Η υπερβολική χρήση της κατάληξης -ότητα και η φτωχοποίηση της ελληνικής γλώσσας

Λέξεις: Ιρένε Βήττα-Βαβούσκου

Η ελληνική γλώσσα είναι μία από τις παλαιότερες και πλουσιότερες γλώσσες του κόσμου και χαρακτηρίζεται από τη μεγάλη της εκφραστική δυνατότητα, το πλήθος των λέξεων και τις νοηματικές αποχρώσεις που προσφέρει. Όμως, τα τελευταία χρόνια, υπάρχει μια τάση υπεραπλούστευσης και μηχανικής παραγωγής λέξεων με την κατάληξη “-ότητα”, η οποία αλλοιώνει τη φυσική ροή του λόγου και οδηγεί σταδιακά σε λεξιλογική ισοπέδωση.

Η κατάληξη “-ότητα” χρησιμοποιείται για να δηλώσει αφηρημένες έννοιες, συνήθως ουσιαστικά που απορρέουν από επίθετα ή έννοιες αξιών και καταστάσεων (πχ ελευθερία – ελευθεριότητα, απλός – απλότητα). Ωστόσο, η τάση να προστίθεται παντού ανεξέλεγκτα, συχνά δανειζόμενη δομές από τα αγγλικά (όπως η κατάληξη “-ity”) δημιουργεί λέξεις τεχνητές και συχνά αχρείαστες.

Παραδείγματα αυτής της κατάχρησης είναι λέξεις όπως: κανονικότητα, διαχειρισιμότητα, αποτελεσματικότητα, εμπιστευτικότητα και υπευθυνότητα/ανευθυνότητα.

Αν και κάποιες από αυτές έχουν περάσει στην χρήση και είναι πλέον αποδεκτές, η κατάχρηση της ίδιας μορφολογικής δομής περιορίζει την ποικιλία των εκφράσεων και τη σαφήνεια.

Παράλληλα υπάρχουν εναλλακτικές λέξεις που εγκαταλείπονται σιγά σιγά.

Η ελληνική γλώσσα διαθέτει λέξεις με βαθειά ιστορική και εννοιολογική βαση, οι οποίες σταδιακά εγκαταλείπονται προς όφελος λέξεων με “-ότητα”, επειδή φαίνονται πιο “σύγχρονες” ή επιστημονικές.

Για παράδειγμα:

ανδρεία αντί για γενναιότητα ευστροφία αντί για πνευματικότητα καλοσύνη αντί για καλοσυνότητα ευσέβεια αντί για θρησκευτικότητα ειλικρίνεια αντί για ειλικρινότητα Αυτό που χάνεται δεν είναι απλώς μια λέξη αλλά το φορτίο, η ιστορική συνέπεια και η συναισθηματική χροιά που φέρει.

Η συστηματική αντικατάσταση ποικιλόμορφων λέξεων με λέξεις βασισμένες στο ίδιο πρότυπο οδηγεί σε λεξιλογική συρρίκνωση. Στην καθημερινότητά μας χρησιμοποιούμε πλέον κατά μέσο όρο 500 έως 1.500 λέξεις, όταν η νέα ελληνική γλώσσα διαθέτει πάνω από 60.000 λέξεις.

Οι περισσότεροι άνθρωποι μιλούν και γράφουν με περιορισμένο λεξιλόγιο, μειώνοντας έτσι όχι μόνο τη γλωσσική τους ικανότητα αλλά και την ικανότητα έκφρασης σκέψεων και συναισθημάτων.

Ακόμα και η λογοτεχνία ή ο δημόσιος λόγος, πολιτικός, ακαδημαϊκός ή δημοσιογραφικός, αρχίζει να επαναλαμβάνει μοτίβα με κατάληξη “-ότητα”, χωρίς φαντασία ή εναλλαγή. Αυτό δεν είναι απλώς θέμα ύφους, αλλά δείγμα βαθύτερης γλωσσικής κόπωσης ή αμέλειας.

Η επιρροή της αγγλικής και η τυποποίηση

Το φαινόμενο συνδέεται και με την αυξανόμενη επιρροή της αγγλικής γλώσσας, στην οποία οι λέξεις με κατάληξη “-ity” είναι πολύ συχνές (creativity, flexibility, diversity, visibility). Η μηχανική μεταφορά τέτοιων δομών στην ελληνική, χωρίς φιλτράρισμα ή προσαρμογή στο πνεύμα της γλώσσας μας, ευνοεί μια αγγλοελληνική μορφή γλώσσας, με λέξεις που είναι ελληνικές μόνο φαινομενικά.

Η γραφή και η σκέψη γίνονται πιο άκαμπτες, πιο ξερές, λιγότερο μεταφορικές. Η φαντασία και η μουσικότητα της γλώσσας ατονούν, καθώς κυριαρχούν όροι τεχνοκρατικοί, κατασκευασμένοι από καλούπια.

Το μέλλον της ελληνικής γλώσσας

Αν συνεχιστεί αυτή η πορεία, η ελληνική γλώσσα κινδυνεύει να φτωχύνει• όχι απαραίτητα σε αριθμό λέξεων, αλλά σε εκφραστικότητα(!) και ποικιλία. Οι επόμενες γενιές μπορεί να μην γνωρίσουν λέξεις που σήμερα θεωρούνται βασικές ή όμορφες, και το λεξιλόγιο τους να αποτελείται από κατασκευασμένες, γενικές, αφηρημένες έννοιες χωρίς βάθος και ιστορικότητα(!).

Η φτωχοποίηση της γλώσσας οδηγεί αναπόφευκτα και σε φτωχοποίηση της σκέψης. Όσο λιγότερες λέξεις έχει κανείς στη διάθεσή του, τόσο λιγότερα σκέφτεται, τόσο πιο περιορισμένα εκφράζεται, τόσο πιο ρηχά βιώνει.

Αυτό δεν είναι νοσταλγία για το παρελθόν, αλλά υπενθύμιση του πόσο κρίσιμο είναι να διατηρούμε τη ζωντάνια της ελληνικής μέσα από τη σωστή χρήση των λέξεων. Η γλώσσα είναι ζωντανός οργανισμός• εξελίσσεται, αλλά και φθείρεται όταν αγνοείται. Το μέλλον της εξαρτάται από το πόσο συνειδητά επιλέγουμε τις λέξεις μας σήμερα.

*Η Ιρένε Βήττα-Βαβούσκου είναι επιχειρηματίας