Τα σκόρπια: Τι σημαίνει να είσαι δάσκαλος

Kάθε βδομάδα (μετά την αγρανάπαυση δύο μηνών) μοιράζομαι μαζί σας ένα μικρό κείμενο που θεωρητικά θα μπορούσε να είναι από το ημερολόγιό μου.

Τίτλος της στήλης: «Τα σκόρπια» γιατί τα κείμενα δεν θα έχουν χρονολογική σειρά, θα δημοσιεύονται «σκόρπια». Με χιούμορ αλλά και σοβαρότητα θα γράφω για θέματα που με ή μας απασχολούν ήδη 66 χρονών.

«Μεγαλώνουμε κι όμορφα παλιώνουμε». Άλλοτε ο λόγος θα είναι δημόσιος-πολιτικός, άλλοτε θα διαβάζετε μία προσωπική εξομολόγηση, ελπίζω χωρίς να δυσανασχετείτε.

Τι σημαίνει να είσαι δάσκαλος

το κείμενο αυτό αφιερώνεται

στα παιδιά που χάθηκαν

στα παιδιά που έσωσαν άλλα παιδιά

στα παιδιά που είναι στους δρόμους

στα παιδιά που με υπομένουν 44 χρόνια τώρα

 

Αν και παιδαγωγός δεν θα ανατρέξω σε θεωρίες που έμαθα και διδάσκω, ούτε, φυσικά, σε θεωρίες με τις οποίες δεν συμφωνώ. 44 χρόνια διδασκαλίας, βάλε και τα ιδιαίτερα που έκανα, 48 χρόνια ασχολούμαι με τη διδασκαλία γλώσσας, έκθεσης, λογοτεχνίας και μαθήματα κοινωνικού προσανατολισμού.

Οι θεωρίες που υπάρχουν στην Παιδαγωγική σχετικά με τον ρόλο του δασκάλου διακρίνονται για τη θέση που έχει ο δάσκαλος στην τάξη, ενισχυμένη ή ασθενή. Η ορολογία είναι «δασκαλοκεντρικό» περιβάλλον και «μαθητοκεντρικό». Φρονώ ότι η διχοτόμηση αυτή είναι χονδροειδής και ότι δεν μπορεί ένα μάθημα να είναι εντελώς το ένα ή το άλλο. Επίσης, κάποιες φορές ωραιοποιείται η σχέση μεταξύ διδασκόντων και διδασκομένων και παρουσιάζεται ως ισότιμη και άλλες αφέλειες. Αρκετά κατέστρεψε η γενιά μας τα παιδιά της μη θέτοντας όρια.

Ας δούμε τι λέει ο Κοινωνιολόγος της Εκπαίδευσης Basil Bernstein. Η εσωτερική λογική κάθε παιδαγωγικής πρακτικής γίνεται κατανοητή ως ένας πολιτισμικός αναμεταδότης που διακρίνει μεταξύ αυτού που αναμεταδίδεται και του τρόπου με τον οποίο αναμεταδίδεται. Η θεμελιώδης βάση κάθε παιδαγωγικής σχέσης είναι οι μεταδότες και οι δέκτες. Η σχέση μεταξύ μεταδοτών και δεκτών είναι ουσιαστικά και εγγενώς μια σχέση ασυμμετρίας αλλά μπορεί να υπάρξουν διάφορες στρατηγικές απόκρυψης της ασυμμετρίας π.χ. σε ορισμένες τροπές ο δέκτης γίνεται αντιληπτός ως μεταδότης και μπορεί ο μεταδότης να μοιάζει με δέκτη (λ.χ. απεύθυνση στους κατά τα άλλα παντοδύναμους καθηγητές, πρόκειται για ωραιοποιήσεις). Η σχέση είναι ασύμμετρη, ο μεταδότης πρέπει να μάθει να είναι μεταδότης και ο δέκτης πρέπει να μάθει να είναι δέκτης.

