Οδοιπορικό στο Μαρόκο: Από το Μαρακές, στον Άτλαντα, στην έρημο της Σαχάρας και στην Εσαουίρα

Λέξεις, εικόνες: Στέργιος Μήτας

Ο χειμώνας είναι ίσως η καλύτερη εποχή για να πας στο Μαρόκο. Δεν έχει πολύ ζέστη ούτε και πολύ τουρισμό. Αυτά τα δύο θα σου κάνουν πιο εύκολη την διαμονή στο Μαρόκο. Δεν θα κρυώνεις ,εκτός από την έρημο που το βράδυ θα κάνει κρύο, αλλά θα το απολαύσεις γύρω από μια φωτιά κάτω από τα αστέρια.

Μαρόκο

Είναι η χώρα των Βερβερίνων. Οι Βέρβεροι ήταν οι αυτόχθονες κάτοικοι του Μαρόκου που υπέστησαν όμως πολλαπλές κατακτήσεις από διάφορους λαούς κυρίως από τους Άραβες. Σήμερα είναι μειονότητα στην χώρα , αν και σχεδόν όλη η παράδοση και τα έθιμα στηρίζονται σε αυτούς. Καρχηδόνιοι και Ρωμαίοι ήταν οι πρώτοι που πέρασαν, και τον 7ο αιώνα ήρθαν οι Άραβες και η χώρα πέρασε στο Ισλάμ. Το 1912 έγινε Γαλλικό προτεκτοράτο και το 1956 απέκτησε την ανεξαρτησία της. Το Μαρόκο είναι η μόνη μοναρχία στην Β. Αφρική. Έχει 35 εκατ. κατοίκους κυρίως Μουσουλμάνους. Είναι μια συναρπαστική χώρα με πλούσια πολιτιστική κληρονομιά, ποικίλα τοπία και ένα μείγμα ιστορικών επιρροών. Το Μαρόκο εκτείνεται από τις ακτές της Μεσογείου μέχρι την έρημο Σαχάρα. Ταγγέρη, Μαρακές, Καζαμπλάνκα, Φες, Ραμπάτ είναι οι μεγάλες πόλεις. Έχει επίσης καταπράσινες περιοχές όπως τα βουνά Rif και Atlas και παράκτιες πόλεις όπως η Essaouira και το Agadir που προσελκύουν τουρίστες για την ομορφιά και το ήπιο κλίμα.

Βέρβεροι η Amazigh

Είναι οι αρχικοί κάτοικοι της Β.Αφρικής από το 2000 πχ. Οι ίδιοι θέλουν να λέγονται με το αρχαίο τους όνομα ’Amazigh’ που σημαίνει ‘ελεύθεροι άνθρωποι’. Άριστοι γνώστες της ερήμου αλλά και των βουνών της περιοχής ταξίδευαν με τα καραβάνια τους μεταφέροντας το αλάτι σε όλη την Β. Αφρική. Η πολιτιστική τους κληρονομιά είναι τεράστια, κεραμικά, υφαντά, κοσμήματα, ότι θα συναντήσεις στο Μαρόκο σήμερα είναι Βερβέρικα. Οι ρυθμοί της Βερβέρικης μουσικής είναι συναρπαστικοί και κυριαρχούν στις μουσικές στο Μαρόκο. Αλλά και το Μαροκινό φαγητό στηρίζεται στους Βέρβερους. Δεν θα σου τα λένε αυτά στο Μαρόκο γιατί οι Βέρβεροι ζώντας στα ορεινά χωριά σήμερα, σχεδόν απομονωμένοι, αντιμετωπίζονται ως μειονότητα. Ο πολιτισμός των Βέρβερων είναι αυτός που θα σε συναρπάσει στο Μαρόκο. Αγωνίζονται για την γλώσσα τους, την γη τους και τα έθιμα τους. Διάφορα κινήματα Βέρβερων εμφανίστηκαν στο Μαρόκο ενάντια στην προσπάθεια καταστολής της πολιτιστικής τους ταυτότητας. Πολλές διαμαρτυρίες τους επίσης κατεστάλησαν από τις κυβερνήσεις του Μαρόκου. Οι Βέρβεροι διαμαρτύρονται για τα ορυχεία αργύρου στις περιοχές τους που καταστρέφουν το οικοσύστημα στο οποίο ζουν. Αν θέλεις να τους συναντήσεις θα πρέπει να πας στα ορεινά χωριά τους που δεν είναι και τόσο εύκολο.

