Μακεδονική σαλάτα
Ιδού μερικές μικρές, αλλά άκρως διδακτικές ιστορίες για το Μακεδονικό.
Σε μια στιγμή που η διπλωματία σε Αθήνα και Σκόπια, πέτυχε να δώσει λύση σ΄ ένα χρονίζον πρόβλημα, που απορροφούσε δυνάμεις και σκίαζε τις σχέσεις δύο χωρών στη νότια Βαλκανική, είναι σκόπιμο να δούμε πώς «η άλλη πλευρά» βλέπει το πρόβλημα και τη δική μας στάση. Διότι κατανοώντας τον άλλον, μπορούμε να καλλιεργήσουμε ουσιαστικές σχέσεις καλής γειτονίας. Άλλωστε, την ιστορία στις σχέσεις δύο χωρών την γράφουν όχι μόνον οι διπλωμάτες και οι πολιτικοί, αλλά και οι απλοί άνθρωποι. Είναι αυτοί, που διαμορφώνουν το κλίμα, που μπορεί να καταργήσουν στην πράξη την καλύτερη συμφωνία κορυφής. Ή να κάνουν την υπέρβασή τους, αφήνοντας πίσω τους, τους πολιτικούς να ερίζουν. Οι απλοί άνθρωποι, αυτοί που για τους δημο(σ)κόπους είναι η εύπλαστη και ευμετάβλητη κοινή γνώμη, γράφουν την άγραφη ιστορία.
Ιδού μερικές μικρές, αλλά άκρως διδακτικές ιστορίες για το Μακεδονικό.
Ιστορία πρώτη. Στις πρώτες μου αποστολές στα Σκόπια, αρχές δεκαετίας του ΄90, γνώρισα ένα διπλωματικό υπάλληλο του υπουργείου Εξωτερικών. Το όνομά του ήταν Γκεόργκι Αθανάσεφ. Ο Αθανάσεφ ήταν μια καλή πηγή για τους δημοσιογράφους. Κάποτε μου εκμυστηρεύθηκε ότι καταγόταν από ένα χωριό έξω από την Έδεσσα. Το επίθετό του ήταν Αθανασίου. Ο πατέρας του αντάρτης του ΕΑΜ, Σλαβομακεδόνας. Μετά τον εμφύλιο δεν μπόρεσε να επιστρέψει στην Ελλάδα για τους γνωστούς λόγους. Του αφαίρεσαν την ιθαγένεια, με βάση εκείνο το διαβόητο άρθρο για τους «μη Έλληνες στο γένος». Ακολούθησε η σλαβοποίησή του ονόματός του, κλπ., κλπ. Ο Γκεόργκι γεννήθηκε στην Ομόσπονδη Δημοκρατία της Μακεδονίας, που όλοι για λόγους συντομίας, την αποκαλούσαν τότε απλά «Μακεδονία». Στις αρχές του ΄90 ο Γκεόργκι ήταν 33 ετών.
Συζητάμε, λοιπόν, με τον Γκεόργκι για το όνομα της χώρας του. Μου λέει: «Δεν έχω κανένα πρόβλημα ν΄ αλλάξει, να βρουν οι δύο χώρες μια συμβιβαστική λύση. Ό,τι θέλεις. Μη μου λες τίποτε για τον Μεγαλέξανδρο. Τα όσα υποστηρίζουν εδώ (στα Σκόπια) κάποιοι δικοί μας, επίσημοι και ακραίοι, είναι βλακείες. Ένα, όμως, θα σου πω. Από τότε που κατάλαβα τον εαυτό μου, ξέρω ότι είμαι Μακεδόνας. Ακόμη κι αν είναι ψέματα αυτό, ακόμη κι αν είναι ένα κακό παιχνίδι της ιστορίας, μπορώ να αλλάξω τώρα; Μπορώ να μην νοιώθω Μακεδόνας;».
