Όχι στον Εκφυλισμό της Αριστοτέλους

Λέξεις: Λέανδρος Ζωίδης

Οι Θεσσαλονικείς οφείλουμε να είμαστε ευγνώμονες στον Ερνέστ Εμπράρ. Τη δημιουργία μιας σύγχρονης ευρωπαϊκής πόλης με ταυτόχρονο απόλυτο σεβασμό στα ρωμαϊκά, βυζαντινά , και οθωμανικά μνημεία την οφείλουμε σε αυτόν και σε όλη την «Διεθνή Επιτροπή Νέου Σχεδίου Θεσσαλονίκης». Την οφείλουμε και στον Ελευθέριο Βενιζέλο και την προσπάθειά του να εκσυγχρονίσει και να αναδείξει την πόλη. Ο Ερνέστ Εμπράρ (1875-1933), πολεοδόμος και αρχαιολόγος ταυτόχρονα ήταν ίσως ο μόνος που θα μπορούσε να κάνει ένα τόσο ολοκληρωμένο σχέδιο. 

Σε γενικές γραμμές το σχέδιο τηρήθηκε. Οι πλατιές λεωφόροι, οι δρόμοι που καταλήγουν σε μνημεία, οι διαγώνιες. Το πιο αναλλοίωτο στοιχείο του σχεδίου Εμπράρ είναι μέχρι σήμερα ο Άξονας της Αριστοτέλους. Αυτό το γενναιόδωρο άνοιγμα προς τη θάλασσα, τη θέα του Ολύμπου, τον θαλασσινό αέρα (τη θαλασσινή αύρα).

Οι στοές εκατέρωθεν του Άξονα φροντίζουν για σκιά αλλά και την ενότητα του μνημειακού άξονα ως πολεοδομικού συνόλου κατά τα πρότυπα πολλών ευρωπαϊκών πόλεων. Ο σχεδιασμός των όψεων αποδίδεται στον πρωτοπόρο έλληνα αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχο (1871-1939), που ήταν μέλος της Διεθνούς Επιτροπής Νέου Σχεδίου Θεσσαλονίκης». Ο Ζάχος εμπνεύστηκε τις όψεις από το εσωτερικό των παλαιοχριστιανικών βασιλικών τις οποίες και μελέτησε. Γνωστός στη Θεσσαλονίκη είναι και για την Αναστήλωση της Παλαιοχριστιανικής Βασιλικής του Αγίου Δημητρίου μετά την μεγάλη πυρκαγιά του 1917.

Από μικρός δε θυμάμαι ωραιότερη εμπειρία από τη Θεσσαλονίκη από το να βρίσκομαι στον Άξονα της Αριστοτέλους, είτε στο ύψος της Εγνατίας, είτε της Ερμού, είτε της Τσιμισκή και να απολαμβάνω τον ξηρό θαλασσινό αέρα και αυτό το υπέροχο άνοιγμα προς τον Κόλπο της Θεσσαλονίκης και τον Όλυμπο. Ο Άξονας μάλιστα πεζοδρομήθηκε και αναδείχθηκε στο πλαίσιο της πολιτιστικής πρωτεύουσας το 1997. Οι κάτοικοι και οι επισκέπτες της πόλης απολαμβάνουμε τον άξονα και τη μοναδική του αίσθηση μέχρι σήμερα και είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την καθημερινότητά μας. (ΕΙΚ.1)

Το καλοκαίρι 2021 προκηρύσσεται διαγωνισμός για την Ανάπλαση του Άξονα της Πλατείας Αριστοτέλους και τέλη Αυγούστου δημοσιοποιούνται τα βραβεία. Βιώνω τη μεγαλύτερη απογοήτευση της ζωής μου για την ποιότητα της τοπικής αυτοδιοίκησης και ειδικά για το επίπεδο της αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα. Το επίπεδο των, ελάχιστων για τη σημασία του θέματος, συμμετοχών δεν είναι αντάξιο της ιστορίας και της φυσιογνωμίας της πόλης και παραπέμπει σε ‘’κενά’’ των προτάσεων σε πολεοδομική κλίμακα». 