Μαρακές

Το όνομα της πόλης προέρχεται από τις Βερβέρικες λέξεις mur (n) akuch, που σημαίνει Χώρα του Θεού. Το Μαρακές έχει 1 εκατ. περίπου κατοίκους. Φημίζεται για το μεγαλύτερο παραδοσιακό παζάρι στο Μαρόκο και την πιο πολυσύχναστη πλατεία σε ολόκληρη την Αφρική την Djemaa El Fna -Τζεμάα Ελ Φνά. Την πρώτη φορά που πήγα στο Μαρόκο η πλατεία αυτή ήταν για μένα μια μαγική εμπειρία, ακροβάτες, ταχυδακτυλουργοί, γητευτές φιδιών, χορευτές , μουσικοί και παραμυθάδες, έκαναν την πλατεία μια απίστευτη κινηματογραφική εικόνα. Ειδικά οι παραμυθάδες ήταν μια αποκάλυψη με την ικανότητα τους να λένε ιστορίες σε ανθρώπους που δεν ήξεραν να διαβάζουν και τους άκουγαν με ανοιχτό το στόμα. Λίγα από αυτά έχουν απομείνει και η αίσθηση της αυθεντικότητας έχει μειωθεί πολύ. Τώρα όλη την ημέρα η πλατεία είναι γεμάτη με γυναίκες που θέλουν να σου κάνουν τατουάζ από χένα και μικροεμπόρους να σου πουλήσουν αδιάφορα κινέζικα σουβενίρ. Όσο για το φημισμένο κάποτε υπαίθριο φαγητό τώρα η πλατεία είναι γεμάτη το βράδυ με καντίνες η μια δίπλα στην άλλη με πολύ χαμηλή ποιότητα φαγητού. Το βράδυ όμως συναντήσαμε ακόμη κάποιους Βερβερίνους μουσικούς να παίζουν τα τύμπανα τους καθισμένοι στα χαλάκια τους. Η μουσική τους σε παρασέρνει με τον μινιμαλισμό της και την δυναμικότητα των τυμπάνων που σε οδηγούν σε μια εσωτερική έκσταση.

Χάνοντας τον εαυτό σου στα σούκς του Μαρακές

Αν κάτι αξίζει ακόμη στο Μαρακές είναι η βιωματική εμπειρία της περιπλάνησης στα ατελείωτα σούκς της Μεντίνα. Η Mεντίνα του Μαρακές δηλαδή η παλιά πόλη, έχει 16.000 σούκς. Η λέξη ‘σούκ’ είναι Αραβική και σημαίνει παζάρι. Είναι ένας δαιδαλώδης ιστός με ατελείωτα στενά δρομάκια, ένας λαβύρινθος γεμάτος μαγαζάκια. Τα σούκς της Μεντίνας χωρίζονται σε κατηγορίες αναλόγως με τα προϊόντα που πουλάνε. Μπαίνεις στα σουκς του Μαρακές και νιώθεις σαν να βουτάς σε έναν ζωντανό, πολύχρωμο πίνακα. Αξίζει να ξυπνήσεις μια μέρα πολύ πρωί και να βγεις στα σούκς. Θα σε μαγέψει η μυδωριά από τούς φούρνους που ψήνουν πρωινό αχνιστό ψωμί σε πιττάκια, και δίπλα καθισμένοι κάτω στα πεζοδρόμια, οι πρωινοί εργάτες να πίνουν το τσάι τους πριν πάνε στην δουλειά. Οι στενοί διάδρομοι των σούκς καλυμμένοι σε πολλά σημεία από ψάθινα στέγαστρα, αφήνουν το φως να περνά σπαστά, ρίχνοντας χρυσές ανταύγειες στα πρόσωπα μας. Ο αέρας είναι πηχτός από αρώματα: κύμινο, γλυκιά κανέλα, πιπεράτο σαφράν και φρέσκια μέντα που σκορπίζεται από τους πάγκους με το τσάι.

Γύρω σου το χάος, που όμως έχει ρυθμό

Είναι ο ρυθμός της πόλης που χτυπάει εδώ. Αυτό είναι το Μαρόκο. Εδώ μέσα θα περιπλανηθείς και θα χαθείς. Οι έμποροι για να πουλήσουν δεν πρόκειται να σε αφήσουν ήσυχο. Φυσικά φαίνεται ότι είσαι τουρίστας και θα σε πλησιάζουν με κάθε τρόπο, υπομονή και χαμόγελο χρειάζεται. Θα σταθείς μπροστά από τα υφαντά χαλιά, τα περίτεχνα μπρούτζινα και τα χειροποίητα δερμάτινα σανδάλια. Μην διστάζεις να μπεις μέσα στα μαγαζιά να δεις ότι θέλεις, και να μιλήσεις με τους εμπόρους. Αν θελήσεις να αγοράσεις κάτι θα κάνεις παζάρια, είναι το έθιμο, αν δεν διαπραγματευτείς την τιμή θα σου το θυμίσουν οι ίδιοι οι έμποροι να το κάνεις. Αλλιώς τους προσβάλεις. Φυσικά θα πληρώνεις μόνο με μετρητά Dirham που θα αλλάζεις στην πλατεία Djemaa El Fna.

Καθώς περιπλανιέσαι στα σούκς του Μαρακές η μαγεία θα αλλάζει

Θα συναντήσεις και την άλλη την πιο σκληρή του όψη. Η φτώχεια είναι παντού γύρω σου. Θα σε πλησιάσουν μικρά παιδιά ξυπόλυτα, με χέρια απλωμένα για λίγα Dirham. Θα δεις ηλικιωμένους ανθρώπους να κάθονται στο πεζοδρόμιο, πουλώντας μερικά λεμόνια και λίγο δυόσμο, για να φτιάξεις τσάι. Το 20% των κατοίκων του Μαρόκου είναι σε ακραία φτώχεια και ζουν με 4€ την ημέρα.