Ο Γκεόργκι ήταν μετριοπαθής. Δεν ήταν δα και κανένας από τους γνωστούς Αιγαιίτες εθνικιστές, που απαρτίζουν τα χίλια κομμάτια του VMRO. Τότε αντιλήφθηκα ότι η επίλυση του προβλήματος της ονομασίας δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση. Και η λύση πρέπει να είναι ένας αξιοπρεπής συμβιβασμός. Διότι δεν είναι μόνον το ατομικό δικαίωμα του αυτοπροσδιορισμού, αλλά και το συλλογικό. Πως αλλάζεις τις συνειδήσεις των ανθρώπων, ακόμη κι αν αυτές διαμορφώθηκαν βάση μιας ιστορικής απάτης; Ιδού το ερώτημα.
Ιστορία δεύτερη με πρωταγωνιστή έναν τελωνειακό στα σύνορα Ελλάδας ΠΓΔΜ. Η κρίση στα Βαλκάνια βρίσκεται στο αποκορύφωμά της. Οδικώς μια παρέα δημοσιογράφων ξεκινάμε για Βοσνία, όπου ο πόλεμος μαίνεται. Βράδυ φθάνουμε στους Ευζώνους. Στην άλλη πλευρά συναντάμε ένα Σλαβομακεδόνα τελωνειακό. Τον γνωρίζαμε από τα τόσα ταξίδια. Μιλούσε και ελληνικά.
Ενώ, λοιπόν, περιμέναμε τις βίζες, ακούει ο τελωνειακός το νεαρό συνάδελφο μας, που πρώτη φορά ταξίδευε στα Βαλκάνια, να τον αποκαλεί Σκοπιανό. Ρωτά τότε ο τελωνειακός αυτόν το συνάδελφο στα ελληνικά: «Εσύ, φίλε, από πού είσαι;» Του απαντά ο δικό μας: «Από τη Θεσσαλονίκη». Δηλαδή, του λέει «είσαι Σαλονικιός». Ναι, απαντά, «Σαλονικιός». Ο τελωνειακός μ΄ ένα σαρδόνιο χαμόγελο, – ξέραμε ότι είχε πολύ χιούμορ -, του λέει: «εγώ είμαι από το Γευγελή. Δηλαδή; Γευγελιανός. Τότε γιατί με φωνάζετε Σκοπιανό; Εσύ που είσαι από τη Θεσσαλονίκη, θα ‘θελες να σε φωνάζουν Αθηναίο;».
Ιστορία τρίτη. Ο ΟΗΕ είχε αποφασίσει ότι μέχρι την ολοκλήρωση των διαπραγματεύσεων Αθήνας Σκοπίων για το όνομα, η γειτονική χώρα θα αποκαλείται FYROM, δηλαδή Former Yugoslavian Republic of Macedonia. Ελληνιστί ΠΓΔΜ. Έστω κι αν δεν είναι εύηχο, όσες φορές αναφέρομαι στα κείμενά μου στη γειτονική χώρα, – και η αλήθεια είναι ότι για το Μακεδονικό και το Κυπριακό έχω γράψει όσο για κανένα άλλο θέμα -, επιμένω στην επίσημη ονομασία: ΠΓΔΜ, FYROM.
Στα Σκόπια, λοιπόν, ένα βράδυ, επιστρέφοντας από το Κόσοβο, όπου είχαν αρχίσει οι βομβαρδισμοί, κουβεντιάζουμε με συνάδελφους από διάφορες χώρες. Στην κουβέντα λέει ένας «Macedonia». Τον διορθώνω, χαμογελώντας: «FYROM». Συμφωνεί… Συνεχίζεται η κουβέντα… Άλλος πάλι επαναλαμβάνει «Macedonia». Τον διορθώνω, αλλά αυτή τη φορά είναι ο άλλος, που με κοιτάζει χαμογελώντας… με κατανόηση. Καμία διάθεση ειρωνείας ή εμπαιγμού.