Ειδικά στο 1ο βραβείο, όπου φαίνεται πως τόσο οι μελετητές όσο και οι κριτές δεν κατανόησαν ούτε τη διαχρονική αρχιτεκτονική ποιότητα του άξονα ούτε το γεγονός ότι αποτελεί ίσως το μεγαλύτερο συγκριτικό πλεονέκτημα της πόλης. Συγκεκριμένα:

• Δεντροστοιχίες από ψηλά και φουντωτά δέντρα τοποθετούνται σε μικρή απόσταση από τις στοές μειώνοντας την ορατότητά τους και, σε επίπεδο πολεοδομικού συνόλου, καταστρέφουν την αντιληπτική ενότητα (ΕΙΚ.2, 3)
• Οι δεντροστοιχίες αυτές «μπουκώνουν» επίσης αντιληπτικά τον άξονα και μειώνουν αισθητά το εντυπωσιακό του άνοιγμα προς τη θάλασσα. Είναι επιπλέον ζήτημα το πιο υγρό κλίμα που θα δημιουργηθεί. (ΕΙΚ.2, 3)
• Η κεντρική νησίδα πρασίνου που καταργείται είναι σχεδιασμένη από τον Εμπράρ, συμβάλλει σημαντικά στην αίσθηση του άξονα και δεν αποτελεί σεβασμό στο πολεοδομικό αυτό μνημείο η κατάργησή της.
• Το πιο αρνητικό στοιχείο της πρότασης είναι ωστόσο τα στέγαστρα για τις καφετέριες στην Πλατεία Αριστοτέλους. Μόνιμες, βαριές κατασκευές, το πιθανότερο από οπλισμένο σκυρόδεμα. Μειώνουν αντιληπτικά το χώρο της πλατείας, δεν επιτρέπουν την απόλαυση του ουρανού όταν η σκιά δεν είναι απαραίτητη ενώ το πιθανότερο είναι να απορροφούν και να εκπέμπουν ζέστη το καλοκαίρι. Ορατή είναι και η πιθανότητα να μετατραπούν σε μόνιμους κλειστούς χώρους και οι καφετέριες να επεκταθούν περεταίρω με ομπρέλες και εξωτερικά τραπεζοκαθίσματα. Σε κάθε περίπτωση οι ογκώδεις αυτές μόνιμες κατασκευές υποβαθμίζουν αισθητικά και λειτουργικά τον άξονα και τα αστικά του μέτωπα με τις ισόγειες στοές, καταργούν την ενότητά του και δεσμεύουν χώρο. (ΕΙΚ.4 – κεντρική)
• Η πρόταση για το δάπεδο που γεμίζει με νερό στην Πλατεία Αριστοτέλους δεν έχει καμία βιοκλιματική χρησιμότητα, λόγω της εγγύτητας στη θάλασσα, και στερεί από την πλατεία τον δημόσιο χαρακτήρα της. Το δε καθρέφτισμα των κτιρίων της Πλατείας είναι μια πρόταση άστοχη και υπερβολική καθώς αναδεικνύει μόνο την Πλατεία και όχι τον Άξονα, ο οποίος αποτελεί ένα ενιαίο σύνολο. Τα κτίρια της Πλατείας, εκτός από αυτό του Ολύμπιον, έχουν σημασία μόνο επειδή είναι μέρος του Άξονα και όχι επειδή είναι τα ίδια αξιόλογα, στοιχείο που καθιστά άστοχη την υπερανάδειξή τους με το καθρέφτισμα.
• Το «φοινικόδασος» στο ύψος κάτω από την Εγνατία και «μπουκώνει» τον εντυπωσιακό άξονα και εμποδίζει τη θέαση των σημαντικών ιστορικών κτιρίων που βρίσκονται σε εκείνο το ύψος. 
• Το concept των θεματικών κήπων είναι άστοχο καθώς καταργεί την ενότητα του άξονα ως πολεοδομικού συνόλου που είναι και το μεγάλο συγκριτικό του πλεονέκτημα.
• Η ανάδειξη της Οθωμανικής φάσης με διαγραμμίσεις στο δάπεδο άστοχη. Δεν υπάρχει αυτή η φάση και είναι ελάσσονος σημασίας σε σχέση με το σχέδιο του Εμπράρ. Ο ίδιος ο Εμπράρ εξ άλλου φρόντισε να διατηρήσει σε τμήματα της πόλης (Άνω Πόλη, Λαδάδικα) τον αστικό ιστό της οθωμανικής περιόδου ώστε να είναι αντιληπτές οι ιστορικές φάσεις της πόλης. Το δε σχέδιο του Εμπράρ σέβεται και αναδεικνύει την ιστορικότητα της πόλης και ολόκληρες περιοχές έχουν τον χαρακτήρα της «ανατολίτικης» αγοράς, όπως το κοντινό «Καπάνι», η περιοχή της οδού Παπαμάρκου δίπλα στην Πλατεία Άθωνος κ.ά.