Μαροκινοί τεχνίτες ψηφιδωτών ZELLIJ

Δεν θα τούς βρεις εύκολα γιατί δεν είναι στα τουριστικά σούκς. Είναι σε άλλο σημείο τού Μαρακές. Ζητήσαμε την άδεια τους και μας άφησαν να δούμε την τέχνη τους. Περάσαμε αρκετό χρόνο μαζί τους και ήταν ευγενέστατοι. Δουλεύουν όλη μέρα, με τα χέρια τους σημαδεμένα από τη σκληρή δουλειά. Οι μοναδικοί αυτοί τεχνίτες της Μαροκινής τέχνης του ψηφιδωτού ‘ Zellij ‘ είναι γνωστοί ως ‘maallems‘. Είναι καλλιτέχνες με εξαιρετική δεξιότητα, σχεδιάζουν και δημιουργούν εκπληκτικά έργα ψηφιδωτών με μικρά πλακάκια. Είναι όλα χειροποίητα από ντόπιο πηλό, ψημένα και βαμμένα στα παραδοσιακά χρώματα του μπλε, πράσινου , κίτρινου και λευκού. Η τέχνη μεταφέρεται από γενιά σε γενιά με τον πατέρα να μαθαίνει τα μυστικά και τις δεξιότητες στον γιο του.

Φαγητό στον δρόμο

Στα σούκς που έχουν τρόφιμα θα συναντήσεις πολλούς υπαίθριους πάγκους με street-food. Μαγειρεύουν στον δρόμο με ελάχιστα σκεύη και δίχως τρεχούμενο νερό. Αν θέλεις μπορείς να δοκιμάσεις αρκεί να έχεις αντοχές με την καθαριότητα και δυνατό πεπτικό σύστημα. Αν είσαι χορτοφάγος όπως εμείς είναι ακόμη πιο δύσκολο γιατί τα πιο πολλά φαγητά έχουν κρέας. Στο Μαρόκο το κρέας είναι παντού. Το παραδοσιακό τους φαγητό το λένε Tajine και θα το συναντάς σε όλα τα εστιατόρια σαν σπέσιαλ του Μαρόκου. Είναι ένα στιφάδο με κρέας ψημένο σε πήλινο σκεύος. Εμείς δοκιμάσαμε το χορτοφαγικό φαγητό τους , το κουσκούς με λαχανικά σε διάφορες μορφές και ήταν το αγαπημένο μας φαγητό στο Μαρόκο.

Μπαχαρικά στο Μαρακές

Όλη η Μεντίνα μυρίζει μπαχαρικά . Μαγαζιά με μπαχαρικά συναντάς παντού και οι μυρωδιές τους σε κυριεύουν. Σε ένα τέτοιο μαγαζί με μπαχαρικά, μπαίναμε κάθε μέρα και μυρίζαμε τα αρώματα και τα ‘χρώματα’. Ο ιδιοκτήτης ευγενέστατος και χαμογελαστός μας ξεναγούσε στα μπαχαρικά του. Ras el Hanout , λέγεται το περίφημο μαροκινό μείγμα δεκάδων μπαχαρικών, είναι “Ένα μικρό μυστικό για να φτιάξεις γεύση Μαρόκου στο σπίτι σου”.

Και ξαφνικά, συνειδητοποιείς πως για άλλη μια φορά έχεις χαθεί. Αλλά δεν σε νοιάζει. Γιατί στα σουκς του Μαρακές, η περιπλάνηση είναι η εμπειρία. Εκεί όπου η ομορφιά και η δυσκολία συνυπάρχουν, όπως ακριβώς και οι άνθρωποι που δίνουν ζωή σε αυτή την πολύχρωμη πόλη. Mην ανησυχείς, θα βγεις από τα σούκς. Μου αρέσει πολύ να ρωτάω τούς ντόπιους για πληροφορίες στα ταξίδια που κάνω. Επιλέγω τους απλούς ανθρώπους ,αυτούς που έχουν ήρεμη ματιά. Πολλές φορές συνεννοούμαστε στην νοηματική γλώσσα, δεν πειράζει , είναι μια εξαιρετική εμπειρία, και μου αρέσει πολύ, στο τέλος πάντα καταφέρνουμε να επικοινωνούμε. Αν ντρέπεσαι να ρωτάς και θέλεις τούς χάρτες της Google και δεδομένα στο κινητό θα πάρεις μια Μαροκινή κάρτα sim. Αν θέλεις τώρα να φύγεις γρήγορα από τα σούκς για λόγους προσωπικούς θα πάρεις ταξί. Μην εμπιστεύεσαι όμως τους ταξιτζήδες πουθενά, αυτό το ξέρεις πολύ καλά. Εδώ ακόμη πιο πολύ, και μην μπεις σε ταξί αν δεν κάνεις από πριν συμφωνία για την τιμή.

Maghrebi, είναι το τσάι μέντας του Μαρόκου

Στο Μαρόκο όλοι πίνουν τσάι μέντας όλη την ημέρα όλες τις εποχές , είναι το εθνικό ποτό τους .Φτιάχνεται από φρέσκα φύλλα μέντας και είναι πολύ δροσιστικό. Περνούσαμε πολλές ώρες κάθε μέρα τριγυρίζοντας στα σούκς του Μαρακές και όταν βγαίναμε το απόγευμα κουρασμένοι, ήταν η στιγμή να απολαύσουμε ένα τσάι μέντας στην πλατεία Τζέμα Ελ Φνά χαζεύοντας το πολύχρωμο μείγμα ανθρώπων, Μαροκινών και τουριστών ,που περνούσε συνέχεια από μπροστά μας.

Ο πάντα χαμογελαστός μανάβης

Στην επιστροφή για το μικρό παραδοσιακό Riant που μέναμε στην άκρη της Medina κάναμε τις αγορές μας σε τρόφιμα από μανάβηδες του δρόμου για να μπορούμε να μαγειρέψουμε τα Μαροκινά πιάτα μας. Αυτός ο μανάβης έγινε φίλος μας και ψωνίζαμε κάθε μέρα από αυτόν γιατί είχε καλά λαχανικά και φρούτα και ήταν πάντα χαμογελαστός και χαρούμενος. Η συνεννόηση μαζί του γινόταν στην νοηματική.