Παράδειγμα όταν κάποιος θα πάει στον γιατρό πρέπει να γνωρίζει ότι είναι ασθενής. Δηλαδή με τις ερωτήσεις που θα του κάνει ο γιατρός θα μάθει πώς πρέπει να μιλά στον γιατρό του, άρα να μάθει να είναι δέκτης. Το «πώς» μαθαίνει κάποιος είναι συνάρτηση ενός γενικού συνόλου δυνάμεων. Η διαδικασία εκμάθησης του πώς να είναι κανείς μεταδότης συνεπάγεται την πρόσληψη κανόνων κοινωνικής τάξης, ήθους και διεξαγωγής για την αρμόζουσα συμπεριφορά στην παιδαγωγική σχέση. Οι κανόνες συμπεριφοράς μπορεί να αφήσουν, σε διάφορους βαθμούς, ένα περιθώριο διαπραγμάτευσης χωρίς όμως να αίρεται η ασυμμετρία. Πώς αλήθεια διδάσκουμε στις φοιτήτριες και τους φοιτητές μας να είναι δέκτες; Πόσο τιμούμε εμείς τον ρόλο μας ως μεταδοτών;

Ο δάσκαλος είναι σαν τον βαρκάρη που περνά κόσμο από τη μία όχθη στην άλλη. Έχει, δηλαδή, καθαρή εικόνα της αφετηρίας και ξεκάθαρο στόχο. Έχει στιβαρό χέρι και κωπηλατεί με υπευθυνότητα. Οι επιβάτες στη βάρκα δεν είναι ούτε συνέταιροι, ούτε φίλοι, ούτε βοηθοί του βαρκάρη. Στη θάλασσα υπάρχουν κανόνες τους οποίους ο βαρκάρης εξηγεί στους επιβάτες. Δεν είναι στο χέρι τους να τους ακολουθούν ή όχι. Κινδυνεύει η ζωή τους αν δεν τους ακολουθήσουν.

Αυτή η μεταφορά έρχεται στο μυαλό μου κάθε φορά σκέφτομαι τη δουλειά μου. Να σημειώσω ότι μπαίνοντας στη Φιλοσοφική επιθυμία μου ήταν να πάω στο σχολείο, δηλαδή είχα επιλέξει με σαφήνεια ότι θέλω να γίνω δασκάλα.

Έχω εφεύρει τον κανόνα 1000, 100, 10. Δηλαδή γνωρίζω 1000 όσο καλύτερα και όσο περισσότερα από κάθε αντικείμενο, διδάσκω όσο καλύτερα μπορώ επιλεγμένο μέρος αυτών (100) και ζητώ στις εξετάσεις το 10 χωρίς να στήνω παγίδες στους φοιτητές και τις φοιτήτριές μου. Με όρους του Bernsteinη η διδασκαλία μου ακολουθεί τις αρχές της Αόρατης Παιδαγωγικής (που δεν είναι σαφής στους διδασκόμενους σε λεπτομέρειες) και η αξιολόγηση τις αρχές της Ορατής Παιδαγωγικής (που είναι πολύ σαφές τι αξιολογείται και πώς). Κοντολογής δεν διαπραγματεύομαι την ύλη ή τη μέθοδο διδασκαλίας. Αυτονόητο είναι ότι έχω διαμορφωθεί από τις σχέσεις με τις φοιτήτριές μου και την ενίοτε αυστηρή τους κριτική. Ελπίζω να έχω γίνει καλύτερη. Ξέρω καλά το αντικείμενό μου, το διδάσκω όσο καλύτερα μπορώ αναθέτοντας πολλές και διαφορετικές εργασίες και, τα τελευταία χρόνια στα μαθήματα ειδίκευσης με μικρό ακροατήριο, δεν υπάρχουν εξετάσεις καθώς, σε αντίθεση με το υπόλοιπο πανεπιστήμιο, δουλεύουμε όλο το εξάμηνο.

Η γνώση είναι δομημένη σε ομόκεντρους κύκλους. Είναι ευθύνη των φοιτητριών και φοιτητών μας να φτάσουν σε όσο το δυνατόν περισσότερους εξωτερικούς κύκλους. Είναι πολύ εύκολο να βάζεις δύσκολα θέματα στις εξετάσεις και να κόβονται πολλοί φοιτητές και να καμώνεσαι πως είσαι «κάποιος». Αντίθετα, όταν τα παιδιά εργάζονται όλο το εξάμηνο και οι εργασίες τους διορθώνονται ώστε να γίνουν καλύτερες είναι, κατά την άποψή μου, ο ορθός τρόπος μάθησης. Όταν έκανα εξετάσεις μοίραζα από πριν έναν κατάλογο ερωτήσεων στις οποίες θα ετοιμάζονταν τα παιδιά. Καμία επιθυμία να «τσακώσω τους φοιτητές μου σαν ποντίκια στη φάκα». Έχουμε σκεφτεί αλήθεια πόσες και πόσοι από εμάς τους βαρυσήμαντους πανεπιστημιακούς θα κοβόμασταν σε «δύσκολες» εξετάσεις;

