Τι κατάφερε η ελληνική συμμετοχή στη φετινή Μπιενάλε αρχιτεκτονικής;

του Ιορδάνη Στυλίδη, επίκουρου καθηγητή στο τμήμα αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Εικόνες: Σοφίας Βυζοβίτη, επίκουρης καθηγήτριας στο τμήμα αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Η κατάληψη και η εξουδετέρωση των εννοιών (café-bar This is NOT a Co-Op)

Με το άνοιγμα της διεθνούς έκθεσης αρχιτεκτονικής στην πόλη Βενετία εγκαινιάστηκε και το περίπτερο της ελληνικής συμμετοχής ως έκθεμα και στυλ χωρίς όμως το αιτούμενο περιεχόμενο. Ο τίτλος του εκθέματος, μιας συλλογής δηλαδή αντικειμένων (καρέκλες, τραπέζια, ξυλο-κατασκευές, φωτιστικά) και μιας συλλογής εκτυπωμένων επιφανειών (εργασίες 136 αρχιτεκτόνων, είτε σε ομάδες είτε ατομικά) είναι ο ‘’This is a Co-Op’’. Με τη χρήση αυτής της φράσης στην αγγλική γλώσσα εννοείται, λίγο-πολύ, ότι ‘’πρόκειται περί μιας συλλογικότητας /αυτό είναι μία συνεργασία’’. Δεν πρόκειται όμως καθόλου περί αυτού.

Κυρίαρχο στοιχείο επικοινωνίας και δημόσιας επιβολής νοήματος της τελευταίας δεκαετίας στη χώρα μας (δεκαετία κατά την οποία εγκαταστάθηκε, τόσο στο πεδίο της ‘’ελεύθερης’’ λεγόμενης αγοράς όσο και στην αγοραία πολιτική πρακτική λόγου και σχέσεων, το σύστημα πράξεων και ιδεολογίας του νεο-φιλελευθερισμού) είναι η χρήση λέξεων με εξουδετερωμένο περιεχόμενο. Ή, ακόμη χειρότερα, για να θυμηθούμε τη Νέα Γλώσσα στο βιβλίο 1984 του Όργουελ, λέξεων που περιβάλλουν προστατευτικά αντίθετες πρακτικές (π.χ. η χρήση της λέξεως “ελευθερία’’: “θα φέρουμε την ελευθερία…’’ δήλωνε ο αμερικανός πρόεδρος George Bush Junior κατά την επίθεση στην χώρα του Ιράκ).

Σε ευθεία αναλογία με το νόημα της προηγουμένης παραγράφου μια εξαιρετική χρήση λέξεων με μαγικό (ιδεολογικό) περιεχόμενο χαρακτήρισε την τετράμηνη προ-εργασία διαμόρφωσης και χωρικής μορφοποίησης της ιδέας που, τελικά, ισχυρίζεται η ομάδα των λίγων συμμετεχόντων/ουσών στην έωλη νοήματος κατασκευή της ότι έχει πραγματοποιήσει. Πολλές φωτογραφίες του περιπτέρου είναι ήδη αναρτημένες στις ψηφιακές βάσεις των κοινωνικών δικτύων όπως και στην σελίδα This is a Co-Op στο facebook. Η κυρίαρχη και οδηγός “μαγική*’’ λέξη που χρησιμοποιήθηκε ήταν η ‘’συλλογικότητα’’ (ταιριασμένη τυπικά στην κωδική συνδέσμωση Co-Op) και οι συνοδές με αυτή λέξεις “κρίση’’ και “πρόσφυγες/προσφυγικό’’.

