Τι γίνεται με τους ανθρώπους που ζουν στο πέρασμα;

Τα σύνορα, οι στροφές και η τραμπάλα – Μέρος δεύτερο

Δουλεύοντας στο πεδίο του προσφυγικού – μεταναστευτικού και σε μια παράδοξη αλλά εύστοχη αντιστροφή των όρων «εξωτισμός» ή «οριενταλισμός» άκουγα συχνά «πρόσφυγες και μετανάστες» να περιγράφουν τις περιπέτειες και τις ατυχείς συλλήψεις τους στη «ζούγκλα της Μακεδονίας» (Ο όρος «μεταναστευτικό» κυριάρχησε σταδιακά έναντι του όρου «προσφυγικό» στα χρόνια μετά το κλείσιμο της Ειδομένης στον δημόσιο λόγο και στην επίσημη εμπλεκόμενη γραφειοκρατία. Στο πεδίο εργάστηκα ως δάσκαλος της ελληνικής γλώσσας).

Αυτές οι αφηγήσεις προέρχονταν από ανθρώπους σακατεμένους, στοιβαγμένους σε εκτρωματικά σημεία, ίσως λιγότερα διάσημα από το κολαστήριο της Μόριας, ωστόσο αρκούντως εκτρωματικά. Στα εγκαταλελειμμένα εργοστάσια της Βιομηχανικής Ζώνης της Θεσσαλονίκης ή στο τότε transit camp του Βαγιοχωρίου. Ο δρόμος προς τη Δύση, προϋπέθετε το πέρασμα από πολλές άγριες ζούγκλες. Για να μπει κανείς στη ζούγκλα αποφασίζει ότι μπορεί και να πεθάνει. Εδώ η συζήτηση περί επιλογής στενεύει.

Όταν η χώρα έπαψε να λειτουργεί ως πέρασμα, η γραμμή που προκρίθηκε ήταν το «να τους κάνουμε τον βίο αβίωτο». Να πάψει να είναι ελκυστικός προορισμός η χώρα. Να μην υπάρξει οποιαδήποτε κίνηση που θα μπορούσε να εκληφθεί ως πρόσκληση εισόδου στους ανεπιθύμητους. Συνήθως οι νεοφερμένοι ως ανεπιθύμητοι καταγράφονται. Η Μαρία Ιορδανίδου επέλεξε τον τίτλο «Σαν τα τρελά πουλιά», για να περιγράψει στη σειρά των με αυτοβιογραφικές αναφορές μυθιστορημάτων της την περίοδο του μεσοπολέμου, μετά τη φυγή, τον ξεριζωμό (Μαρία Ιορδανίδου, Σαν τα τρελά πουλιά, Αθήνα 1978).

Το άναρχο, φοβισμένο πέταγμα των πουλιών το διακρίνει κανείς συχνά πριν την εκδήλωση ακραίων καιρικών φαινομένων. Η αεροδίνη, ο ανεμοστρόβιλος, ως μετεωρολογικό, καταστροφικό φαινόμενο είναι μια σχετικά άγνωστη εμπειρία στη δική μας γεωγραφία – μάλλον πιο συνηθισμένη πέρα απ’ τον Ατλαντικό.

Τη μικρή Ντόροθυ, την κεντρική ηρωίδα του Λ. Φρανκ Μπάουμ στον «Θαυμάσιο μάγο του Οζ», την παρέσυρε ένας ανεμοστρόβιλος για την οδηγήσει σε μια παράξενη χώρα, πολύ μακριά από το σπίτι της στο Κάνσας. Στις περιπέτειές της συνάντησε πολλούς μαγικούς βοηθούς, για να περάσει τα εμπόδια και να διατηρήσει την αισιοδοξία της στον δρόμο για την επιστροφή.

Οι άνθρωποι που γνώρισα δουλεύοντας στο πεδίο, άλλες φορές ευγνωμονούντες και άλλες καχύποπτοι απέναντι σε φίλους και βοηθούς, συχνά μου θύμιζαν τους εκριζωμένους και σκορπισμένους ενός ανεμοστρόβιλου… Αυτού του είδους ο ανεμοστρόβιλος δεν είναι φυσικό φαινόμενο. Γενικεύοντας δύσκολα μπορεί να αποφύγει κανείς τον όρο καπιταλισμός για να τον περιγράψει. Ο καπιταλισμός χαρακτηρίζεται από την ανισόμετρη ανάπτυξη. Αν κανείς δει στον παγκόσμιο χάρτη τις διαδρομές των μετακινούμενων μαζών, τις αφετηρίες και τις κατευθύνσεις, μπορεί εύκολα να κατανοήσει την εικόνα της ανισομετρίας. Η ανισομετρία οπωσδήποτε προκαλεί κίνηση.

