμού.

Υπάρχει συχνά μια ταύτιση του όρου διερμηνεία με τη μετάφραση.

Όμως ο διερμηνέας δουλεύει κάτω από πιο απαιτητικές συνθήκες. Θα πρέπει να μετατρέψει μια προφορική ομιλία ή ένα γραπτό κείμενο σε πραγματικό χρόνο από μια γλώσσα σε μια άλλη για να διευκολύνει την επικοινωνία δύο ή και περισσότερων ομιλητών, ενώ αντίθετα ο μεταφραστής έχει περισσότερο χρόνο για να εξετάσει – κυρίως κείμενα, βιβλία, πρακτικά – να χρησιμοποιήσει λεξικά ή άλλες πηγές για να μεταφέρει το λόγο από την μια γλώσσα σε μια άλλη.

Οι νέες τεχνολογίες και εφαρμογές για τα κινητά όπως τo Google Translate έρχονται σε πολλές περιπτώσεις να λύσουν τα χέρια μας όταν πρόκειται για μια απλή μετάφραση. Σε κάθε άλλη περίπτωση ο ρόλος του διερμηνέα είναι καταλυτικός και βασικός στην καθημερινότητα, σε σημείο να σώζει ακόμα και ζωές.

Ο Α.Κ εργάζεται ως διερμηνέας στο SolidarityNow και έχει λάβει μέρος σε ανθρωπιστικές αποστολές. Ο ίδιος σε ηλικία 18 ετών αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Αφγανιστάν και στη συνέχεια προσέφερε τις υπηρεσίες του για να βοηθήσει άλλους ανθρώπους στο ξεκίνημα της ζωής τους.

«Συνήθως στις υπηρεσίες, τα camp, τα κέντρα υποδοχής, θεωρούν πως οι διερμηνείς δεν είναι εξίσου σημαντικοί με τους κοινωνικούς επιστήμονες, νομικούς και το προσωπικό πρωτοβάθμιας φροντίδας. Ενώ καλούνται να διαχειριστούν το κομμάτι της επικοινωνίας με τους ωφελούμενους η συμβολή τους κάποιες φορές δεν αναγνωρίζεται. Χωρίς τον διερμηνέα δεν θα μπορούσε κανείς να εργαστεί στο πεδίο.  Δεν μπορεί να στηθεί καμία υπηρεσία χωρίς να υπάρχει ο άνθρωπος που θα μπορεί να επικοινωνήσει στη γλώσσα των προσφύγων και των μεταναστών».

Η Ρ.Χ μπήκε στο χώρο της διερμηνείας το 2015 ως εθελόντρια στους «Γιατρούς του Κόσμου» σε μια περίοδο αυξημένης ανάγκης αραβόφωνων λόγω του πολέμου στη Συρία. Σε αρκετές περιπτώσεις που το προσωπικό δεν ήταν Ελληνικής καταγωγής, η διερμηνεία διεξαγόταν και στα Αγγλικά. Η Ρ. ήταν η πρώτη γυναίκα διερμηνέας στην Ειδομένη, όταν οι πρόσφυγες εγκλωβίστηκαν μεταξύ των συνόρων Ελλάδας και Β. Μακεδονίας. Στη συνέχεια, εντάχθηκε στην ομάδα του SolidarityNow όπου παραμένει ως η βασική αραβόφωνη διερμηνέας.

«Αν δεν αγαπάς αυτή τη δουλειά είναι δύσκολο να ανταπεξέλθεις. Το σημαντικότερο είναι όχι απλά να καταλαβαίνεις δύο γλώσσες, αλλά να κατανοείς τι θέλουν να πουν οι άνθρωποι που βρίσκονται μπροστά σου. Μια γλώσσα έχει πλούτο λέξεων και εκφράσεων. Θα πρέπει να καταλαβαίνεις τι θέλει να πει ο συνομιλητής, να έχεις υπομονή, να ακούς προσεκτικά, να έχεις κατανόηση, να καταλαβαίνεις τις συνθήκες που βιώνει κάποιος. Από που ήρθε, τι έχει αντιμετωπίσει και τι είναι αυτό που σαν προτεραιότητα χρειάζεται».