Δεν έχει γίνει δυστυχώς ευρέως κατανοητό στην αρχιτεκτονική κοινότητα ότι το συγκεκριμένο έργο καταστρέφει ίσως το πιο χαρακτηριστικό πολεοδομικό σύνολο της Θεσσαλονίκης. Θα έλεγα ότι καταστρέφει την ψυχή της πόλης, την πνοή της. Αντί να προτείνουν αυτά τα δέντρα στην Αριστοτέλους ας προστατέψουν τα δάση. 

Ένα άλλο ανησυχητικό στοιχείο είναι το πόσο η δημαρχία Ζέρβα αλλά και τοπικοί δημοσιογράφοι υποτιμούν την ιστορική σημασία του Εμπράρ. Ο Εμπράρ εκτός από την κατάρτιση του πολεοδομικού σχεδίου της Θεσσαλονίκης, υπήρξε και από τους πρώτους καθηγητές του Εθνικού Μετσοβείου Πολυτεχνείου και συνέβαλλε σημαντικά στο πρόγραμμα των σχολικών κτιρίων στις δεκαετίες του 1920 και 1930. Άμεσα συνδεδεμένος με την πολιτική εκσυγχρονισμού του Ελευθέριου Βενιζέλου, αποτελεί μια πολύ σημαντική φυσιογνωμία όχι μόνο της ελληνικής αρχιτεκτονικής αλλά και της ελληνικής ιστορίας γενικότερα. Η ευκολία με την οποία δημοσιογράφοι τον απαξιώνουν, θεωρώντας μάλιστα τους εαυτούς και την εποχή τους ανώτερη, είναι κάτι φοβερά ανησυχητικό. Το ίδιο και η απαξίωση του έργου του από αρχιτέκτονες μέλη της πανεπιστημιακής κοινότητας, όπως οι κριτές του διαγωνισμού. Το να επικαλείται κανείς μόνο την αυθεντία της καθηγητικής θέσης κριτών και συμμετεχόντων για την ποιότητα του βραβείου είναι κάτι ελάχιστο και ανεπαρκές. Γράφτηκαν, δυστυχώς, από συναδέλφους παράπονα ότι όσοι κατακρίνουν το βραβείο της Αριστοτέλους απαξιώνουν τον θεσμό των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών. Τους διαγωνισμούς δεν τους απαξιώνουν όσοι ασκούν κριτική με επιχειρήματα για την ποιότητα των προκηρύξεων και των προτάσεων και της κρίσης τους από τις επιτροπές. Αντιθέτως, ενδιαφέρονται πραγματικά για την ποιότητα των θεσμών. Τον θεσμό των ανοιχτών αρχιτεκτονικών διαγωνισμών απαξιώνουν όσοι συμβάλλουν στο να γίνονται διαγωνισμοί με αυτά τα αποτελέσματα. Γιατί με αρχιτεκτονική έχουμε να κάνουμε, το αποτέλεσμα πάντα παίζει ρόλο.

