Ο πλανήτης αλλάζει και μας χρειάζεται (όσο ποτέ)

Ενώ μπορούμε ήδη να αισθανόμαστε τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στο δέρμα μας, η πλειοψηφία του ευρωπαϊκού πληθυσμού εξακολουθεί να μην θεωρεί ότι η κλιματική αλλαγή, το περιβάλλον και η ενέργεια είναι από τα πιο πιεστικά ζητήματα για τη χάραξη εθνικής πολιτικής. Ωστόσο, η υποστήριξη από το κοινό είναι ζωτικής σημασίας για να καταστεί δυνατή η αυστηρή και βιώσιμη περιβαλλοντική πολιτική στις δημοκρατίες.

Η αλλαγή αποτελεί πάγιο χαρακτηριστικό του πλανήτη μας. Το έδαφος, οι ωκεανοί, η ατμόσφαιρα, το κλίμα και η ζωή στη Γη αλλάζουν διαρκώς. Αυτό που διαφοροποιεί τις σημερινές αλλαγές από το παρελθόν είναι ο πρωτοφανής ρυθμός και η κλίμακά τους, καθώς και οι συντελεστές και οι παράγοντες που τις υποκινούν. Ακραία φαινόμενα, όπως π.χ. καταιγίδες που εμφανίζονταν μία φορά στα 100 χρόνια, καύσωνες, πλημμύρες και ξηρασίες, αποτελούν πλέον τη νέα μας πραγματικότητα. Τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων ανά τον κόσμο επισημαίνουν μια κλιματική και περιβαλλοντική κρίση που επηρεάζει τη βιοποικιλότητα στον πλανήτη.

Για να αυξηθούν τα κίνητρα του γενικού πληθυσμού για δράση για το κλίμα, πρέπει να γνωρίζουμε ποιοι παράγοντες προκαλούν ανησυχία στους ανθρώπους για το κλίμα και το περιβάλλον. Σε μια νέα μελέτη που δημοσιεύτηκε στο Global Environmental Change , ερευνητής του προγράμματος IIASA Population and Just Societies, εξέτασε πώς οι περιβαλλοντικές προτιμήσεις σε 206 ευρωπαϊκές περιοχές διαμορφώνονται από τις κοινωνικοοικονομικές, γεωγραφικές και μετεωρολογικές συνθήκες.

Για να βρει καθοριστικούς παράγοντες περιβαλλοντικής ανησυχίας, ο ερευνητής χρησιμοποίησε τη μέθοδο Bayesian Model Averaging που βασίζεται σε 25 έρευνες του Ευρωβαρόμετρου που πραγματοποιήθηκαν μεταξύ 2009 και 2019 σε συνδυασμό με μέτρα περιφερειακής οικονομίας, πληθυσμού, γεωγραφίας, ποιότητας περιβάλλοντος και μετεωρολογικών γεγονότων.

Η μελέτη διαπίστωσε ότι τα ευνοϊκά οικονομικά πλαίσια, όπως το σχετικά υψηλό επίπεδο εισοδήματος και ο χαμηλός πληθωρισμός, ευνοούν τις περιβαλλοντικές ανησυχίες. Αυτό πιθανότατα σχετίζεται με την ιδέα μιας «πεπερασμένης δεξαμενής ανησυχίας» στην οποία πιο άμεσα ζητήματα όπως η οικονομική ασφάλεια παραγκωνίζουν λιγότερο άμεσα ζητήματα όπως η πολιτική για το κλίμα. Είναι ενδιαφέρον ότι η αύξηση των τιμών της ενέργειας μείωσε μόνο τις περιβαλλοντικές ανησυχίες μέχρι ένα ορισμένο σημείο στο οποίο άρχισαν να αυξάνονται και οι περιβαλλοντικές ανησυχίες. Σε αυτό το σημείο, ο ενεργειακός εφοδιασμός θα μπορούσε να γίνει ένα ζήτημα που εγείρει από μόνο του περιβαλλοντικές ανησυχίες.

Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι μια πιο ίση κατανομή του εισοδήματος και του πλούτου είχε θετικό αντίκτυπο στην ιεράρχηση των περιβαλλοντικών θεμάτων, υποδηλώνοντας ότι η κοινωνική συνοχή είναι επωφελής για τις πράσινες ανησυχίες. Επιπλέον, διαπιστώθηκε ότι οι περιοχές με βιομηχανίες έντασης αερίων του θερμοκηπίου είχαν χαμηλότερη περιβαλλοντική ανησυχία μεταξύ των ντόπιων. Αυτό θα μπορούσε να σχετίζεται με ανησυχίες σχετικά με τις πιθανές επιπτώσεις των περιβαλλοντικών πολιτικών στην οικονομική ανταγωνιστικότητα κατά τη μετάβαση από τα ορυκτά στην καθαρή τεχνολογία. Ενώ οι περιβαλλοντικοί παράγοντες, όπως η ακτογραμμή σε χαμηλό υψόμετρο, επηρεάζουν επίσης τις περιβαλλοντικές ανησυχίες, συνολικά, το κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο αποδείχθηκε πιο σημαντικό.

«Τα αποτελέσματα της μελέτης τονίζουν ότι η κοινωνική συνοχή και η δίκαιη μετάβαση στην ουδετερότητα των εκπομπών άνθρακα είναι το κλειδί για την υποστήριξη από κάτω προς τα πάνω για την περιβαλλοντική πολιτική», αναφέρει ο ερευνητής. “Η πολιτική για το κλίμα και η προστασία του περιβάλλοντος είναι πιθανό να μην είναι δημοφιλείς εάν αυξάνουν την ανισότητα εισοδήματος και πλούτου, τον πληθωρισμό και την ανεργία. Επομένως, ένας τρόπος για να υποστηριχθεί η δράση για το κλίμα θα μπορούσε να είναι να τονιστούν τα συν-οφέλη της περιβαλλοντικής πολιτικής, για παράδειγμα, η θετική απασχόληση επιπτώσεις της μετάβασης στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας».

Το κλίμα του πλανήτη αλλάζει και η αλλαγή είναι ανθρωπογενής

Όποιον όρο κι αν επιλέξουμε –«η νέα μας πραγματικότητα» ή «πολλαπλές κρίσεις»– τα γεγονότα είναι έκδηλα. Το κλίμα του πλανήτη αλλάζει και η αλλαγή αυτή είναι ανθρωπογενής. Η εξάρτηση των οικονομιών μας από τα ορυκτά καύσιμα, οι πρακτικές χρήσης γης και η αποψίλωση των δασών σε παγκόσμιο επίπεδο αυξάνουν τις συγκεντρώσεις αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα, οι οποίες με τη σειρά τους αλλάζουν το κλίμα του πλανήτη. Είναι επίσης σαφές ότι η αλλαγή του κλίματος επηρεάζει κάθε άνθρωπο και κάθε γωνιά του πλανήτη μας, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας. Ορισμένες κοινότητες ενδέχεται να υποφέρουν από εκτεταμένα κύματα καύσωνα και ξηρασίες, ενώ άλλες ενδέχεται να αντιμετωπίζουν συχνότερες και σφοδρότερες καταιγίδες. Οι άνθρωποι, η φύση και η οικονομία επηρεάζονται από την αλλαγή του κλίματος.

Τι πρέπει να αλλάξει

Τα τελευταία 40 χρόνια, η Ευρώπη εφαρμόζει πολιτικές για την αντιμετώπιση συγκεκριμένων προβλημάτων, όπως η ατμοσφαιρική ρύπανση και η ρύπανση των υδάτων. Ορισμένες από αυτές τις πολιτικές είχαν αξιοσημείωτα αποτελέσματα. Οι Ευρωπαίοι απολαμβάνουν καθαρότερο αέρα και καθαρότερα ύδατα κολύμβησης. Το μεγαλύτερο ποσοστό των αστικών αποβλήτων ανακυκλώνεται. Ολοένα περισσότερες χερσαίες και θαλάσσιες περιοχές προστατεύονται. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει μειώσει τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου σε σύγκριση με τα επίπεδα του 1990. Δισεκατομμύρια ευρώ έχουν επενδυθεί σε πόλεις για καλύτερη διαβίωση και βιώσιμη κινητικότητα. Η ενέργεια που παράγεται από ανανεώσιμες πηγές έχει αυξηθεί εκθετικά…

Σήμερα, οι γνώσεις και η κατανόηση του περιβάλλοντος έχουν επίσης βελτιωθεί, υπογραμμίζοντας το γεγονός ότι οι άνθρωποι, το περιβάλλον και η οικονομία είναι όλα μέρη του ίδιου συστήματος. Κατά τη διάρκεια των 25 ετών από την ίδρυσή του, ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος συνδέει και αναπτύσσει αυτούς τους τομείς γνώσεων με σκοπό την καλύτερη κατανόηση των συστημάτων. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να ζήσουν καλά αν το περιβάλλον και η οικονομία δεν είναι υγιή. Η ανισότητα στην κατανομή των οφελών, όπως ο οικονομικός πλούτος και ο καθαρότερος αέρας, και του κόστους, που περιλαμβάνει τη ρύπανση και τις σοδιές που χάνονται λόγω της ξηρασίας, θα εξακολουθήσει να προκαλεί κοινωνικές αναταραχές.