Μαρακές, μνημεία και αξιοθέατα

Jardin Majorelle. Είναι οι κήποι που τους είχε αγοράσει ο Γάλλος σχεδιαστής μόδας Yves Saint Laurent με 300 είδη φυτών και ένα μουσείο για την ιστορία των Βερβερίνων. Έχει γίνει το πιο τουριστικό και Instagrammed μέρος του Μαρόκου και κοστίζει πλέον ακριβά στα 30€.

Bahia Palace. Ίσως το πιο όμορφο συγκρότημα παλατιών του Μαρακές. Κτίστηκε από έναν Βεζίρη και έχει 160 δωμάτια. Κάποτε ζούσαν στο χαρέμι του παλατιού 300 γυναίκες. Σήμερα είναι ένας ψυχρός χώρος άσκοπης πολυτέλειας. Kutubia Mosque. Το μεγάλο τζαμί κοντά στην πλατεία Τζέμαα Ελ Φνά. Θα ακούσεις τον μουεζίνη από εδώ να καλεί τους πιστούς για προσευχή. Έχει ένα μιναρέ 250 μέτρων και ένα κωδωνοστάσιο με ορειχάλκινες μπάλες. Αν δεν είσαι Μουσουλμάνος δεν μπαίνεις μέσα, ευγενικά μου το υπενθύμισαν όταν πήγα να μπω.

Από το Μαρακές στην έρημο

Αυτή την εξόρμηση μάλλον θα την κάνεις με κάποιο οργανωμένο γραφείο και τέτοια έχει πάρα πολλά στο Μαρακές. Το Μαρόκο έχει ένα πολύ μικρό κομμάτι της Σαχάρας αλλά είναι από τα πιο όμορφα. Οι αμμόλοφοι στο Erg Chebbi είναι εντυπωσιακοί και μπορεί να έχουν ύψος και 100 μέτρα. Δύσκολα θα πας μόνος σου στην έρημο, η μετακίνηση είναι σχεδόν αδύνατη χωρίς οδηγό και η διαμονή υπάρχει μόνο σε συγκεκριμένα καταλύματα. Θα ξεκινήσεις πρωί από το Μαρακές γιατί η απόσταση είναι μεγάλη 650 χιλιόμετρα. Θα ανεβείς τον Άτλαντα το βουνό του Μαρόκου που φτάνει στο ψηλότερο σημείο του τα 4.167 μέτρα ύψος και κατοικείται από τους Βέρβερους. Θα τους συναντήσεις στον δρόμο να πουλάνε πολύ όμορφες πέτρες χαλαζία της περιοχής.

Πέτρες χαλαζία του Άτλαντα

Αυτές οι πανέμορφες πέτρες αφθονούν στον Άτλαντα και είναι αποτέλεσμα μιας περίπλοκης διεργασίας της φύσης, εκατομμυρίων ετών. Από έξω μοιάζουν με απλές πέτρες, μέσα όμως κρύβουν ένα θησαυρό από πανέμορφους κρυστάλλους χαλαζία σε εκπληκτικά χρώματα. Αν είσαι τυχερός μπορεί να συναντήσεις καμιά πέτρα Αμέθυστου που είναι από τις ομορφότερες παγκοσμίως. Εδώ μπορείς να αγοράσεις κάποια πέτρα χαλαζία από τους Βερβερίνους σε δίκαιη τιμή για αυτούς. Το Μαρόκο είναι πλούσιο σε ορυκτά και έχει επτά από τα πιο σπάνια τεχνολογικά ορυκτά στον κόσμο.

Αΐτ Μπεν Χαντού – Ένα Ζωντανό Μνημείο του Χρόνου

Συνεχίζεις το ταξίδι σου και φτάνεις στο πολύ όμορφο χωριό Αιτ-Μπέν Χαντού . Στέκει στην άκρη της ερήμου και είναι ένα χωριό-φρούριο από πηλό και πέτρα . Είναι ένα πολύ όμορφο οχυρωμένο χωριό που δεν κατοικείται πλέον και είναι τουριστικό αξιοθέατο . Έχει διατηρήσει το αυθεντικό αρχιτεκτονικό του ύφος και τα χωμάτινα σπίτια διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Είναι μνημείο Παγκόσμιας κληρονομιάς της Unesco. Πολλές ταινίες γυρίστηκαν εδώ, αλλά πέρα από την κινηματογραφική του φήμη, το χωριό είναι μια υπενθύμιση της αρμονικής σχέσης ανθρώπου και φύσης. Σήμερα έχει πάρα πολύ τουρισμό και είναι χρέος κάθε ταξιδιώτη να σεβαστεί αυτό το μνημείο. Να περπατήσει αθόρυβα στα σοκάκια του χωρίς να αγγίζει τίποτα , και να αφήσει πίσω του μόνο ίχνη θαυμασμού. Η πολιτιστική του κληρονομιά δεν είναι απλώς σκηνικό ταινιών, είναι η ψυχή ενός λαού που αξίζει να προστατευθεί.