Σημαντική είναι επίσης η προετοιμασία για την υποδοχή προσφύγων και μεταναστών. Οι πινακίδες, καθώς και ενημερωτικό υλικό – φυλλάδια, σε όλους τους χώρους θα πρέπει να μεταφραστούν στα Αγγλικά και στις γλώσσες των ωφελούμενων που μπορεί να ποικίλουν από Αραβικά, Φαρσί, Ορντού, Γαλλικά, Ουκρανικά, Αλβανικά και Ρώσικα. Το ίδιο σε πολλές περιπτώσεις συμβαίνει και σε ιστοσελίδες και ψηφιακό περιεχόμενο.

Αυτό αποτέλεσε και μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών. Θα πρέπει άμεσα, γρήγορα και αποτελεσματικά να ανταποκρίνονται σε κάθε νέα ανάγκη και να προσαρμόζονται ανάλογα για να βοηθήσουν όσους ζητούν πληροφορίες, ώστε να τους παρέχουν όσο το δυνατό πιο ολοκληρωμένες υπηρεσίες.

To SolidarityNow είναι ένα μη κυβερνητικό σωματείο που ιδρύθηκε το 2013 για να στηρίξει ευάλωτες κοινωνικές ομάδες χωρίς διακρίσεις. Στα 12 αυτά χρόνια έχουν συμβεί τεράστιες αλλαγές. Πόλεμοι, οικονομική κρίση, μια πανδημία και σε κάθε μια από αυτές τις περιπτώσεις το SolidarityNow μέσα από τα Κέντρα Αλληλεγγύης σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη συνέβαλε στην εξυπηρέτηση όλων αυτών που δεν γνωρίζουν την Ελληνική, πολλές φορές ούτε την Αγγλική γλώσσα.

Ο Α.Κ αναφέρει: «Μετά τον πόλεμο στη Συρία ήταν αρκετοί αυτοί που διαπίστωσαν στην πράξη πόσο σημαντικός είναι ένας διερμηνέας. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν μια οικογένεια που είχε απευθυνθεί σε εμάς της οποίας ο γιος είχε κάποια προβλήματα υγείας και επισκέφθηκε ένα από τα νοσοκομεία της Θεσσαλονίκης. Στο SolidarityNow γνωρίζαμε την κατάσταση της υγείας του παιδιού. Ο γιατρός του μας ανέφερε πως χάρη στην ενημέρωση μέσω του διερμηνεία κατάφεραν να καταλάβουν τα σοβαρά προβλήματα που αντιμετωπίζει και να του σώσουν την ζωή. Νοσηλευόταν για πολλές εβδομάδες και χρειάστηκε μια σειρά από θεραπείες και ένα χειρουργείο για να επανέλθει. Ο διερμηνέας μπορεί να περιγράψει με λεπτομέρεια τα συμπτώματα ενός ασθενή και να  διευκολύνει το ιατρικό προσωπικό».

Η Ρ προσθέτει: «Η διερμηνεία αλλάζει ανάλογα με τις ανάγκες. Τα πρώτα χρόνια, ειδικά την εποχή της Ειδομένης οι πρόσφυγες βρεθήκαν σε έναν άγνωστο τόπο, με άγνωστο το παρόν και το μέλλον τους. Αυτοί που είναι αιτούντες ή πήραν άσυλο και ζουν πλέον κάποια χρόνια στην Ελλάδα έχουν προσαρμοστεί στον τρόπο ζωής, μπορεί να έχουν βρει σπίτια, να εργάζονται και τα παιδιά τους να πηγαίνουν σχολείο. Οι ανάγκες τους πλέον είναι η εργασιακή συμβουλευτική, η εύρεση εργασίας, η βοήθεια στη μετάφραση και διερμηνεία για να κατανοήσουν τι έγγραφα τους ζητάει μια υπηρεσία ή ποιες διαδικασίες θα πρέπει να ακολουθήσουν για την έκδοση εγγράφων».