Η λέξη “συλλογικότητα’’ χρησιμοποιήθηκε με κάθε επισημότητα και σε συνθήκες έντονης συναισθηματικής φόρτισης και του απαραίτητου μεγαλείου. Φάνηκε προς στιγμήν πως θα μπορούσαμε (και εγώ) όχι μόνο να αναγνωρίσουμε, να οικειοποιηθούμε, να διαμοιράσουμε και να γυμναστούμε στο εύρωστο και θριαμβευτικό (για τις σχέσεις μας) νόημά της, αλλά και να συστήσουμε, εξαιτίας αυτού του πιθανού επιτεύγματος (της σύστασης της συλλογικότητας), ένα ισχυρό λαμπρό παράδειγμα που θα επιτάχυνε τόσο το εσωτερικό πεδίο σημασιών (και όχι απλών λέξεων) που προσωρινά συγκρατούσαμε και χειριζόμασταν όσο και, εξαιτίας της διάθεσης των αποκτημάτων της δυνατής κατάκτησής μας (της επίτευξης της συλλογικότητας), θα επιτάχυνε δραστικά και τις πρακτικές τόσων και τόσων ομάδων στην εγγύς γεωγραφία που διερευνούν και ασκούνται στα λίγα και τα περισσότερα που πετυχαίνουν, αλλά όχι στην πληρότητα του νοήματός της συλλογικότητας.

Τι είναι λοιπόν η συλλογικότητα; Τι περιεχόμενο θεωρούμε (όλοι) πως τιθασεύεται και, ενίοτε, εξαπολύεται στις περιοχές των ιστορικών παραδειγμάτων, αναδιατάσσοντας, είτε βίαια είτε ήσυχα αλλά διαρκώς, μια βεβαιότητα χώρου, χρόνου και σχέσεων τείνοντας προς και συστήνοντας μία νεογέννητη διαρκή και απολαυστική συνθήκη νοήματος; Ποιό είναι το εύρος του περιεχομένου αυτής της έννοιας; Ποιούς και ποιές περιλαμβάνει και συγκρατεί δυνατά ορίζοντας τους τρόπους και τα επιτεύγματά τους; Πώς εγκαθίσταται και ορίζει την ιστορική τους κίνηση; Είναι, πια, αυτοί οι κάποιοι άλλοι και κάποιες άλλες μάχιμοι/ες ασκητές και ασκούμενοι, μετασχηματισμένοι στην ομοούσια και πλήρη δράση και διερεύνησή τους στο εσωτερικό της δυναμικής της (της έννοιας) καθώς ανθοφορεί, προσεγγίζει, κατακαίει και πυροδοτεί νέες σχέσεις και συνθήκες με όλα όσα προσεγγίζει, αγγίζει και ακαριαία διευθετεί;

Με αυτά τα ερωτηματικά έπρεπε να ξεκινήσουμε, με αυτά έπρεπε να μετρήσουμε την πνευματική μας δυνατότητα, τότε έπρεπε να συνδυαστούμε, να συντεθούμε σε ένα συμπαγές και ισχυρό όλον, συγγενείς πλέον και εραστές του αναβλύζοντος περιεχομένου της. Έπρεπε, δηλαδή, είτε να συνθέσουμε, να εμπλέξουμε τους εαυτούς μας στην απαιτούμενη πειθαρχία και διάταξη των ζητουμένων της και, αμέσως μετά, να εκθέσουμε αυτό το αποτέλεσμα στο δημόσιο πεδίο των κατακτήσεων του πολιτισμού μας είτε να εργαστούμε σκληρά χωρίς να επιδιώξουμε ένα τελικό αποτέλεσμα αλλά, τότε, στο τέλος του κόπου μας και της αγωνίας μας να εκθέσουμε το “αυτό μπορέσαμε να κατακτήσουμε και το παραδίδουμε’’.

Σε αυτή την άσκηση και την ειδική ασκητική των καινοφανών σχέσεών μας θα έπρεπε να αφήσουμε και να διαθέσουμε τους εαυτούς μας ελεύθερους και επαρκείς από τα δεσμά και τα στεγανά των τυπικών ενός πολιτισμού που μας εκπαίδευσε αποκλειστικά στις διατάξεις και τα πλέγματα της στιγμιαία διαθέσιμης μορφής που εμφανίζεται και αποσύρεται ακαριαία εξουδετερώνοντας κάθε κριτική και στοχαστική επεξεργασία από τον θεατή και όχι τον αυστηρό αναγνώστη και κριτή της. Διαφυλάττοντας και υπερασπίζοντας τα τυπικά της αγριότητας του νεο-φιλελευθερισμού.

