Κρίσιμα ζητήματα του αστικού χώρου της πόλης και ο ρόλος της κοινωνικής καινοτομίας

Λέξεις: Τζέκου Ειρήνη-Εριφύλη / Αραμπατζή Αθηνά

🡪Ποια κρίσιμα ζητήματα αντιμετωπίζουν οι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης; 

🡪Ποιες κοινωνικά καινοτόμες λύσεις αναδεικνύονται για την αντιμετώπισή τους μέσα από τη δράση φορέων και εγχειρημάτων της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας και της κοινωνίας των πολιτών; 

🡪Ποιος ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης στην υποστήριξη τους;

Τα παραπάνω ερωτήματα, μεταξύ άλλων, επιχειρεί να απαντήσει το τρέχον ερευνητικό έργο με τίτλο «Κοινωνική καινοτομία για την αστική ανάπτυξη: οι πόλεις της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης σε μια συγκριτική προσέγγιση*» (INNOVATur), σημειώνοντας ότι οι υφιστάμενες πρωτοβουλίες και πολιτικές που αναπτύσσονται σε αυτήν την κατεύθυνση είναι αποσπασματικές και δεν ανταποκρίνονται στο εύρος των αναγκών.

Ως εκ τούτου, κομβικός καθίσταται ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης στην ενίσχυση και διάχυση της κοινωνικής καινοτομίας, λαμβάνοντας υπόψιν μια διάγνωση αναγκών σε τοπικό επίπεδο, που θα χαρτογραφεί τις προϋποθέσεις, τις δυνατότητες και τις προκλήσεις, διευρύνοντας παράλληλα τους χώρους και τα θεσμικά εργαλεία ουσιαστικής συμμετοχής, διαβούλευσης και συμπράξεων με φορείς της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας και της κοινωνίας των πολιτών.

Το έργο INNOVATur εστιάζει στον ρόλο της κοινωνικής καινοτομίας σε ζητήματα αστικής ανάπτυξης στις δύο μητροπολιτικές περιοχές, καθώς και στον ρόλο της τοπικής αυτοδιοίκησης και ευρύτερων πολιτικών σε αυτές τις διαδικασίες. Ειδικότερα, όσον αφορά τη Θεσσαλονίκη, συνομιλήσαμε με συμμετέχοντες/ουσες σε φορείς και εγχειρήματα της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας και της κοινωνίας των πολιτών, καθώς και με ειδικούς και εμπειρογνώμονες της τοπικής αυτοδιοίκησης. Μέσα από ερωτηματολόγια και συνεντεύξεις, αναδείχθηκαν ως ιδιαιτέρως κρίσιμα τα ζητήματα που άπτονται της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας, όπως η έλλειψη υποδομών πρασίνου και η διαχείριση των απορριμμάτων, καθώς και η αυξανόμενη ενεργειακή, στεγαστική και επισιτιστική επισφάλεια. 

Η Θεσσαλονίκη, αποτελεί μια από τις πόλεις με τα χαμηλότερα ποσοστά πρασίνου ανά κάτοικο, συμβάλλοντας με αρνητικό αντίκτυπο στη σωματική και ψυχική υγεία των κατοίκων της. Μάλιστα, η υπερθέρμανση των πόλεων, όπως κατά τον πρόσφατο καύσωνα, η οποία θα συνεχίσει να εντείνεται από την κλιματική κρίση, υπερτονίζει τις ανάγκες για ελεύθερους χώρους πρασίνου εντός του αστικού ιστού. Ενώ απομένει να υλοποιηθεί το πρόσφατα υπογεγραμμένο από το Δήμο Θεσσαλονίκης κλιματικό σύμφωνο, προσβλέποντας στην ενίσχυση του αστικού πρασίνου, παραδείγματα όπως αυτό του Πάρκου Τσέπης στη Σβώλου, προτάσσουν έμπρακτες λύσεις για την αξιοποίηση εγκαταλελειμμένων χώρων εντός του αστικού αστού ως ελεύθερους χώρους πρασίνου, συνάντησης και υλοποίησης δράσεων από τους κατοίκους της γειτονιάς και θα μπορούσαν να τύχουν ενεργητικής υποστήριξης από την τοπική αυτοδιοίκηση με στόχο τον πολλαπλασιασμό τους.