Τα γεγονότα αυτά μπορεί να είναι δύσκολο να γίνουν αποδεκτά. Ομοίως, οι καθιερωμένες δομές διακυβέρνησης, οι καταναλωτικές συνήθειες και προτιμήσεις μπορεί να είναι δύσκολο να αλλάξουν. Ωστόσο, παρά το μέγεθος του εγχειρήματος, είναι ακόμη δυνατό να οικοδομηθεί ένα βιώσιμο μέλλον. Αυτό προϋποθέτει την παύση τρεχουσών πρακτικών, για παράδειγμα τη μείωση των επιζήμιων επιδοτήσεων για το περιβάλλον και την σταδιακή κατάργηση των ρυπογόνων τεχνολογιών, υποστηρίζοντας παράλληλα τις βιώσιμες εναλλακτικές λύσεις καθώς και τις κοινότητες που επηρεάζονται από την αλλαγή. Μια κυκλική οικονομία με ουδέτερο ισοζύγιο άνθρακα μπορεί να μειώσει τόσο τις απαιτήσεις ως προς τη χρήση του φυσικού μας κεφαλαίου όσο και την αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη. Για να αλλάξουμε πορεία θα πρέπει να αλλάξουμε συνήθειες και συμπεριφορές, π.χ. τον τρόπο με τον οποίο κινούμαστε και την επιλογή του τι τρώμε. Οι γνώσεις για τον προσανατολισμό αυτής της μετάβασης προς τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα είναι διαθέσιμες. Υπάρχει επίσης αυξανόμενη δημόσια στήριξη για την αλλαγή. Τώρα πρέπει να αναλάβουμε την ευθύνη και να επιταχύνουμε αυτή την αλλαγή.

Πολιτικές

Αναγνωρίζοντας την άρρηκτη σύνδεση μεταξύ της κατάστασης του περιβάλλοντος και της ποιότητας ζωής, ο τρίτος στόχος προτεραιότητας του έβδομου προγράμματος δράσης για το περιβάλλον (7ο ΠΔΠ) συνίσταται στην «προστασία των πολιτών της Ένωσης από περιβαλλοντικές πιέσεις και κινδύνους για την υγεία και την ευημερία» (ΕΕ, 2013). Η βαθιά εξάρτηση της ανθρώπινης κοινωνίας από τα οικοσυστήματα βρίσκεται στο επίκεντρο του οράματος του 7ου ΠΔΠ, σύμφωνα με το οποίο «το 2050, ζούμε καλά, εντός των οικολογικών ορίων του πλανήτη μας».

Σε επίπεδο ΕΕ έχει θεσπιστεί ευρύ φάσμα πολιτικών για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων του περιβάλλοντος στην υγεία. Ορισμένα παραδείγματα από τους κυριότερους τομείς περιβαλλοντικής πολιτικής είναι τα ακόλουθα:

• η δέσμη μέτρων πολιτικής «Καθαρός αέρας» για την Ευρώπη,
• η στρατηγική της ΕΕ για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή,
• η οδηγία για τον περιβαλλοντικό θόρυβο και
• ο κανονισμός για την καταχώριση, την αξιολόγηση, την αδειοδότηση και τους περιορισμούς των χημικών προϊόντων.

Η Ευρωπαϊκή Διαδικασία στον τομέα του Περιβάλλοντος και της Υγείας, υπό την καθοδήγηση του περιφερειακού γραφείου του ΠΟΥ για την Ευρώπη, έχει ως στόχο τη σύνδεση των τομέων του περιβάλλοντος και της υγείας και την προώθηση κοινών λύσεων, ιδίως για την επίτευξη των σκοπών και των στόχων του θεματολογίου του 2030 για τη βιώσιμη ανάπτυξη όσον αφορά την υγεία που συνδέεται με το περιβάλλον. Στη διακήρυξη της Οστράβας του 2017, υπουργοί και εκπρόσωποι των χωρών του περιφερειακού γραφείου του ΠΟΥ για την Ευρώπη καθόρισαν μια διατομεακή και ολοκληρωμένη προσέγγιση όσον αφορά τη βελτίωση της περιβαλλοντικής υγείας.