Κάποια στιγμή, όταν επαναλήφθηκε το σκηνικό, στη ρύμη του λόγου του και ξαναείπε τη λέξη Macedonia, κατάλαβα ότι η δύναμη της συνήθειας είναι ισχυρότατη. Το ίδιο σκηνικό επαναλήφθηκε πολλές φορές σε αποστολές μου σε συνόδους κορυφής της ΕΕ και στα Βαλκάνια. Κι όταν σε συζητήσεις με συναδέλφους από άλλες χώρες, λέω FYROM, κανείς δεν καταλαβαίνει. Συνεννοούμαστε αν λέω Skopie. Φταίνε, τώρα, οι συνάδελφοι που δεν σέβονται τις αποφάσεις του ΟΗΕ; Ή μήπως η δύναμη της συνήθειας είναι ισχυρότερη; Όποια κι αν είναι η απάντηση, το επικοινωνιακό παιχνίδι είχε χαθεί για την Ελλάδα.
Ιστορία τέταρτη. «Η Μακεδονία είναι δική μας» ήταν το κεντρικό σύνθημα τη μέρα του μεγάλου συλλαλητηρίου στη Θεσσαλονίκη. Έτσι είχα ξεκινήσει και την ανταπόκρισή μου στην ιταλική εφημερίδα Il Manifesto. «La Macedonia e’ nostra…». Παρένθεση διευκρινιστική: η εν λόγω εφημερίδα ήταν ίσως η μοναδική στην Ιταλία, που σε όλη τη διάρκεια της κρίσης στις σχέσεις Αθήνας Σκοπίων, κράτησε μια στάση αν όχι υπέρ των ελληνικών θέσεων, τουλάχιστον αποστασιοποιημένη. Διότι οι περισσότερες εφημερίδες είχαν, – και έχουν -, μια στάση υπέρ των Σκοπίων σε ό,τι αφορά το όνομα. «Η Μακεδονία είναι δική μας» λοιπόν…
Μου τηλεφωνεί ο αρχισυντάκτης των διεθνών και μου λέει: «Είσαι με τα καλά σου. Δηλαδή ένα εκατομμύριο άνθρωποι διαδήλωσαν στη Θεσσαλονίκη, φωνάζοντας «Η Μακεδονία είναι δική μας»; «Ναι» του λέω. «Καλά, μου απαντά. Εγώ μπορεί να καταλαβαίνω τι θέλεις να πεις, αλλά πες μου ποιος από τους αναγνώστες μας θα το καταλάβει. Είναι σαν να τους λες ότι ένα εκατομμύριο άνθρωποι, ένα εκατομμύριο Έλληνες θέλουν να καταλάβουν την FYROM». Στον κόσμο η λέξη «Μακεδονία» είναι ταυτισμένη με την ομώνυμη Ομόσπονδη Δημοκρατία της ενιαίας Γιουγκοσλαβίας. Εκτοτε, η εφημερίδα, σεβόμενη την παράκλησή μου να αναφέρεται η λέξη FYROM, έγραφε αυτό στις ανταποκρίσεις μου, χωρίς καμία επέμβαση. Στον τίτλο, όμως, έμπαινε η λέξη «Μακεδονία» κι ας μιλούσα εγώ για τις διαπραγματεύσεις για το όνομα.
Ιστορία πέμπτη. Σ΄ ένα διεθνές συνέδριο προσκλήθηκα να μιλήσω για το θέμα του ονόματος και τις διμερείς σχέσεις Αθήνας Σκοπίων. Μια νεαρή κοπέλα, από το χώρο της αριστεράς, όπως μου είπε αργότερα, πήρε το λόγο, διαμαρτυρόμενη γιατί δεν είχα αποκαλέσει τη χώρα της Macedonia και την ίδια Macedonian. Της είπα το αυτονόητο: «έχεις όλο το δικαίωμα να αυτοαποκαλείσαι Μακεδόνας. Εγώ, όμως, που κατάγομαι από τη Θεσσαλονίκη, τι είμαι;». «Έλληνας», μου απαντά. Μετά από ένα σύντομο live διάλογο, μπροστά στο συμφωνήσαμε ότι αυτή είναι Σλάβα και Μακεδόνας και εγώ Έλληνας και Μακεδόνας.
