Τρεις συνοπτικές σκέψεις για το έθνος

1. Η διαπίστωση ότι το έθνος θεμελιώνεται σε μια αέναη τελετουργία υπενθύμισης της ιδρυτικής του πράξης και των μεγάλων του στιγμών συσκοτίζει ότι το έθνος δεν προσδιορίζεται μόνον από όσα τα μέλη του μαθαίνουν να θυμούνται, αλλά ιδίως όσα μαθαίνουν να ξεχνούν. 

Η λήθη λοιπόν δεν είναι αφ’ εαυτής εχθρός του έθνους, αλλά ένα από τα συστατικά του εργαλεία. 

Η σύγχρονη σύγχυση των λέξεων μνήμη και ανάμνηση αποτυπώνει εν μέρει το πρόβλημα και περαιτέρω συσκοτίζει ότι η λεγόμενη διατήρηση της εθνικής μνήμης δεν είναι παρά μια διαδικασία ανά-μνησης, μια διαδικασία δημιουργικής (και βολικής) παρερμηνείας του παρελθόντος. 

Κατ’ επέκταση, όσοι πιστεύουν ότι το πρόβλημα του εθνικισμού είναι ζήτημα έλλειψης παιδείας, οφείλουν πρώτα να αναρωτηθούν ποια ακριβώς παιδεία εννοούν. 

2. Όσο βολική και αν είναι για το εθνικό αφήγημα η αναγωγή του ελληνικού έθνους στην αρχαιοελληνική του αποτύπωση στον Θουκυδίδη, το νεωτερικό έθνος συνυφαίνεται αναπόδραστα με το νεωτερικό κράτος ως έθνος κράτος και συγκροτεί την ιδεολογία που επέτρεψε τη μετάβαση σε αυτό. Η ιστορία έχει δείξει πάντως ότι νεωτερικός (ευρωπαϊκός) εθνικισμός υπήρξε η λειτουργικότερη ιδεολογική επιλογή α) ώστε οι ηγεμόνες να διεξάγουν οικονομικότερους και αποτελεσματικότερους πολέμους (αντί των μισθοφόρων) και β) για τη διασφάλιση της μετάβασης στο έθνος-κράτος που επέτρεψε την αποτελεσματικότερη λειτουργία του καπιταλισμού και την ευρωπαϊκή ηγεμονία ήδη πριν τη βιομηχανική επανάσταση.

3. Στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια όπου ακολουθήθηκε (με επιμέρους διαφορές) μια εθνοποιητική διαδικασία άλλη από αυτή της Δυτικής Ευρώπης έναν αιώνα αργότερα, οι ιδεολογικές διεργασίες ήταν εντονότερες, πλέον ανταγωνιστικές, μα αναγκαίες για τη φαντασιακή συγκρότηση της διεκδικούμενης κυριαρχικής τους επικράτειας. Η ιστορική αυτή ένταση εξηγεί, μεταξύ πολλών άλλων, γιατί στις χώρες της περιοχής ο εθνικισμός παραμένει το αποτελεσματικότερο ιδεολογικό εργαλείο κινητοποίησης των μαζών, ιδίως προεκλογικά.