Ας δούμε τι γίνεται στο πιο αγαπημένο μου μάθημα: «Η διδασκαλία της Λογοτεχνίας στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση: αρχές, μεθόδευση διδασκαλίας αξιολόγηση σχολικής επίδοσης, σχεδιασμός σεναρίων». Τα παιδιά σχεδιάζουν ένα «σενάριο», ένα σύνθετο παιδαγωγικό και επιστημονικό κείμενο το οποίο στηρίζει την επιλογή του κάθε φοιτητή για το θέμα που διάλεξε, λ.χ. «μυθιστορήματα εφηβείας» ή «ο ξένος», με παραπομπές, εικόνες και φωτογραφίες, τραγούδια, ταινίες, σχεδιάζουν φύλλα εργασίας, παρουσιάζουν ένα λογοτεχνικό βιβλίο (όχι της αρεσκείας τους! Τι αυταρχική δασκάλα είμαι;), ένα μικρό παιδαγωγικό κείμενο και ένα θεωρητικό κείμενο σχετικό με το μάθημα της λογοτεχνίας. Ενίοτε επισκεπτόμαστε την εξαιρετική βιβλιοθήκη της Βέροιας.

Στο μάθημα: «Η διδασκαλία του Ολοκαυτώματος στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση μέσω λογοτεχνικών κειμένων», επισκεπτόμαστε το Εβραϊκό Μουσείο, τη Συναγωγή ξεναγούμενοι από πολύτιμους φίλους (και ενίοτε το Εβραϊκό νεκροταφείο), οι φοιτήτριες εκπονούν και πάλι διδακτικό σενάριο και παρουσιάζουν ένα απαιτητικό θεωρητικό κείμενο. Στα θεωρητικά μαθήματα γίνονται παρουσιάσεις των εργασιών που έχουν και ξενόγλωσση βιβλιογραφία. Σε όλα τα μαθήματα δουλεύουμε όλο το εξάμηνο. Μάλιστα, επειδή το Υπουργείο Παιδείας δεν καταλαβαίνει από σωστές παιδαγωγικές πρακτικές και μοιράζει τα βιβλία δύο βδομάδες πριν τις εξετάσεις, αναγκάζομαι να παρανομώ (ο νοών νοείτω).

Προσπαθώ να δίνω ερεθίσματα στα παιδιά σε όλη τη διάρκεια του εξαμήνου, στέλνοντας mail με σχετικές πληροφορίες, λ.χ. διανοούμενοι σχετικοί με το μάθημα, εγκυκλοπαιδικές πληροφορίες… Σε όσα μαθήματα μπορώ δίνω στο τέλος έναν τόμο με τις εργασίες τους που είναι εντυπωσιακός και καθόλα χρήσιμος. Τα τελευταία χρόνια ζητώ από τα παιδιά να γράψουν ένα μικρό κείμενο με τίτλο: «Τι έμαθα στο μάθημα» και «Αξιολόγηση του μαθήματος και της διδάσκουσας».

Οι σχέσεις μου με τους μεταπτυχιακούς φοιτητές και φοιτήτριες είναι κάπως διαφορετικές. Η μεταπτυχιακή εργασία είναι η πρώτη πρόβα του εν δυνάμει επιστήμονα. Χρειάζεται καθοδήγηση, μέθοδο και τακτικές συναντήσεις. Η σχέση αυτή που αρραβώνας γίνεται… γάμος! απογειώνεται στους υποψήφιους Δρ. Από την επιλογή του θέματος έως την υποστήριξη της εργασίας ο δρόμος είναι μακρύς και επίπονος. Ατομικές συναντήσεις, colloquia στα οποία καλώ τους καλύτερους συναδέλφους μου για το κάθε θέμα γιατί θέλω τα παιδιά να εκτίθενται στις νεώτερες και καλύτερες ιδέες. Περνάω πολύ καλά καθοδηγώντας τις φοιτήτριες και τους λίγους φοιτητές μου στον ακαδημαϊκό τρόπο γραφής. Μαθαίνω πράγματα για την επιστήμη μου αλλά και για τον εαυτό μου. Συνήθως δομούνται σχέσεις ζωής. Επιχειρώ να μεταφέρω και να μεταδώσω τη δική μου εμπειρία μέσω επιβολής φουκωϊκής πειθαρχίας σωματικής και πνευματικής. Αυτό κάποιες φορές είναι δύσκολο γιατί η πειθαρχία προκειμένου να γίνεις ανεξάρτητος επιστήμονας είναι βαριά και ασήκωτη και ενίοτε στιφή. Πρέπει να υποταχθείς στο επιστημονικό σου αντικείμενο και στη μεθοδολογία του προκειμένου να γίνεις ανεξάρτητος στον επιστημονικό χώρο (τα έχει πει πολύ καλά ο Φουκώ αυτά). Το κέρδος είναι μεγάλο: μετά τη «μητροκτονία», κινείσαι ελεύθερα (ή σχεδόν) στον επιστημονικό σου χώρο και έχεις όλα τα προνόμια που προκύπτουν από αυτόν.