Να συνεχίσω με τις μικρές, αλλά άκρως διδακτικές και χρήσιμες ιστορίες από το ημερολόγιό μου για τα Σκόπια. Στο «Ράδιο Παρατηρητής» στις αρχές του ΄90, στην περίοδο έξαρσης του Μακεδονικού, έβγαιναν ακραίοι Έλληνες και μιλούσαν για το κρατίδιο αυτό, για τους Σκοπιανούς με τρόπο επιεικώς απαξιωτικό. Οι Έλληνες η άρια φυλή, οι Σλαβομακεδόνες στον Καιάδα. Αυτό ήταν το μήνυμα… Εμείς, αλήθεια, πώς θα νοιώθαμε αν, λόγω μεγέθους της χώρας, Αμερικανοί, Ρώσοι ή Κινέζοι, που ζουν σε πολλαπλάσια μεγαλύτερες χώρες, χαρακτήριζαν την Ελλάδα κρατίδιο;
Τότε, λοιπόν, όταν μιλούσα για το θέμα της ονομασίας στο ραδιόφωνο, μου τηλεφώνησαν ακροατές μετά την εκπομπή. Κάποιος από τη δυτική Μακεδονία, που γνώριζε σλαβομακεδόνικα, μου είχε πει εμπιστευτικά: «νοιώθω τρομοκρατημένος. Ο παππούς μου ήταν ντόπιος, Σλαβομακεδόνας δηλαδή, εγώ νοιώθω περήφανος για την καταγωγή μου, αλλά δεν έχουμε, πιστέψτε με, καμία σχέση με όσα ισχυρίζονται στα Σκόπια για τον Μέγα Αλέξανδρο, για το όνομα, κλπ., κλπ.» Άλλος πάλι μου έλεγε ότι παρά την καταγωγή του, νοιώθει Έλληνας και άλλος πάλι ότι «δεν έχει σημασία η καταγωγή, αλλά να υπάρχει ευημερία στον τόπο σου. Αν υπάρχει ευημερία, κανείς δεν θέλει την αναταραχή». Έχει κανείς αντίρρηση;
Έχω κι άλλες ιστορίες να διηγηθώ. Όπως λ.χ. με το εμπάργκο, όταν η τότε κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ έλεγε ότι η προσπάθεια της Αθήνας στέφεται από επιτυχία και εμείς, σε βουλγαρικό έδαφος, βλέπαμε ελληνικά φορτηγά, με σκεπασμένες τις πινακίδες, γεμάτα πετρέλαιο, να κατευθύνονται από τη Σόφια προς τα Σκόπια. Το χρήμα, όπως φαίνεται, δεν έχει χρώμα.
Όπως λ.χ. για τις κόντρες ανάμεσα σε αδέλφια στην Αυστραλία, που γνώρισα στη Μελβούρνη. Ο ένας ήταν ακραίος εθνικιστής του VMRO, που υποστήριζε το όραμα για μια ενιαία Μακεδονία από τα Σκόπια έως τη Θεσσαλονίκη και ο άλλος επίσης ακραίος εθνικιστής, δικός μας, που ήθελε να εξαφανίσει από το χάρτη την ΠΓΔΜ.
Όπως του υπερήλικα αντάρτη, που ζούσε στα Σκόπια. Πριν τον εμφύλιο ήταν κάτοικος Φλώρινας, αλλά δεν μπορούσε να επιστρέψει και πήγαινε πότε πότε μέχρι τα σύνορα, μέσα στα βουνά και από ένα ξέφωτο, όπως μούλεγε, αγνάντευε από μακριά, με καημό τα φώτα της ιδιαίτερης πατρίδας του.
Την ιστορία στις σχέσεις δύο χωρών την γράφουν όχι μόνον οι διπλωμάτες και οι πολιτικοί, αλλά και οι απλοί άνθρωποι. Οι κάτοικοι της Μακεδονίας ένθεν κακείθεν ας κάνουν την υπέρβασή τους.