Ταυτόχρονα, στο Δήμο του Παύλου Μελά, οι συλλογικότητες πολιτών που δραστηριοποιούνται στην περιοχή στο πλαίσιο της διεκδίκησης του πρώην στρατοπέδου Καρατάσιου ως ελεύθερου χώρου και της δημιουργίας πάρκου, συγκρότησαν πρόσφατα την Πολεοδομική Επιτροπή Γειτονιάς Πάρκου Καρατάσιου, ένα γνωμοδοτικό φορέα που προωθεί την ενεργητική συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας στο σχεδιασμό και την διαχείριση του πάρκου, σε συνεργασία με την τοπική αρχή. Παρά την υποστήριξη από πλευράς του Δήμου Παύλου Μελά, η καινοτόμα αυτή πρωτοβουλία προσκρούει στο ιδιοκτησιακό καθεστώς του πρώην στρατοπέδου.

Επιπλέον, στον τομέα της διαχείρισης απορριμμάτων έχει αναδειχθεί παγκοσμίως η αναγκαιότητα της μείωσης της παραγωγής απορριμμάτων έναντι της ανακύκλωσης, ενώ πλέον αποτελεί βασικό επίδικο, πέραν των πλαστικών, και η διαχείριση ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών απορριμμάτων. Στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης, περιφερειακοί Δήμοι όπως ο Δήμος Νεάπολης-Συκεών και ο Δήμος Παύλου Μελά, αναπτύσσουν καλές πρακτικές, συνεργαζόμενοι με φορείς της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας που δραστηριοποιούνται στον τομέα της συλλογής απορριμμάτων, όπως  η κοινοπραξία «Τα πάντα RE». 

Επιπλέον,  εγχειρήματα όπως ο Κύκλος, αλλά και η προαναφερόμενη κοινοπραξία, εστιάζουν στην εκπαίδευση σε ζητήματα ανάπτυξης της κυκλικής οικονομίας, με πρωταρχικό στόχο τη μείωση και αξιοποίηση των απορριμμάτων. 

Προχωρώντας στο ενεργειακό ζήτημα, η εκτόξευση του ενεργειακού κόστους, ειδικά στην Ελλάδα, έχει οδηγήσει πολλά νοικοκυριά στην ενεργειακή φτώχεια, ενώ οι υφιστάμενες πολιτικές δεν φαίνεται να μπορούν να βοηθήσουν την πλειοψηφία των καταναλωτών/τριών στην αντιμετώπισή της. Μάλιστα, τείνουν να ευνοούν τις μεγάλης κλίμακας επενδύσεις σε ΑΠΕ από επενδυτές και επιχειρήσεις, έναντι κοινωνικά καινοτόμων πρακτικών που αναπτύσσουν συλλογικά εγχειρήματα, όπως η Ενεργειακή Κοινότητα Θεσσαλονίκης-Κεντρικής Μακεδονίας. Η συμβολή της τοπικής αυτοδιοίκησης στην ενίσχυση αντίστοιχων εγχειρημάτων αποτελεί κρίσιμο επίδικο για την αντιμετώπιση των ανισοτήτων που γεννά η πρόσβαση σε περιβαλλοντικά φιλική και προσιτή ενέργεια.