Έχω κάνει εκδρομές με τους φοιτητές και τις φοιτήτριές μου σε μέρη που δεν θα πήγαιναν από μόνοι τους (Νυμφαίο, Δάσος Δαδιάς που συνοδεύονται από τις ερωτήσεις: «ήσασταν πάντα έτσι;» έτσι χάλια, έτσι περίεργη;), έχουμε πάει στο θέατρο, σε εκθέσεις ζωγραφικής, έχουμε κάνει αναγνωστικές ομάδες, έχουμε κάνει μάθημα σε bar και στη θάλασσα και έχω τρέξει πολλές ώρες ελαφριάς συμβουλευτικής (μη φοβάστε φίλοι ψυχολόγοι, δεν μπαίνω στα χωράφια σας!) με αγόρια και κορίτσια που θέλουν να κάνουν come out και δεν τολμούν. Ζητούν τη γνώμη μου και επιθυμούν την έγκρισή μου! Φυσικά, την έχουν εκ προοιμίου και κάνουμε ουσιαστικές και ανακουφιστικές γι αυτούς κουβέντες. Βλέπετε, πουθενά στον δημόσιο χώρο (βουλή, δήμοι, πανεπιστήμια, σχολεία…) δεν υπάρχουν φανερά δηλωμένοι ομοφυλόφιλοι με αποτέλεσμα να μην διασφαλίζονται τα δικαιώματα των παιδιών σε όλους αυτούς τους χώρους. Διεκδικούν από αόρατοι να γίνουν ορατοί. Δεν θα ξεχάσω ποτέ ότι στο πρώτο pride που έγινε στη Θεσσαλονίκη, στην πεζοδρομημένη Αγίας Σοφίας, πίσω από έναν σταθμό ήταν ένας φοιτητής μου, που πετάχτηκε με χαρά, μου έδωσε μία αγκαλιά και με ευχαρίστησε που ήμουν εκεί.

Θα κλείσω το κείμενο αυτό παραθέτοντας δύο φράσεις από την αξιολόγηση που μου έκανε ένας ευφυής και χιουμορίστας φοιτητής μου.

«…Ακόμα έμαθα ότι η διδάσκουσα προσφωνείται «κ. Χοντολίδου» και όχι σκέτο «κυρία» (κεριά και λιβάνια). Έμαθα ότι το επίρρημα είναι απλώς και είναι τροπικό (και όχι απλά, διπλά και τρίδιπλα). Επίσης, το σωστό τροπικό επίρρημα είναι μέσω και όχι μέσα. Εδώ να τονιστεί πως με ανακούφιση πληροφορήθηκα, ότι και στο παρελθόν κάποιος φοιτητής παλαιότερος, έμαθε ότι μέσα από την τσάντα της Χοντολίδου βγαίνει ένας κροκόδειλος, αν και δεν τον είδα ακόμα εκτός κι αν σημαίνει ότι η τσάντα της είναι “lacoste” αλλά και πάλι δεν είμαι σίγουρος και δεν το διακινδυνεύω να το ελέγξω. Αλλά για να το λέει αυτό η Χοντολίδου έτσι θα είναι και ουδείς μπορεί να το αμφισβητήσει ακόμα κι αν είναι μέλος κάποιας οργάνωσης προστασίας κροκόδειλων».

Και στην άλλη ζωή δασκάλα θα γίνω.

*Η Ελένη Χοντολίδου εργάζεται στο ΑΠΘ από το 1981. Διετέλεσε Κοινοτική Σύμβουλος (και για κάποια χρόνια Πρόεδρος) της Α΄ Κοινότητας του Δήμου Θεσσαλονίκης από το 2006-2018.