Η κίνηση αυτή μοιάζει, επίσης, με την κίνηση της τραμπάλας. Κίνηση γνώριμη και οικεία, ευχάριστη σε όσους, όποτε υπάρχει η ευκαιρία, συχνάζουν με τα παιδιά τους στις παιδικές χαρές. Πρόκειται για συμπαθητική, παιδική εκδοχή της βίωσης του ιλίγγου.

Στη μεγάλη εικόνα των παγκόσμιων χαρτών τα πράγματα δεν είναι συμπαθητικά. Στη διεθνή τραμπάλα τα ισχυρά καπιταλιστικά κράτη τοποθετούνται, υπό το βάρος της συσσώρευσης των κερδών τους, στην ασφαλή θέση κοντά στο έδαφος. Από τις χώρες που βρίσκονται στον αντίποδα, τη μετέωρη θέση της καταστροφής της εργατικής δύναμης, της φτώχειας και των πολέμων κατρακυλούν οι μάζες των στροβιλισμένων, φυγάδων, προσφύγων και μεταναστών.

Η κύλιση γίνεται βίαια, με φόρα, με σύγκρουση. Συχνά διακόπτεται, δημιουργεί υπερσυγκεντρώσεις, εργαλειοποιείται, μοιάζει με ομηρία, γίνεται επιχείρημα και αντάλλαγμα στη διπλωματία και την υψηλή πολιτική. Οι πρωταγωνιστές της υψηλής πολιτικής, συχνά μιλάνε για πόλεμο. Ιδιαιτέρως, όπως επισημαίνεται στο «Γερμανικό Εγχειρίδιο Πολέμου», όταν υπόσχονται την ειρήνη ( «Όταν αυτοί που είναι ψηλά/ Μιλάνε για ειρήνη/ Ο απλός λαός ξέρει/ Πως έρχεται ο πόλεμος». Μπέρτολτ Μπρεχτ, «Γερμανικό Εγχειρίδιο Πολέμου»).

Το εγχείρημα των ισχυρών της Ευρώπης είναι η αποτροπή αυτής της κίνησης, των πολλών που περισσεύουν της διαλογής. Της κίνησης που η ίδια κατά βάση προκαλεί. Δημιουργούνται αναχώματα, προσφέρονται διπλωματικά ανταλλάγματα και δώρα. Χρήματα. Ποσά που φαίνονται αρχικά υπέρογκα, συγκριτικά όμως, μάλλον πρόκειται για ψίχουλα.

Στα γραφήματα για την κατανομή του παγκόσμιου πλούτου, τα μεγέθη είναι ξεκάθαρα. Το 2013 οι 300 πλουσιότεροι του κόσμου κατείχαν πλούτο ίσο με αυτόν που κατείχαν τα 3.000.000.000 των πιο φτωχών. Και η ψαλίδα φαίνεται ότι μεγαλώνει. Ό,τι προϋπολογίζεται από τους ισχυρούς ως βοήθεια ή ως φιλανθρωπία για την ανάπτυξη των φτωχών χωρών, αντιστοιχεί σε ένα θλιβερά μικρό ποσοστό του κέρδους που προκύπτει στις ισχυρές χώρες από την με πολλούς τρόπους εκμετάλλευση των φτωχών. Το ποιος αναπτύσσει ποιον τίθεται ως ερώτημα και το παράδειγμα της Αφρικής μάλλον είναι το πιο τρανταχτό (Βλ. το χαρακτηριστικά γραφήματα στο παρακάτω βίντεο)

Η αναφορά στην Αφρική δεν είναι τυχαία. Όπως φαίνεται, τα τείχη της αποτροπής και της ανάσχεσης, τα νέα όρια, στήνονται τώρα πια εκεί, κάτω από την Έρημο, στην Υποσαχάρια Αφρική. Επιλέγοντας καριέρες σε διεθνείς οργανισμούς και οργανώσεις, πολλά στελέχη φιλανθρωπικών δομών κατευθύνονται εκεί, για να οργανώσουν, να επιτηρήσουν, να εποπτεύσουν. Αρκετοί έχουν ήδη πάει. Ο κύριος όγκος του μετακινούμενου πληθυσμού βρίσκεται εκεί.

Εδώ βρισκόμαστε σε ένα πέρασμα που έχει μπουκώσει και προκαλεί εγκλωβισμό. Η διαχείριση φαίνεται αδιέξοδη. Τέρατα γεννιούνται και πάλι. Ο συγγραφέας του Δράκουλα θα είχε να πει πολλά, για τη βία σε παιδιά και εγκυμονούσες γυναίκες, για αγανακτισμένους κατοίκους στην επαρχία, νέες προκαταλήψεις και προλήψεις, κυρίους και κυρίες της αστικής τάξης σε γραφεία κυβερνητικών και μη μηχανισμών, για βλέμματα άδεια ή κάποιες φορές απελπισμένα. Η δική μας και οι γειτονικές χώρες, στα γεωγραφικά όρια της Ευρώπης, λειτουργούν ως αποθήκες. Στις αποθήκες συγκεντρώνεται αποθηκευτικό υλικό. Η αποθήκη είναι ένα κτίσμα έξω από το κυρίως, το καθαρό, έξω από το σαλόνι και το υπνοδωμάτιο.

