Όταν το φαινόμενο της αγέλης καιροφυλακτεί

Η συλλογική συμπεριφορά με τα χαρακτηριστικά της λογικής της αγέλης υπακούει σε αυτοματισμούς και έχει ως εχθρό της την κριτική σκέψη. Μοιάζει να μιλά η γλώσσα της καρδιάς και όχι του μυαλού, που καταλήγει εν τέλει σε μαζική ύπνωση. Κι αυτή με τη σειρά της, οδηγεί σε κοινωνική πίεση ή σε διάλυση της κοινωνικής συνοχής.

Ως φαινόμενο μπορεί να επαναλαμβάνεται ξανά και ξανά, έστω κι αν έχουν προηγηθεί δυσάρεστα μαθήματα. Δηλαδή, με απλά λόγια, να έχουμε παρασυρθεί στο παρελθόν από «σειρήνες», να το πληρώσαμε ακριβά, κι όμως να παραμένουμε ανοχύρωτοι κάθε φορά που «μας κουνούν το τυράκι», με διάφορα έπαθλα.

Στον πυρήνα αυτής της διεργασίας (κοινωνιοψυχολογικός μηχανισμός, πιο επιστημονικά) βρίσκεται η επικοινωνία. Κι εδώ αρχίζουν τα δύσκολα. Η πληροφορία λόγω του διαδικτύου γνωρίζει απίστευτη έκρηξη. Καμία έκπληξη. Το πρόβλημα είναι πώς ξεχωρίζεις το σωστό από τα λάθος, το fake από την πραγματικότητα, αυτό που σου σερβίρουν ως θέσφατο από την αλήθεια. Μπορείς; Δεν θέλεις; Βολεύεσαι; Το εκμεταλλεύεσαι; Σε εξυπηρετεί;

Δεν έχει τόσο σημασία η απάντηση (είναι πολύ εύκολο να συμβεί σε όλους), όσο ο μηχανισμός και οι συνέπειες του σε κοινωνικό επίπεδο.

Προκύπτει, λοιπόν, ένα μήνυμα, μία θέση, μία άποψη, μία γνώμη, που μας σερβίρεται με τα κατάλληλα επικοινωνιακά εργαλεία, σε συνθήκες πάντα που επιτρέπουν την καλλιέργεια και την «άνθησή» του.

Στην κοινωνική πραγματικότητα, σε αντίθεση με τη φυσική, λείπει κατά τεκμήριο το κριτήριο αντικειμενικότητας, για μια ασφαλή ανάγνωση που θα οδηγούσε σε υιοθέτηση ή απόρριψη. Όταν μάλιστα το μήνυμα, η θέση ή η άποψη επιδέχονται πολλές αναγνώσεις είναι εύλογο να λείπουν οι γνώσεις, η πληροφόρηση ακόμη και οι ικανότητες για να μην κάνεις λάθος, να παρεκτραπείς, να εκτεθείς, να διαφοροποιηθείς.

Και τι συμβαίνει τότε; Αναζητάς αυτό το κριτήριο αντικειμενικότητας που σου λείπει. Πώς; Το δημιουργείς μόνος σου μέσω της κοινωνικής σύγκρισης. Όχι όμως, με τυχαίο τρόπο. Στρέφεσαι σε άτομα που πιστεύεις ότι έχετε λίγο ως πολύ τις ίδιες απόψεις, ότι «ξέρουν αυτοί». Και ασπάζεσαι, χωρίς δεύτερη σκέψη, ό,τι σου λένε.

Έτσι, το μήνυμα ή η θέση ή η γνώμη (βάλε ό,τι θέλεις εδώ) λειτουργεί χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε ως κριτήριο αντικειμενικότητας, όταν προέρχεται από πηγές με τις οποίες για τους χι ή ψι λόγους ταυτιζόμαστε, είμαστε κοντά, ή τις αναγνωρίζουμε ως «γνώστες». Φθάνει, με άλλα λόγια, να παίρνει τον χαρακτήρα κατεύθυνσης, για ασφαλή απόκριση (μας), αντίδραση, ακόμη και δράση.

Αφού, λοιπόν, τόσοι πολλοί πιστεύουν σε κάτι, δημιουργείται η αίσθηση ότι έχουν δίκιο, ότι η άποψη αυτή είναι σωστή. Όπως έχει πει ένας από τους δασκάλους μου, στο Πανεπιστήμιο, «οι κοινωνίες μας χαρακτηρίζονται ιδεολογικά από την παντοδυναμία της πλειοψηφικής αλήθειας, από την ιδέα ότι οι πολλοί έχουν κατ’ ανάγκην δίκιο».

Ωστόσο, η κοινωνική σύγκριση, που εμπλέκεται στις διαδικασίες κοινωνικής επιρροής, μπορεί να αναδειχθεί σε μοχλό κοινωνικής πίεσης, να εκθρέψει διαμαρτυρίες, να οδηγήσει σε συγκρούσεις. Γιατί η σύγκριση με τους ομοίους μας, την ομάδα μας (όποια κι αν είναι αυτή), τους «ειδικούς», οδηγεί σε κοινωνική συμμόρφωση, ενέχοντας τον κίνδυνο να μετατραπεί ως άλλοθι για κοινωνική αποτελμάτωση.