Δραστηριότητες του ΕΟΠ σχετικά με το περιβάλλον και την υγεία

Ο ΕΟΠ (Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος) συνεργάζεται με εταίρους σε εθνικό και διεθνές επίπεδο για την ανάπτυξη της βάσης γνώσεων σχετικά με τη διασύνδεση μεταξύ περιβάλλοντος, υγείας και ευημερίας. Στο πλαίσιο αυτό διεξάγονται εργασίες με σκοπό να διερευνηθεί ο τρόπος με τον οποίο το περιβάλλον συμβάλλει στην ευημερία του ανθρώπου, καθώς και εργασίες σχετικά με την έκθεση σε συγκεκριμένους περιβαλλοντικούς παράγοντες καταπόνησης, μεταξύ των οποίων η ατμοσφαιρική ρύπανση, ο θόρυβος, οι χημικές ουσίες και η κλιματική αλλαγή, και τις επιπτώσεις που έχουν οι παράγοντες αυτοί στην υγεία. Εντέλει, τα αποτελέσματα σχετικά με την υγεία προκύπτουν από τον συνδυασμό της έκθεσης σε περιβαλλοντικούς παράγοντες καταπόνησης με την πάροδο του χρόνου, στοιχείο που υποδηλώνει ότι στις αξιολογήσεις περιβαλλοντικής υγείας θα πρέπει να υιοθετείται μια ολοκληρωμένη προσέγγιση.

Επί του παρόντος, ο ΕΟΠ αναπτύσσει επίσης μια νέα σειρά εργασιών με σκοπό να διερευνηθούν οι τρόποι με τους οποίους οι κοινωνικοί και δημογραφικοί παράγοντες επηρεάζουν τη σχέση μεταξύ περιβάλλοντος και υγείας. Στο πλαίσιο αυτό εκτιμάται με ποιους τρόπους η κοινωνική κατάσταση και η ηλικία ενός ατόμου μπορούν να επηρεάσουν τόσο την έκθεσή του σε περιβαλλοντικούς παράγοντες καταπόνησης όσο και τις επακόλουθες επιπτώσεις για την υγεία.

Οι γνωστοί περιβαλλοντικοί παράγοντες καταπόνησης που επηρεάζουν την ανθρώπινη υγεία υπόκεινται σε ρυθμιστικό έλεγχο στην Ευρώπη, ενώ βρίσκονται παράλληλα σε εξέλιξη προσπάθειες για τη μείωση της έκθεσης. Ωστόσο, υπάρχουν επίσης αναδυόμενα ζητήματα για τα οποία δεν έχουν γίνει ακόμη επαρκώς κατανοητές οι περιβαλλοντικές οδοί και οι επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία. Σε αυτά περιλαμβάνονται ζητήματα όπως η μικροβιακή αντοχή ή οι μεταβολές στην έκθεση του ανθρώπου σε χημικές ουσίες που περιέχονται σε προϊόντα, κατά τη μετάβαση σε μια κυκλική οικονομία και την αύξηση της ανακύκλωσης. Ο ΕΟΠ συνεργάζεται με διεθνή δίκτυα εμπειρογνωμόνων για τον προσδιορισμό αναδυόμενων περιβαλλοντικών κινδύνων, καθώς και με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τον ΠΟΥ και την Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων.

Όσον αφορά τις θεματικές εργασίες, ο ΕΟΠ παρέχει ευρύ φάσμα αξιολογήσεων και δεικτών σχετικά με την ατμοσφαιρική ρύπανση, τον θόρυβο, τις χημικές ουσίες και την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή.

Ο ΕΟΠ είναι εταίρος στην πρωτοβουλία HBM4EU. Κύριος στόχος της πρωτοβουλίας αυτής είναι ο συντονισμός και η προώθηση της βιολογικής παρακολούθησης του ανθρώπου στην Ευρώπη. Η πρωτοβουλία HBM4EU θα παράσχει βελτιωμένα αποδεικτικά στοιχεία σχετικά με την πραγματική έκθεση των πολιτών σε χημικές ουσίες και τις πιθανές επιπτώσεις στην υγεία, με σκοπό την υποστήριξη της διαδικασίας χάραξης πολιτικής.

Ο ΕΟΠ συμβάλλει επίσης στην πλατφόρμα ενημέρωσης για τα δεδομένα παρακολούθησης των χημικών ουσιών (IPCHEM) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, στην οποία τεκμηριώνεται η παρουσία χημικών ουσιών και χημικών μειγμάτων σε σχέση με τον άνθρωπο και το περιβάλλον.