Βρίσκομαι ήδη και προ πολλού εξόριστος (δικτυακά, βέβαια) τόσο από τις πρακτικές όσο και από το πεδίο των υποσχέσεων που φάνηκε πως θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν. Η ομάδα των 136 αρχιτεκτόνων, που συναθροίστηκε είτε φυσικά είτε δικτυακά, διαλύθηκε ακαριαία εξαιτίας της εγγενούς παθογένειάς της. Αποτελείτο, μου φαίνεται, από ανεκπαίδευτους και απαθείς διανοητικά συναδέλφους που δεν μπόρεσαν σε καμία στιγμή να εννοήσουν, να μετέχουν και να προάγουν, ακόμη και σε μια ατελή μορφή, το εξαιρετικό και καρποφόρο νόημα της λέξης που επέλεξαν να χαρακτηρίσει το κοινό εγχείρημα και την έξοχη υπόθεσή τους. Αμέσως, μια μικρή ομάδα 10 ατόμων ‘’κατέλαβε’’ την εξουσία του εγχειρήματος, τακτοποίησε παραποιώντας και εκθέτοντας δημόσια με το εξαιρετικό εργαλείο των συνελεύσεων το λειτουργικό περιεχόμενο της λέξης-έννοιας και εξέπεσε σε σειρές ανόητων στρατηγικών που περιόρισαν και τελικά εκμηδένισαν το ελπιδοφόρο νόημα της έννοιας συλλογικότητα και των πολλαπλών συστατικών διακλαδώσεών της.

Ο φόβος μπροστά στο περιεχόμενο και, αντιθέτως, η άνεση διαχείρισης των διεστραμμένων αγοραίων οπτικοποιημένων εκδοχών της έννοιας είχαν ως αποτέλεσμα τη διπλή απομόνωση στο εσωτερικό του εγχειρήματος. Η μία απομόνωση ήταν αυτή της ομάδας-πυρήνα που νόμιζε πως ‘’γνωρίζει και ξέρει και εκτελεί’’ και η άλλη απομόνωση ήταν αυτή της πλειοψηφίας των συναδέλφων στην ομάδα των 136 που διάλεξαν να υποχωρήσουν είτε εξαιτίας της ισχύος της δικτυακής και διά κειμένων σύγκρουσης είτε της έλλειψης ικανής παιδείας απόρριψης ή υπεράσπισης των εκτεθειμένων επιχειρημάτων. Μείναμε περίπου 30 άτομα είτε σε ομάδες είτε κατά μόνας να προσπαθούμε να διορθώσουμε ή να καταστρέψουμε το οδηγό περιεχόμενο του εγχειρήματος.

Αν και είχα επισημάνει προ πολλού πως η αναζήτηση και η έκθεση της ταυτότητας της ομάδας, μιας ταυτότητας με πολλαπλά περιεχόμενα, καλές εργασίες, μέτριες, εξαιρετικές, ανούσιες, αμήχανες, ευφυείς, θα αποτελούσε το ισχυρό και ιδεώδες τελεστικό υπόβαθρό μας, παρακολούθησα, μόνος, την καταστροφή και διαστροφή του περιεχομένου της έννοιας συλλογικότητα και, φυσικά, του ανέγγιχτου παιγνιώδους και αιρετικού δείγματος της λειτουργικής της ανταπόκρισης με την πραγματικότητα. Το ‘’τι να κάνουμε’’ δηλαδή, εφόσον συμφωνήσουμε στο ‘’τι είναι και είμαστε ταυτόχρονα’’.