Εκεί, ανάμεσα, μπαίνουν οι μεντεσέδες…

Τι γίνεται με τους ανθρώπους που ζουν στο πέρασμα; Και ειδικότερα όταν το πέρασμα παύει να λειτουργεί ως τέτοιο;

Ο ιστορικός Γιώργος Μαργαρίτης την άνοιξη του 2020, περίοδο κατά την οποία στα σύνορα του Έβρου είχαν διαδραματιστεί σκηνές εξαιρετικής έντασης, σχολιάζοντας το σχήμα της ανάσχεσης, προειδοποιούσε: «Για να γίνεις πειστικός δεσμοφύλακας ή δήμιος αμάχων, πρέπει πρώτα να γίνεις φασίστας». Η συζήτηση για τη διέξοδο επεσήμαινε εύστοχα θα πρέπει να προσανατολιστεί στην άλλη κατεύθυνση, στα δυτικά σύνορα.

Ο προσανατολισμός αυτός σημαίνει αλλαγή πολιτικής και διάθεση για σύγκρουση και κρίνεται συχνά ως μαξιμαλιστικός ή μη ρεαλιστικός. Ο ρεαλισμός του συμβιβασμού έχει οδηγήσει, πάντως, στη δημιουργία εκτρωματικών τόπων «φιλοξενίας» στη Μόρια, το Καρά Τεπέ, στα εγκαταλελειμμένα, άδεια προς το παρόν εργοστάσια της Softex, της Frakaport, των Βασιλικών κ.α. Θα πρόσθετα ότι πέρα από τον πολιτικό κίνδυνο που κρύβει η διαπαιδαγώγηση των μαζών στην καταστολή των κάθε φορά πιο αδύναμων, κίνδυνος κρύβεται και στα όνειρα μιας νέας γενιάς τεχνοκρατών, που μαθαίνει να οργανώνει και να οραματίζεται στρατόπεδα, camp, βιώσιμες ή μη βιώσιμες αντίστοιχες δομές. Για ζωές που αξίζει ή δεν αξίζει να βιωθούν… Στη δράση των Ευρωπαίων, «φιλάνθρωπων» αποικιοκρατών στην Αφρική τον 19ο αιώνα, σε στρατόπεδα και συρματοπλέγματα ανάμεσα σε άλλα, εντοπίζει ο Έντσο Τραβέρσο τις ρίζες του ναζισμού (Enzo Traverso, Οι ρίζες της ναζιστικής βίας. Μια ευρωπαϊκή γενεαλογία, μεταφρ. Νίκος Κούρκουλος, Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 2013, σ.66-102).

Υπάρχουν αντίστοιχες ρίζες αυτού που θα γεννήσει την ελπίδα ή έστω κάποιες χαραμάδες αισιοδοξίας;

Δεν μπορεί να μην είναι ελπιδοφόρες οι περιπτώσεις της αλληλεγγύης που βιώνονται στη γειτονιά, στη δουλειά και στο σχολείο. Εκεί φτιάχνουν τα δίκτυά τους οι άνθρωποι της εργασίας, οι πολλοί, οι φτωχοί. Εκεί που επιχειρείται η πολυσυζητημένη ένταξη, «integration». Μελέτες εξηγούν τελευταία το πώς η ένταξη σημαίνει εκμετάλλευση ή υπερεκμετάλλευση της εργασίας (Βλ. ενδεικτικά Gaye Yilmaz, Ismail Doga Karatepe, Tolga  Toren (eds), Ιntegration through Exploitation: Syrians in Turkey, Μόναχο 2019. Βλ. επίσης Προκόπης Ορφανός, «Ο ξένος και η αποξένωση. Η κοινωνιολογία του ξένου και το προσφυγικό ζήτημα», στο Σωκράτης Μ. Κονιόρδος(επιμ.),  Η ελληνική κοινωνία στο σταυροδρόμι της κρίσης. Έξι χρόνια μετά, Ελληνική Κοινωνιολογική Εταιρεία, Αθήνα 2016, 468-478).

Ίσως η ελπίδα να γεννηθεί από εκείνους που μαζεύουν για 2,20 ευρώ το καφάσι τις ελιές. Τέτοιου είδους γέννες δεν είναι βέβαια αυτονόητες (Ένα καφάσι παίρνει 23 κιλά ελιές. Οι πιο άπειροι εργάτες γεμίζουν 6 – 10 καφάσια, ενώ οι εμπειρότεροι 15 καφάσια τη μέρα. Εδώ μια παλιότερη σχετική «προειδοποίηση»).