Μικρά χωριά του Μαρόκου και υπαίθρια σφαγεία. Διασχίζοντας το Νοτιοανατολικό Μαρόκο με το λεωφορείο περνούσαμε συνέχεια μέσα από μικρά χωριά. Οι εικόνες των σφαγμένων αρνιών να κρέμονται έξω από τα κρεοπωλεία ήταν σοκαριστηκές και εξαιρετικά βάρβαρες. Όπως επίσης οι εικόνες από τα αρνάκια δεμένα έξω από τα κρεοπωλεία να περιμένουν την σειρά τους να σφαγούν. Δυστυχώς μου θύμισαν εικόνες από το δικό μας Πάσχα και το βάρβαρο έθιμο της σφαγής 1 εκατ. μωρών αρνιών. Ποτέ δεν μπόρεσα να εξοικειωθώ με την σφαγή των μικρών αρνιών στο έθιμο του Πάσχα στην χώρα μου και ήταν μία από τις αφορμές που έγινα χορτοφάγος. Κάναμε φυσικά και κάποιες στάσεις στα χωριά και μπαίναμε σε μικρά παντοπωλεία για προμήθειες. Ήταν όλα τα ράφια γεμάτα σε ομοιόμορφες σειρές, με συσκευασίες από επεξεργασμένα ‘’τρόφιμα ‘’. Πατατάκια, γαριδάκια, σοκολατάκια, κόκα-κόλες διαμόρφωναν ένα ολέθριο σκηνικό διατροφής στην μέση του πουθενά. Δεν είχε τίποτα να πάρουμε σε δικό τους προϊόν. Η παραχώρηση της διατροφής τους σε τέτοιο μεγάλο βαθμό στα συμφέροντα των πολυεθνικών μου ήταν αδιανόητη.

Η μαγεία της ερήμου, εκεί που ο χρόνος αποκτά άλλη διάσταση

Όσες φορές βρέθηκα στην έρημο ένοιωθα κάτι πολύ ιδιαίτερο και μοναδικό δίχως να μπορώ να το περιγράψω εύκολα. Το σίγουρο είναι ότι για μένα έχει μια απίστευτη γοητεία που με κυριεύει. Γύρω σου παντού αμμόλοφοι, το βλέμμα χαλαρώνει στο απέραντο τοπίο και μια γλυκιά ‘ηρεμία της ερήμου ’ γεμίζει την ψυχή σου. Ο χρόνος εδώ τρέχει στην δική του διάσταση, διευρυμένος, και εντελώς υποκειμενικός. Είναι δύσκολο να κινηθείς στην έρημο μόνος, αλλά πάντα προσπαθώ να έχω προσωπικές στιγμές και να περπατάω χωμένος μέσα στους αμμόλοφους. Το περπάτημα στην έρημο είναι σαν να ταξιδεύεις σε έναν άλλο κόσμο, έναν κόσμο γυμνό από θόρυβο, αλλά γεμάτο ψίθυρους. Κάθε βήμα πάνω στην απαλή, χρυσαφένια άμμο σε φέρνει πιο κοντά στον εαυτό σου, σαν να σε απογυμνώνει από τις έγνοιες της καθημερινότητας. Θα έλεγα ότι είναι μια ψυχανάλυση που μου προσφέρει η έρημος.

Τα χρώματα της ερήμου 

Ο ήλιος είναι όλη την μέρα επιβλητικός , σκληρός και αδυσώπητος ειδικά το καλοκαίρι. Αργά όμως το απόγευμα καθώς χαμηλώνει στον ορίζοντα γεμίζει τον ουρανό και τούς αμμόλοφους με αποχρώσεις που δεν μπορείς να φανταστείς ότι υπάρχουν. Είναι το μαγικό ηλιοβασίλεμα της ερήμου. Ένα γλυκό ζεστό πορτοκαλί χρώμα στην αρχή, σβήνει σιγά σιγά μέσα σε ένα απαλό ροζ και φτάνει σε ένα μωβ προς το τέλος. Δεν περιγράφεται με λέξεις, είναι βιωματική εμπειρία που μόνο εδώ θα την έχεις. Τώρα είναι η ώρα να καθίσεις κάτω στην άμμο και απλώς να κοιτάς το ηλιοβασίλεμα. Η δημιουργική δύναμη της φύσης θα σε κάνει να αναρωτηθείς για την ανθρώπινη ανάγκη να ‘ζωγραφίσουμε ‘ την φύση.

Η νύχτα στην έρημο είναι μαγική

Κι ύστερα έρχεται η νύχτα. Τον χειμώνα το βράδυ κάνει πολύ κρύο στην έρημο. Ο αέρας δροσίζει, η άμμος κρυώνει και ο ουρανός ανοίγεται μπροστά σου σαν ένα απέραντο σεντόνι γεμάτο άστρα. Ο οδηγός μας ο Μπραχίμ μας οδήγησε το βράδυ μακριά πίσω από ψηλούς αμμόλοφους, τυλιγμένοι στα μπουφάν και τις κουβέρτες για να δούμε τα άστρα. Από αυτά τα άστρα έχεις δημιουργηθεί και είσαι μια δημιουργία του Σύμπαντος. Κοιτάς τον ουρανό και τα δισεκατομμύρια άστρα πάνω από το κεφάλι σου και βιώνεις την ασημαντότητα της ύπαρξης σου. Είναι μια στιγμή απόλυτης ταπεινότητας, νιώθεις τόσο μικρός κάτω από την απεραντοσύνη του σύμπαντος. Ο χρόνος στην έρημο χάνεται, οι καθημερινές σκέψεις δεν υπάρχουν και για λίγο είσαι απλά εκεί, στην έρημο, χωρίς να χρειάζεσαι τίποτα άλλο. Έχεις βέβαια εξαιρετική παρέα. Τις καμήλες. Είναι εμπειρία ζωής να είσαι καθισμένος βράδυ στην άμμο της ερήμου δίπλα σε μια καμήλα που και αυτή κάθισε κάτω στην άμμο και κοιτάζει τα αστέρια μαζί σου.