Μαζί με την εξουδετέρωση της έννοιας συλλογικότητα εξουδετερώθηκε και η έννοια του αμφιθεάτρου. Ενός ακόμη ισχυρού ιστορικού διεγέρτη όρου και χωρικού υποβάθρου σχέσεων. Από σχολείο και αναγνωστήριο όπου διατίθεται ακριβώς και αυστηρά το απαραίτητο και σύγχρονο πολιτειακό και στοχαστικό νόημα που συνείχε ιδεώδεις κοινωνίες εξέπεσε σε φορμαλιστικό μερικό εύρημα όπου, στην σιωπή του άδειου από ιδέες περιπτέρου, θα ‘’έρθουν και θα συνομιλήσουν όλοι όσοι’’ ΕΚΤΟΣ από την ομάδα των 136 που ακόμη περιμένουν την ενότητά τους και τα κέρδη από την στενή και συνεχή γνωριμία και συνομιλία τους.

Μαζί με την εξουδετέρωση της έννοιας συλλογικότητα εξουδετερώθηκαν και οι συνοδές έννοιες της κρίσης και του προσφυγικού που μεταβλήθηκαν σε θεαματικές εκδοχές εξεζητημένων και ασταθών ευρημάτων και σχέσεων. Φωτογραφίες και ‘’αποδεικτικά στοιχεία’’ (χρήσεις χαρτών και κειμένων που κάποιοι άλλοι έχουν παράγει και διανείμει στο ψηφιακό συνεχές, εργασίες και υποθέσεις κάποιων άλλων, κάπου αλλού, κείμενα ξένα και ασυνόδευτα από την απαραίτητη εμπειρία του πεδίου της έρευνας αλλά και της επίπονης συγγραφής της εμπειρίας ‘’εκεί και όπου συμβαίνει’’), συνδεσμολογίες και αυθαίρετες υποθετικές συνδέσεις με την ‘’δυναμική και το στοχαστικό υπόβαθρο της Αρχιτεκτονικής’’.

Οτιδήποτε μπορεί και πρέπει να αναρτηθεί και να φωτιστεί κατάλληλα χωρίς να έχει υπάρχει ο μέγιστος κόπος αλλά και η εξαιρετική πλοκή του με τον ερευνητή και την ίδια συστατική σύνδεσή του με το περιεχόμενό του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η καλλιέπεια (η καλλιγραφία) στην γραφή ενός κειμένου για το προσφυγικό κάπου στο εσωτερικό του περιπτέρου. Ώστε να ταιριάζει με την εικονογραφία του και όχι, βέβαια, με το νόημά του. Η τρέλα του μανιερισμού σε όλο το μεγαλείο της. Η παραφροσύνη των θεαματικών τακτικών και πρακτικών καθώς αποδεικνύουν, σε κάθε τετραγωνικό μέτρο του περιπτέρου, την κυριαρχία του ύφους και του ‘’περιτυλίγματος’’ (μια διακοσμητική τακτική καφέ-μπαρ) και την απουσία του θριαμβευτικού περιεχομένου. Μέτρησα, από φωτογραφίες που βρήκα στο δίκτυο 30-40 άτομα την ημέρα των εγκαινίων. Λείπουν πάνω από 90. Όχι μόνον ως συνάδελφοι και προσωπικότητες με τους οποίους θα μπορούσαμε να κάνουμε ένα περίπατο στην παραλία της Βενετίας, μια σύντομη πλεύση στο μεγάλο κανάλι, μια επίσκεψη στα άλλα πολλά περίπτερα, μια απαιτητική συζήτηση, μια ανταλλαγή υποσχέσεων… αλλά ως φορείς και διανομείς των προσωπικών επιτευγμάτων τους, των σκέψεων και των ανησυχιών τους, των δυσκολιών και των επιτευγμάτων τους, των εμμονών και των πρακτικών που μετέρχονται για να αναδυθούν στην τοπική εκδοχή της εγκαταλελειμμένης κοινωνία μας. Σιωπή.

Για όλα αυτά τα μέτρια και ασήμαντα διατέθηκαν 230.000 ευρώ. Περίπου ο προϋπολογισμός της διατροφής και της ιδεώδους φιλοξενίας και υποστήριξης για πολλούς μήνες στους εγκλωβισμένους στην Ειδομένη και, τώρα, στα στρατόπεδα γύρω από την πόλη της Θεσσαλονίκης.