Η Πλατεία Αριστοτέλους όπως είναι δεν χρειάζεται ανάπλαση αυτού του είδους. Μόνο μικροεπεμβάσεις ώστε να μπει μία τάξη. Όπως διευθέτηση των κάδων απορριμμάτων, του αστικού εξοπλισμού, κάποιων δαπέδων ίσως, αποτελεσματικότερη καθαριότητα κ.ά. Αν θέλαμε να υπερασπιστούμε τον θεσμό των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών ή θα έπρεπε να κηρυχθεί άκυρος λόγω χαμηλού αριθμού συμμετοχών (13) είτε να μη δοθούν πρώτο και δεύτερο βραβείο λόγω χαμηλής ποιότητας των συμμετοχών. Το ότι η ανάπλαση του Άξονα της Αριστοτέλους διαφημίζεται από τα πρώτα στην ατζέντα του κ. Ζέρβα είναι ανησυχητικό ως προς δύο πράγματα. Την κριτική ικανότητα του απερχόμενου δημάρχου, καθώς ακούει τους λάθος ειδικούς για το συγκεκριμένο θέμα, αλλά και την ικανότητά του να θέτει προτεραιότητες για την πόλη. Τη στιγμή που η πόλη έχει ανάγκη τόσες παρεμβάσεις για τη βελτίωση της καθημερινότητας δαπανώνται τεράστια ποσά για ένα έργο που όχι μόνο δεν χρειάζεται αλλά προκαλεί σοβαρή αισθητική υποβάθμιση του σημαντικότερου συγκριτικού πλεονεκτήματος της πόλης. 

Όσον αφορά στο θέμα της αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα κλείνω το κείμενο με την ευχή και την προτροπή να ευαισθητοποιηθούμε και να κινητοποιηθούμε δημιουργικά όλοι ώστε να διαμορφωθεί ένα καλύτερο επίπεδο αρχιτεκτονικών διαγωνισμών και αρχιτεκτονικής παραγωγής στην Ελλάδα κάτι που είναι πολύ σημαντικό για τη ζωή μας. Και ο Άξονας της Αριστοτέλους, άρρηκτα συνδεδεμένος με τη μνήμη και την καθημερινότητα των Θεσσαλονικέων να μείνει ως έχει και να μην εκφυλιστεί σε έναν κοινό πεζόδρομο με δεντροστοιχίες και χώρους για τραπεζοκαθίσματα.

Υ.γ. Η «Πόλη Ανάποδα» από την πρώτη στιγμή της δημοσίευσης των αποτελεσμάτων του διαγωνισμού διατύπωσε ξεκάθαρη θέση εναντίον της άστοχης ανάπλασης που υποβαθμίζει σοβαρά την Αριστοτέλους και συνεχίζει να την διατυπώνει στις συνεντεύξεις της η ομάδα συλλογικής εκπροσώπησης και η τυπικά εκπρόσωπος κ. Μαρία Κέκη. Το άρθρο που διαβάζεται εμβαθύνει στην κριτική από τη σκοπιά ενός αρχιτέκτονα και κατοίκου της πόλης.

Αξίζει να δείτε και άλλα σχετικά άρθρα για το θέμα όπως: 

*Ο Λέανδρος Ζωίδης είναι Αρχιτέκτων-Μηχανικός Msc, Υποψήφιος κοινοτικός σύμβουλος Α΄ Κοινότητας με τον συνδυασμό «Η Πόλη Ανάποδα»