Ο Βερβερίνος Μπραχίμ

Ήταν ο οδηγός μας. Ενας ήρεμος άνθρωπος, άριστος γνώστης της ερήμου, που κατάλαβε την ‘’τρέλα ‘’ μας και μας άφησε να χαθούμε μέσα στους αμμόλοφους, να περπατήσουμε μόνοι , να ξαπλώσουμε στην άμμο , να βιώσουμε την έρημο. Απλά ήξερε που θα μας βρει και ερχόταν την κατάλληλη στιγμή με τις δυο από τις καμήλες του εκεί που πιστεύαμε ότι είχαμε χαθεί. Δεν μας άφησε ποτέ δίχως να φοράμε την παραδοσιακή μαντίλα για προστασία από τον ήλιο και την άμμο της ερήμου και την έφτιαχνε υπέροχα.

Οι καμήλες

Είναι υπερήφανα, ήρεμα και απίστευτα ευαίσθητα ζώα που η φύση τα έπλασε να μπορούν να ζούνε στην έρημο. Όταν είναι ελεύθερες ζούνε σε κοπάδια και έχουν εξαιρετική κοινωνική συμπεριφορά. Σήμερα εργάζονται στην τουριστική βιομηχανία και αντιμετωπίζουν πολλά προβλήματα από ασυνείδητους καμηλιέρηδες. Από την επώδυνη εκπαίδευση μέχρι την πολύωρη καθημερινή εργασία η ζωή τους δεν είναι εύκολη. Ο Μπραχίμ κάνει μεγάλες προσπάθειες για μια πιο ήπια μεταχείριση, λιγότερες ώρες πορείας, ελεύθερες το απόγευμα, καλύτερο φαγητό, φιλική επικοινωνία και χάδια.

Noor Quarzazate

Είναι το μεγαλύτερο παγκόσμιο φωτοβολταικό πάρκο. Δεν μπόρεσα να το επισκεφτώ , ήθελε ειδική άδεια, έτσι το είδαμε από μακριά και μου έκανε μεγάλη εντύπωση. Είναι κοντά στην πόλη Ουαρζαζάτ, στην έρημο. Εδώ έχει ηλιοφάνεια σχεδόν 360 μέρες το χρόνο. Είναι η μεγαλύτερη ηλιακή μονάδα παραγωγής ενέργειας στον κόσμο και κόστισε 9 δις €. Το μέγεθος του είναι 3.500 γήπεδα ποδοσφαίρου. Στην έρημο στήνοντας ένα τέτοιο τεράστιο ηλιακό πάρκο δεν δεσμεύεις τουλάχιστον καλλιεργήσιμη γη. Παράγει 580 MW ενέργεια τον χρόνο Πόση είναι αυτή η ενέργεια? Όση ενέργεια χρειάζεται το Μαρακές και η Καζαμπλάνκα μαζί για ένα χρόνο. Σαν κλίμακα για να καταλάβεις το μέγεθος, ένα πυρηνικό εργοστάσιο παράγει περίπου 1000 MW. Το σύστημα των φοτοβολταικών καθρεφτών όμως για να ψυχθεί απαιτεί 3 εκατ. κυβικά μέτρα νερού ετησίως που πρέπει να βρεθούν στην έρημο. Πόσο είναι αυτό το νερό? Όσο θέλει περίπου μία πόλη 100 χιλ. κατοίκων στο Μαρόκο τον χρόνο.

Εσαουίρα 

Επιστρέψαμε στο Μαρακές και πήραμε την δημόσια συγκοινωνία για την Εσαουίρα. Το ταξίδι με το λεωφορείο είναι τρεις ώρες. Η Εσαουίρα είναι μια γοητευτική παραθαλάσσια πόλη στο Μαρόκο, γνωστή για τη χαλαρή ατμόσφαιρά της, την πλούσια ιστορία της, το εντυπωσιακό φυσικό τοπίο και το μουσικό φεστιβάλ Gnaoua που γίνεται εκεί κάθε Μάιο. Η Εσαουίρα συνδυάζει στοιχεία μαροκινής, πορτογαλικής και γαλλικής αρχιτεκτονικής, ενώ τα τείχη της μεντίνας και το λιμάνι της θυμίζουν τις παλιές εποχές, όταν ήταν σημαντικό εμπορικό κέντρο.

Είναι μια μικρή και εύκολη πόλη να την περπατήσεις. Θα τριγυρίσεις στην Μεντίνα που είναι μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO, με στενά σοκάκια, ασβεστωμένα κτίρια με μπλε παράθυρα και ένα ζωντανό μείγμα πολιτισμών. Θα πας στα οχυρωματικά τείχη της πόλης με ωραία θέα στον ωκεανό ,και θα περπατήσεις στα γραφικά σούκς που εδώ δεν πρόκειται να χαθείς σαν το Μαρακές. Όταν κουραστείς θα πας στο πολύ μικρό Vegan εστιατόριο της Shyadmas. Το έχει μία κυρία με τα δύο παιδιά της. Η ίδια μαγείρευε, ο γιός της πήγαινε με το ποδήλατο για προμήθειες και η κόρη της ήταν στο σερβίρισμα. Λίγα πιάτα κάθε μέρα, νόστιμα και εξαιρετικά φθηνά. Φεύγοντας θα περάσεις και για ένα λουκουμά από τον Ahmet, που είναι από μόνος του μνημείο γλυκιάς κληρονομιάς.

Το λιμάνι της Εσαουίρα με τις γαλάζιες βάρκες

Είναι από τα πιο φωτογραφημένα σημεία της πόλης. Η Εσαουίρα έχει πολύ μεγάλο αλιευτικό στόλο και στο λιμάνι θα δεις τεράστιες ποσότητες από ψάρια. Θα συναντήσεις επίσης πολλά ψαράδικα να ψήνουν ψάρια για να φας. Το Μαρόκο έχει μεγάλη αλιευτική βιομηχανία που δυστυχώς κάνει υπεραλίευση με ανεξέλεγκτες μεθόδους και σκοτώνει μεγάλες ποσότητες από νεαρά ψάρια μαζί με δελφίνια , φάλαινες και καρχαρίες. Η υπεραλίευση και καταστροφή των αλιευτικών βιοτόπων παγκοσμίως έχει πάρει ανησυχητικές διαστάσει. Το 60% των παγκόσμιων πληθυσμών των ψαριών είναι υπό κατάρρευση. Στην Μεσόγειο φτάνει το 92% . Σε λίγο η Μεσόγειος θα είναι άδεια από ψάρια. Ψαρεύουμε όλο και μικρότερα ψάρια και δεν τα αφήνουμε να αναπαραχθούν. Η ηθική στην διατροφή είναι πολύ σημαντική στην εποχή που ζούμε. Έτσι σταμάτησα να τρώω ψάρια εδώ και πολλά χρόνια.

Φεστιβάλ μουσικής Gnaoua της Εσαουίρα

Gnaoua είναι η μουσική των σκλάβων Gnawa που μεταφέρθηκαν στο Μαρόκο από την υποσαχάρια περιοχή. Οι Gnawa κάνουν ομαδικές θεραπευτικές τελετές στις οποίες η μουσική παίζει κύριο ρόλο. Η μουσική τους είναι μυστικιστική, συνοδεύεται από χορό και θέλει να φέρει τους συμμετέχοντες σε μια έκσταση. Τα όργανα που χρησιμοποιούν είναι έγχορδα –τρίχορδα μπάσα λαούτα – τύμπανα και καστανιέτες. Πολλοί καλλιτέχνες της μουσικής Gnawa έρχονται στο φεστιβάλ της Εσαουίρα για να παίξουν. Γίνονται επίσης πολλές συμπράξεις με Ευρωπαίους και Αμερικανούς μουσικούς με μεγάλο ενδιαφέρον. Στο φεστιβάλ που γίνεται κάθε χρόνο τον Μάιο η Εσαουίρα των 80 χιλ. κατοίκων βλέπει να έρχονται μέχρι και 200 χιλ. κόσμος για να το παρακολουθήσει. Στην Εσαουίρα θα βρεις πολλά μαγαζιά να κατασκευάζουν και να πουλάνε μουσικά όργανα κυρίως τύμπανα που μπορείς να πάρεις μαζί σου.

Η Εσαουίρα έχει πανέμορφα Riant

Το Riant είναι ένας εσωτερικός αίθριος χώρος γύρω από τον οποίο υπάρχουν τα δωμάτια του σπιτιού. Εξωτερικά τίποτα δεν θυμίζει ότι μπαίνοντας στο σπίτι θα βρεθείς και σε έναν εσωτερικό κήπο. Τα σπίτια είναι κτισμένα φρουριακά. Μια πόρτα στον δρόμο σε οδηγεί στο αίθριο του σπιτιού, και γύρω γύρω είναι τα δωμάτια, σε δύο η τρείς ορόφους. Το ισόγειο δεν έχει παράθυρα για να μην βλέπουν οι περαστικοί μέσα. Το αίθριο μπορεί να έχει πολλά δέντρα, φυτά και πουλιά. Στην οροφή έχει άνοιγμα για να μπαίνει φώς. Τα δωμάτια είναι εξαιρετικά ψηλοτάβανα με μεγάλα παράθυρα και το φώς μπαίνει άπλετο.

Μαρόκο και λογοτεχνία

Αν και η Ταγγέρη ήταν η πόλη που φιλοξένησε τη λογοτεχνική «αποικία» του Πολ Μπόουλς και της Beat Generation, η Εσαουίρα προσέλκυσε επίσης μια κατηγορία καλλιτεχνών που αναζητούσαν έμπνευση στην χαλαρή και καλλιτεχνική της ατμόσφαιρα. Πολ Μπόουλς (Paul Bowles). Ο Αμερικανός συγγραφέας και συνθέτης εγκαταστάθηκε στην Ταγγέρη το 1947 και έζησε εκεί για δεκαετίες. Το πιο διάσημο έργο του, The Sheltering Sky (1949), αφηγείται την ιστορία δύο Αμερικανών ταξιδιωτών που χάνονται στην απεραντοσύνη της Σαχάρας, αποτυπώνοντας τη μοναδική ατμόσφαιρα του Μαρόκου. Γουίλιαμ Σ. Μπάροουζ (William S. Burroughs). Ο διάσημος συγγραφέας του Γυμνού Γεύματος (Naked Lunch) πέρασε αρκετό χρόνο στο Μαρόκο τη δεκαετία του 1950. Το Μαρόκο έγινε το σκηνικό πολλών από τα έργα του και τόπος συνάντησης της Beat Generation. Τζακ Κέρουακ (Jack Kerouac). Αν και δεν έζησε πολύ στο Μαρόκο, επηρεάστηκε από την εμπειρία των φίλων του στην Ταγγέρη και τη μεταβίβασε στα γραπτά του. Τρούμαν Καπότε (Truman Capote). Ο συγγραφέας του Breakfast at Tiffany’s ταξίδεψε στο Μαρόκο και έγραψε για αυτό, επηρεασμένος από την ατμόσφαιρά του. Ζαν Ζενέ (Jean Genet). Ο Γάλλος συγγραφέας έζησε στο Μαρόκο και κατέγραψε την εμπειρία του σε έργα όπως το A Prisoner of Love.

Το Μαρόκο σήμερα 

Το Μαρόκο σήμερα μας γοητεύει με την φυσική ομορφιά του , αντιμετωπίζει όμως πολλά πιεστικά περιβαλλοντικά και κοινωνικά ζητήματα.

Λειψυδρία. Το Μαρόκο είναι μία από τις χώρες με τη μεγαλύτερη πίεση για εύρεση πόσιμου νερού στον κόσμο. Η χώρα αντιμετωπίζει μείωση στο πόσιμο νερό λόγω φυσικών και ανθρώπινων παραγόντων. Η υπεράντληση νερού για τη γεωργία και η αύξηση του πληθυσμού και του τουρισμού εξαντλούν τους υδροφόρους ορίζοντες, ενώ οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, επιδεινώνουν την κατάσταση.

Απερήμωση. Μεγάλο μέρος του Μαρόκου κινδυνεύει από απερήμωση, ιδίως στις αγροτικές περιοχές. Οι μη βιώσιμες γεωργικές πρακτικές και η αποψίλωση των ελάχιστων δασών συμβάλλουν στη διάβρωση του εδάφους και στην εξάπλωση συνθηκών που μοιάζουν με ερήμους. Διαχείριση αποβλήτων και ρύπανση. Η ταχεία αστικοποίηση, ο τουρισμός, και η βιομηχανική ανάπτυξη έχουν οδηγήσει σε προβλήματα διαχείρισης αποβλήτων. Πόλεις όπως το Μαρακές παλεύουν με τη ρύπανση και τα πλαστικά απόβλητα. Η έλλειψη κατάλληλων συστημάτων διάθεσης αποβλήτων σε ορισμένες περιοχές συμβάλλει στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος, ιδίως σε δημοφιλείς τουριστικές περιοχές.

Κοινωνικά ζητήματα. Ενώ οι αστικές περιοχές όπως η Καζαμπλάνκα και το Μαρακές είναι σε μια καλύτερη κατάσταση, πολλές αγροτικές περιοχές στο Μαρόκο εξακολουθούν να αγωνίζονται με τη φτώχεια και την υπανάπτυξη. Οι αγροτικές κοινότητες έχουν περιορισμένη πρόσβαση στην εκπαίδευση, την υγειονομική περίθαλψη και τις ευκαιρίες απασχόλησης. Ανεργία των νέων. Ένα από τα μεγαλύτερα κοινωνικά ζητήματα που αντιμετωπίζει το Μαρόκο είναι η υψηλή ανεργία των νέων, ειδικά μεταξύ των αποφοίτων πανεπιστημίου. Πολλοί νέοι αγωνίζονται να βρουν σταθερή απασχόληση. Το ζήτημα αυτό είναι ιδιαίτερα ορατό στα αστικά κέντρα και συχνά συνδέεται με την οικονομική δομή της χώρας και την έλλειψη ευκαιριών απασχόλησης για τους νέους. Υπερτουρισμός και κοινωνικός αντίκτυπος. Ο υπερτουρισμός σήμερα πιέζει την χώρα. Χρειάζεται μια αλλαγή σε πιο ήπιες μορφές τουρισμού που θα μπορούσαν να συμβάλουν θετικά στην οικονομία του Μαρόκου και στην κοινωνική και περιβαλλοντική βιωσιμότητα . Υποστήριξη των τοπικών κοινοτήτων, βιώσιμα και ηθικά ταξίδια, φιλικές προς το περιβάλλον επιλογές.

Αδέσποτα σκυλιά στο Μαρόκο

Στο Μαρόκο θα συναντήσεις πολλά αδέσποτα σκυλιά. Αδύνατα, πεινασμένα και διψασμένα. Γυρίζουν ήσυχα παντού και προσπαθούν να επιβιώσουν σε μια χώρα όχι και τόσο φιλική σε αυτά. Τώρα θα συναντήσουν ακόμη έναν εφιάλτη που όμως είναι καθοριστικός για την επιβίωση τους. Το Μαρόκο αποφάσισε να εξοντώσει 3 εκατ. αδέσποτα σκυλιά για να μην γυρίζουν στους δρόμους και χαλάνε την εικόνα της χώρας όταν θα διοργανώσει το Μουντιάλ ποδοσφαίρου το 2030. Είναι μια εξαιρετικά βάρβαρη απόφαση που βρίσκει αντίθετες πολλές οργανώσεις παγκοσμίως που προσπαθούν να σώσουν τα σκυλιά από την εξαθλίωση. Η FIFA αλλά και οι οπαδοί των ποδοσφαιρικών ομάδων θα πρέπει να εναντιωθούν σε κάτι τέτοιο και η κυβέρνηση του Μαρόκου θα το σκεφτεί σοβαρά αν θα το κάνει.

*Ο Στέργιος Μήτας είναι σκηνοθέτης ντοκιμαντέρ. Η Αρετή Τουσέρ είναι μουσικός και συνθέτρια.