Σχετικά με την στεγαστική επισφάλεια, η οποία εκπορεύεται από την αδυναμία πληρωμής των υψηλών ενοικίων, λόγω αύξησης της ζήτησης και φαινομένων τουριστικοποίησης και εξευγενισμού, ειδικά σε κεντρικές περιοχές, ο Δήμος Θεσσαλονίκης, μέσω του φορέα κοινωνικής μίσθωσης που συνέστησε σε συνεργασία με την Αναπτυξιακή Μείζονος Αστικής Θεσσαλονίκης, εκκίνησε την υλοποίηση του προγράμματος «ΚΑΛΥΨΗ» για την παροχή κοινωνικής κατοικίας σε ευάλωτους/ες νέους/ες 25-39 ετών. Εν τούτοις, απουσιάζουν σε τοπικό και εθνικό επίπεδο, δραστικές και χωρικά εντοπισμένες ρυθμίσεις γύρω από τις βραχυχρόνιες μισθώσεις και την προστασία της κατοικίας, με στόχο την αποτροπή φαινομένων εκτοπισμού των κατοίκων που ανήκουν σε χαμηλότερα οικονομικά στρώματα. Σε αυτήν την κατεύθυνση, πρωτοβουλίες που έχουν συσταθεί γύρω από την ανάπτυξη του μοντέλου της συνεταιριστικής κατοικίας από ερευνητικούς φορείς και ομάδες, όπως η CoHab Athens, προκρίνουν τη συλλογική διαβίωση και την προσιτή στέγη ως απάντηση στην αυξανόμενη στεγαστική επισφάλεια, ωστόσο απομένει να υλοποιηθεί το απαραίτητο θεσμικό υποστηρικτικό πλαίσιο.

Στο ζήτημα της επισιτιστικής επισφάλειας στοχεύει να δώσει λύσεις ένας αριθμός εγχειρημάτων, όπως τα Bioscoop, Αργώ, Ωραίον Ντεπώ,  προωθώντας την άμεση σύνδεση παραγωγής-κατανάλωσης, το δίκαιο εμπόριο, την πρόσβαση σε ποιοτική και οικονομικά προσιτή τροφή και τη διαχείριση των τροφικών αποβλήτων.  Αυτές οι κοινωνικά καινοτόμες πρακτικές θα μπορούσαν να εμπλουτίσουν την πρωτοβουλία του Δήμου Θεσσαλονίκης για τη δημιουργία Συμβουλίου Διατροφικής Πολιτικής, με στόχο την χάραξη βιώσιμης διατροφικής πολιτικής με την ενεργό συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών.

Οι κοινωνικά καινοτόμες πρακτικές και δραστηριότητες που εντοπίζουμε στην έρευνά μας, αναδεικνύουν σημαντικές προοπτικές στην επίλυση πτυχών των κρίσιμων ζητημάτων που αντιμετωπίζουν οι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης και των όμορων δήμων. Η προώθηση των παραπάνω καινοτόμων πρακτικών, ωστόσο, προϋποθέτει, αφενός, την περαιτέρω αξιοποίηση και διεύρυνση του υπάρχοντος νομοθετικού πλαισίου που προβλέπει την οικονομική σύμπραξη εγχειρημάτων κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας με φορείς του δημοσίου όπως οι ΟΤΑ (π.χ. Ν.4412/2016, άρθρο 20 και ΚΥΑ 18485/2017, άρθρο 3), με στόχο να δοθούν ευκαιρίες και κίνητρα στο πλαίσιο της υλοποίησης δημοσίων έργων. Αφετέρου, την αξιοποίηση του υπάρχοντος νομοθετικού πλαισίου για τη συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών στην αστική διακυβέρνηση με τρόπο ουσιαστικό και οριζόντιο, καθώς σε αρκετές περιπτώσεις διαπιστώνεται ότι τα συμμετοχικά όργανα που συγκροτούνται είτε υπολειτουργούν, είτε δεν καταφέρνουν να ενσωματώσουν αποτελεσματικά την παραγόμενη καινοτομία και τις δυνατότητες που εντοπίζονται σε ενεργές συλλογικότητες της κοινωνίας των πολιτών, με αναφορά στις τοπικές κοινωνίες.

*Το ερευνητικό έργο υποστηρίχτηκε από το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ.) στο πλαίσιο της Δράσης «3η Προκήρυξη ερευνητικών έργων ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ. για την ενίσχυση Μεταδιδακτορικών Ερευνητών/τριών» (Αριθμός Έργου:7096)

Αθηνά Αραμπατζή, Επιστημονική Υπεύθυνη, Μεταδιδακτορική ερευνήτρια, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, ΑΠΘ / [email protected]

Ειρήνη Τζέκου, Μεταδιδακτορική ερευνήτρια, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, ΑΠΘ / [email protected]