Η επιπλέον πρόκληση στην περίπτωση των προσφύγων από μουσουλμανικές χώρες είναι η κατανόηση των πολιτισμικών και θρησκευτικών διαφορών ενός λαού και εκεί ο ρόλος του διερμηνέα μπορεί να είναι καταλυτικός, γιατί συνήθως γνωρίζει τα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά και είναι ο άνθρωπος στον οποίο μπορούν να εκφραστούν ευκολότερα οι πρόσφυγες και οι μετανάστες.

«Στο προσφυγικό τα τελευταία χρόνια οι επαγγελματίες συναντούσαν  ανθρώπους  και περιστατικά για τα οποία δεν γνώριζαν, δεν είχαν καμία εμπειρία και δεν είχαν συναντήσει ποτέ στο παρελθόν. Δεν ήταν εκπαιδευμένοι και δεν είχαν διαχειριστεί αντίστοιχο πληθυσμό. Ο διερμηνέας σε πολλές περιπτώσεις ακόμα και από ένα βλέμμα από μια λέξη μπορεί να καταλάβει τις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες του πληθυσμού. Κυρίως στην περίπτωση των γυναικών μουσουλμάνων που δυσκολότερα θα εκφράσουν τις ανάγκες τους».

Η Ρ. πιστεύει πως στις περιπτώσεις ιατρικής φύσεως, γυναικολογικών ζητημάτων οι γυναίκες νιώθουν πολύ πιο άνετα όταν η διερμηνέας είναι γυναίκα.

«Θα πρέπει να λάβουμε υπόψη και το θρησκευτικό, πολιτισμικό προφίλ από το οποίο προέρχονται. Πως έχουν μεγαλώσει, ποια τα πιστεύω με τα οποία έχουν γαλουχηθεί. Στις μουσουλμανικές κοινωνίες οι γυναίκες δεν νιώθουν άνετα να μιλούν για ιατρικής – γυναικολογικής φύσης ζητήματα με άντρες. Φυσικά είναι και κάποιες περιπτώσεις που οι άντρες νιώθουν αμηχανία με την παρουσία γυναίκας και θα προτιμούσαν άντρα διερμηνέα».

Σε πολλές περιπτώσεις, ο διερμηνέας καλείται να δώσει απλές οδηγίες που θα βοηθήσουν στην καλύτερη επίλυση ζητημάτων που έχουν να κάνουν με επισκέψεις ανθρώπων σε δημόσιες υπηρεσίες.

«Ο επαγγελματίας εξηγεί για παράδειγμα την έκδοση κάρτας ανεργίας ή αριθμού ΑΜΚΑ ή ΑΦΜ. Αρκετοί από τους ανθρώπους μπορεί να μην καταλαβαίνουν την ορολογία. Ένας άνθρωπος που είναι μερικούς μήνες στην πόλη χρειάζεται συνοδεία διερμηνέα ή απλές και λεπτομερείς οδηγίες για το πως θα φτάσει στην υπηρεσία, τι θα ζητήσει και ποια είναι η διαδικασία συμπλήρωσης και ολοκλήρωσης των αιτήσεων».

«Αυτό που δεν πρόκειται να ξεχάσω ποτέ είναι όταν βρέθηκα στην Ειδομένη τις πρώτες ημέρες και παρατήρησα έναν ηλικιωμένο κύριο να κάθεται σκυθρωπός σε μια γωνία. Τον πλησίασα και τον ρώτησα στα αραβικά τι κάνει, αν χρειάζεται κάτι, αν μπορούμε να τον βοηθήσουμε. Θυμάμαι ακόμα το βλέμμα του, όταν γύρισε με κοίταξε και μου είπε «Μιλάς τη γλώσσα μας; Με αγκάλιασε και έβαλε τα κλάματα».