Ελπίδα επίσης υπάρχει στα ’48 δευτερόλεπτα συντονισμού της ανάσας και των συναισθημάτων, της μαζικής συγκίνησης και χαράς που μια φίλη μέτρησε έξω από το Εφετείο τον Οκτώβριο, όταν ακούστηκε η απόφαση για την καταδίκη της Χρυσής Αυγής. Η 7 Οκτωβρίου θα είναι πιθανότατα μια μέρα που θα ενταχθεί στα σχολικά βιβλία της ιστορίας. Πιθανότατα εκτός ύλης.

Μπορεί η επιστήμη της ιστορίας να προκαλέσει κάποιου είδους αισιοδοξία; Το 2015, την περίοδο της Ειδομένης, της διάχυτης ενσυναίσθησης και αλληλεγγύης, στη συλλογική μνήμη κυριάρχησαν οι αισιόδοξες πλευρές της ιστορικής εμπειρίας. Φωτογραφίες σύγχρονες και του ’22 μπήκαν δίπλα – δίπλα και αδιαπραγμάτευτες ομοιότητες αναδείχτηκαν. Έπειτα οι ομοιότητες αυτές ξεχάστηκαν. Όταν περάσει το 2021, στην επόμενη μεγάλη ιστορική επέτειο, της ήττας και της καταστροφής σχετικές συζητήσεις και συνδέσεις θα προκύψουν εκ νέου στη δημόσια σφαίρα και θα αποτελέσουν αντικείμενο αντιπαράθεσης για το παρόν και το μέλλον. Ο 20ος αιώνας μπορεί να απεικονιστεί στο πρόσωπο μια μαντηλοφόρας μάνας με το παιδί στην αγκαλιά και ο 21ος αιώνας μοιάζει με λούπα.

Η ιστορία δεν είναι ασφαλής οδηγός για την πρόβλεψη του μέλλοντος. Οπωσδήποτε, όμως μας προετοιμάζει για αυτό και αποτελεί τη μόνη πραγματική βάση δεδομένων που έχουμε στη διάθεσή μας (Ανάμεσα σε άλλες ενδιαφέρουσες διατυπώσεις για τη σχέση της ιστορίας με την πολιτική ο John Lewis Gaddis σημειώνει: «Ερμηνεύουμε το παρελθόν για τους σκοπούς του παρόντος έχοντας ως επιδίωξη τη διαχείριση του μέλλοντος». John Lewis Gaddis, To τοπίο της ιστορίας. Πώς οι ιστορικοί χαρτογραφούν το παρελθόν, μεταφρ. Μαρία Ακριβάκη, επιστημονική επιμέλεια Θανάσης Δ. Σφήκας & Κατερίνα Γαρδίκα, εκδόσεις Πεδίο, Αθήνα 2019, σ.34-35)

Στη βάση δεδομένων του 20ου αιώνα μπορεί κανείς να ανατρέξει στις ζωές και τα λόγια, στα ίχνη πολλών, γενναίων ή λιγότερο γενναίων, αντρών και γυναικών.

Ένας από τους γενναίους, από εκείνους που γεννήθηκαν στη Θεσσαλονίκη, ο ποιητής Ναζίμ Χικμέτ έγραφε στο «Νανούρισμα προς τον γιο του»:

«Ατρόμητος να γίνεις σαν ναυτικός, δημιουργός σαν οικοδόμος, σαν φιλόσοφος με γνώσεις πολλές και να το λέει η καρδιά σου σαν καλλιτέχνης» (Ναζίμ Χικμέτ, Το ερωτευμένο σύννεφο, μεταφρ. Ερμος Αργαίος, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1987, σ.10).

Ο Ναζίμ Χικμέτ εξέφρασε τις προσδοκίες των πολλών φτωχών, εκείνων που στο κλείσιμο της μακράς πολεμικής δεκαετίας επέλεξαν να κινηθούν κάτω από τις δικές τους σημαίες παίρνοντας τις τύχες τους στα χέρια τους.

ΥΓ. Λέγεται ότι ο Νίκος Νικολαΐδης σχεδίαζε να κινηματογραφήσει τον «Οργισμένο Βαλκάνιο» στη Θεσσαλονίκη. Νομίζω ότι θα ήταν καλή ιδέα.

*Ο Κώστας Τζιάρας γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1978. Είναι ιστορικός, δρ. του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ. Το προηγούμενο έτος δίδαξε στο συγκεκριμένο τμήμα το μάθημα «Πρόσφυγες και Μετανάστες». Διδάσκει, επίσης ιστορία και λογοτεχνία στο σχολείο του ΚΕΘΕΑ/ ΙΘΑΚΗ και την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα.

Διαβάστε επίσης: