Από το ΑΠΘ η ελληνική συμμετοχή στην Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας 2020!

Η πρόταση με τίτλο “«Η Λεωφόρος της Κοινωνίας των Εθνών», Ο Γνωστός Άξονας της Αριστοτέλους στη Θεσσαλονίκη” της ομάδας διδασκόντων του Τμήματος Αρχιτεκτόνων της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ, που αποτελείται από τους Νίκο Καλογήρου, Μαρία Δούση, Δημήτρη Θωμόπουλο, Δημήτρη Κονταξάκη, Σοφοκλή Κωτσόπουλο και Θεμιστοκλή Χατζηγιαννόπουλο, επιλέχθηκε από την αρμόδια Επιστημονική Επιτροπή του ΥΠΕΝ ανάμεσα σε 19 συνολικά προτάσεις για την εκπροσώπηση της Ελλάδας στη 17η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας 2020.

Η ελληνική συμμετοχή επιχειρεί να δώσει μια απάντηση στο κεντρικό θέμα της έκθεσης «How will we live together?» (Πώς θα ζήσουμε μαζί;), το οποίο πραγματεύεται τη διερεύνηση ενός νέου χωρικού κοινωνικού συμβολαίου, αναγκαίου σε ένα περιβάλλον αυξανόμενων οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών ανισοτήτων, παρουσιάζοντας την αρχιτεκτονική και πολεοδομική διαδρομή του Άξονα της Αριστοτέλους. Πρόκειται για μια μεγάλη πολιτική χειρονομία αστικού εκσυγχρονισμού, που σχεδιάστηκε από το Γάλλο αρχιτέκτονα-πολεοδόμο Ερνέστ Εμπράρ πριν από 100 ακριβώς χρόνια ως ένα πολυπολιτισμικό σταυροδρόμι. Η διαρκής μητροπολιτική λειτουργία αυτού του δημόσιου χώρου έχει κεντρική θέση στο παλίμψηστο της νεότερης Θεσσαλονίκης.

Δύο παράλληλα τμήματα της έκθεσης στο Ελληνικό περίπτερο της Βενετίας και in situ στην Αριστοτέλους θα επικοινωνούν διαδραστικά, επιχειρώντας να αναδείξουν τη χωρική συνύπαρξη αυτόχθονων, επισκεπτών, μεταναστών και προσφύγων. Η προβληματική για το παρόν και τη μελλοντική ανάπλαση της νεοελληνικής πόλης συμπυκνώνεται στον εμβληματικό εγκάρσιο άξονα της σύγχρονης Θεσσαλονίκης.

Για την υλοποίηση της έκθεσης προτείνεται η ουσιαστική συμμετοχή του ΑΠΘ και του Δήμου Θεσσαλονίκης σε μια σειρά δράσεων που θα αναδείξουν το μοναδικό αστικό τοπίο της Αριστοτέλους ως δοχείου αστικής ζωής.

H περίληψη της πρότασης και των προκαταρκτικών σχεδίων της έκθεσης

Σύμφωνα με τον γενικό επιμελητή Hashim Sarkis, κεντρικό θέμα της 17ης Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στη Βενετία είναι: «Πώς θα ζήσουμε μαζί;». Εκτιμά ότι αυτό απαιτεί ένα νέο χωρικό κοινωνικό συμβόλαιο, χρήσιμο σε ένα περιβάλλον αυξανόμενων οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών ανισοτήτων. Οι συμμετέχοντες καλούνται να φανταστούν νέες γεωγραφίες συνάφειας, να αναδείξουν θέματα που αναφέρονται στις πολιτισμικές διαστάσεις της αρχιτεκτονικής ή στους κοινωνικούς εξοπλισμούς, καθώς και στις διασυνδέσεις αστικών και χωρικών ιστών.

Η αναζήτηση τρόπων συμβίωσης στο χώρο, μεταξύ των ανθρώπων, πηγάζει από τους προβληματισμούς των δεκαετιών ’60 και ’70 για συμμετοχικό σχεδιασμό και άμβλυνση των κοινωνικών διαιρέσεων του χώρου. Σε μια εποχή αναπόφευκτης και ανεξέλεγκτης παγκοσμιοποίησης, αυτές οι προοπτικές απομυθοποιούνται και εμφανίζονται ως στοιχεία αδιέξοδης κρίσης που συχνά οδηγεί στο λαϊκισμό.

Κατά την εκτίμησή μας, η ελληνική συμμετοχή μπορεί να συνδυάσει θέματα αρχιτεκτονικού και αστικού σχεδιασμού, αναδεικνύοντας κρίσιμα ζητήματα πολεοδομικής και γενικότερης πολιτικής. Οι αρχιτέκτονες, για να σχεδιάσουν χώρους με προοπτικές συμβίωσης, οφείλουν να κατανοούν τις ιστορικές, γεωγραφικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες. Η προσεκτική διερεύνηση ανάλογων εμπειριών του παρελθόντος μπορεί να βοηθήσει στο σχεδιασμό του μέλλοντος με πραγματισμό. H καλύτερη προσέγγιση είναι να εξεταστεί μια συγκεκριμένη μελέτη περίπτωσης, ώστε να διατυπωθούν μεθοδολογικές σκέψεις προσαρμοσμένες στο περιβάλλον και τον πολιτισμό. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ριζικού ανασχεδιασμού μιας πολυπολιτισμικής πόλης είναι η ανοικοδόμηση της νεοελληνικής Θεσσαλονίκης πριν από ακριβώς έναν αιώνα.

Στο επίκεντρο, εμβληματική χειρονομία που αντιπροσωπεύει το χώρο όπου οι πολίτες «ζουν μαζί» είναι ο άξονας της Αριστοτέλους. Αποτελεί μια έκφραση της ευρωπαϊκής πολεοδομίας που προσαρμόστηκε στα τοπικά ανθρωπογεωγραφικά δεδομένα της πολιτισμικής συμβίωσης γηγενών, προσφύγων και μεταναστών. Στο σχέδιο (1918-1921) του Γάλλου αρχιτέκτονα-πολεοδόμου Ερνέστ Εμπράρ ο άξονας ονομαζόταν «Λεωφόρος της Κοινωνίας των Εθνών» (Boulevard de la Société des Nations) σύμφωνα με το πολιτικό όραμα των Ελευθερίου Βενιζέλου και Αλεξάνδρου Παπαναστασίου.

Το «βουλεβάρτο της Κοινωνίας των Εθνών» συμβόλιζε την προοπτική ευρωπαϊκής και κοσμοπολίτικης έκφρασης σε μια πόλη όπου συνυπήρχαν πολλές κοινότητες. Η, ήδη κλασική, μελέτη του Μαρκ Μαζάουερ, το 2004, χαρακτήρισε εύστοχα τη Θεσσαλονίκη ως «Πόλη των φαντασμάτων», ανασυγκροτώντας την πολυεπίπεδη συλλογική της μνήμη. Αλλά και η τελική ονομασία της οδού και της πλατείας Αριστοτέλους σηματοδοτεί την επιρροή της πολιτικής φιλοσοφίας του πολυμερέστερου και μεθοδικότερου διανοητή του αρχαίου κόσμου.

Η ιστορία-εξέλιξη του άξονα της Αριστοτέλους ταυτίζεται χρονικά με τις κύριες φάσεις εκσυγχρονισμού και ολοκλήρωσης της μοντέρνας Ελλάδας και με βασικούς πολιτικούς μεταρρυθμιστές που σφράγισαν την πορεία προς τη νεωτερικότητα (Βενιζέλος, Καραμανλής). Παράλληλα, η επίκαιρη συζήτηση για την προστασία-ανάδειξη-ολοκλήρωση του άξονα από το Δήμο Θεσσαλονίκης ταυτίζεται χρονικά με την επίμονη προσπάθεια ένταξης της περιφέρειας και της χώρας στην ομάδα των αναπτυγμένων κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Η επιλογή του παραδείγματος της Θεσσαλονίκης για την Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής του 2020 στη Βενετία επιχειρεί να αναδείξει ένα πολυπολιτισμικό σταυροδρόμι, με διαρκή μητροπολιτική λειτουργία που είναι ιδιαίτερα ορατή στο παλίμψηστο του κεντρικού άξονα. Η έκθεση επικεντρώνεται στη μεγάλη χειρονομία που λειτούργησε ως επίκεντρο του αστικού εκσυγχρονισμού «ΛΕΩΦΟΡΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ» Ο ΓΝΩΣΤΟΣ ΑΞΟΝΑΣ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ και της πολιτικής διαχείρισης της μνήμης με οριενταλιστικές «νεοβυζαντινές» αρχιτεκτονικές μορφές. Η κεντρική αστική πλατεία συνέπεσε, όχι τυχαία, με την αρχαία αγορά. Η ανασκαφή του forum ήταν από τους βασικούς λόγους, για τους οποίους το αρχικό όραμα παραμένει ανολοκλήρωτο.

Δύο παράλληλες εκθέσεις σε λιμάνια της Μεσογείου προτείνονται, την ίδια στιγμή, στη Βενετία και τη Θεσσαλονίκη· πόλεις που διατηρούν μια διαχρονική πολιτισμική-γεωγραφική σύνδεση ως σταθμοί στις διαδρομές μεταξύ ανατολής και δύσης. Μέσα από την ψηφιακή διασύνδεση, ανεξάρτητα από το τμήμα που κάποιος επισκέπτεται, αποκτά επαφή με το σύνολο της έκθεσης.

Έτσι, ο κυβερνοχώρος αναδεικνύεται ως τόπος συμβίωσης και συνύπαρξης των ανθρώπων της ύστερης νεωτερικής εποχής που προκύπτει από τα κοινωνικά δίκτυα, τα ηλεκτρονικά fora κ.ο.κ. Η ελληνική συμμετοχή αποδέχεται την πρόσκληση «να ζήσουμε μαζί», κυριολεκτικά και μεταφορικά, είτε πρόκειται για το αναλυτικό-ιστορικό της μέρος στη Θεσσαλονίκη, είτε για το κοινωνικό- οραματικό μέρος στη Βενετία.

Η αδημοσίευτη συστηματική έρευνα για την Αριστοτέλους και το εντατικό εργαστήριο στο πεδίο και τα αρχεία του Δήμου Θεσσαλονίκης (ΚΙΘ και Πολεοδομία) έγιναν από διδάσκοντες και φοιτητές του Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΠΣ ΑΠΘ. Εμπεριέχουν πολύτιμο νέο υλικό για την τεκμηρίωση της έκθεσης σε πολλαπλά επίπεδα, που περιλαμβάνουν:

– εκφράσεις των πολιτικών πολεοδομικού εκσυγχρονισμού και ενίσχυσης της «ελληνικότητας» της πόλης σε κρίσιμες φάσεις, – κριτικές των αρχιτεκτονικών ιδεολογικών επιλογών (εκλεκτικός τοπικισμός και μοντερνισμός), – παρουσιάσεις σύγχρονων προοπτικών ενίσχυσης της κεντρικότητας, μέσα από την αξιοποίηση και ανάδειξη του εμβληματικού άξονα.

Η περιοχή της Αριστοτέλους υλοποιήθηκε με διαφορετικό τρόπο από τις προθέσεις των δημιουργών της, αποδεικνύοντας τα όρια των αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών χειρισμών που, εκ των πραγμάτων, προσαρμόζονται στα γεωιστορικά και πολιτισμικά δεδομένα. Ωστόσο, σήμερα εμφανίζεται ως εμβληματικός αστικός πυκνωτής, διατρέχοντας την κοινωνική πυραμίδα από τις περιζήτητες κατοικίες της παραλίας ως τις λαϊκές περιοχές επάνω από την Εγνατία, όπου στεγάζονται πολλοί πρόσφυγες και μετανάστες. Τρέχουσες εμπορικές και ψυχαγωγικές χρήσεις στην αφετηρία του άξονα, συμπληρώνονται από παραδοσιακές αγορές (μπαζάρ) ψηλότερα. Ξενοδοχεία, αίθουσες θεαμάτων, τράπεζες, δημόσιοι οργανισμοί, επιμελητήρια, αναπτύσσονται κατά μήκος του. Την ιδιαίτερη ενιαία νεότερη αρχιτεκτονική του φυσιογνωμία συμπληρώνει το παλίμψηστο με τα μοναδικά ελληνιστικά, ρωμαϊκά, βυζαντινά και οθωμανικά μνημεία που αποκαλύπτονται κατά μήκος του. Κυρίως όμως η διαδρομή της Αριστοτέλους ενσωματώνει μοναδικούς δημόσιους ανοιχτούς χώρους, πλατείες, διαδρομές, στοές, περιοχές πρασίνου. Εκεί ενθαρρύνονται και υλοποιούνται πολιτικές εκδηλώσεις, πολιτισμικές δράσεις, ανταλλαγές, άτυπες επαφές των πολιτών: περιπατητών, εργαζομένων, μόνιμα εγκατεστημένων και νομάδων. Είναι ένας ιδανικός βιότοπος διαντιδράσεων, ένα καθιστικό της πόλης, όπου φιλοξενούνται και συμβιώνουν πολλαπλές πολιτικές, κοινωνικές και πολιτισμικές ομάδες.

Για την υλοποίηση της έκθεσης, ταυτόχρονα στη Θεσσαλονίκη και τη Βενετία, έχει εξασφαλιστεί η χρήση του Cryptoporticus της Αρχαίας Αγοράς από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης και έχει ζητηθεί η συμμετοχή του Δήμου Θεσσαλονίκης, της ΔΕΘ, του ΑΠΘ και διεθνών οργανισμών διαχείρισης ανθρωπιστικών κρίσεων που δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα. Προετοιμάζεται ήδη αναλυτικός τόμος με τα αποτελέσματα της έρευνας του ΑΠΘ στα ελληνικά, ο οποίος θα συμπληρωθεί από μικρότερο δίγλωσσο κατάλογο της έκθεσης. Προϋπόθεση για τα παραπάνω είναι η εξασφάλιση χορηγιών, για τις οποίες έχουν ήδη γίνει σχετικές επαφές.

Οι επιμελητές της Ελληνικής Συμμετοχής:

Νικόλαος Καλογήρου: ομ. Καθηγητής Τμ. Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ., γενική επιμέλεια/συντονισμός Μαρία Δούση: επ. καθηγήτρια Τμ. Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ., επιμέλεια έκθεσης Θεσσαλονίκης Δημήτριος Θωμόπουλος: επ. καθηγητής Τμ. Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ., επιμέλεια έκθεσης Βενετίας Δημήτριος Κονταξάκης: επ. καθηγητής Τμ. Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ., επιμέλεια έκθεσης Θεσσαλονίκης Σοφοκλής Κωτσόπουλος: διδάσκων Τμ. Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ., επιμέλεια υλικού εκθέσεων Θεμιστοκλής Χατζηγιαννόπουλος: επ. καθηγητής Τμ. Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ., επιμέλεια έκθεσης Βενετίας