Τα μυστικά του εμβληματικού «κρυμμένου» ιερού ναού που βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη από τον 5ο αιώνα

Στο αδιέξοδο της οδού Αγίας Σόφιας, στην Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης κοντά στη Μονή Βλατάδων, συναντούμε τον Ιερό Ναό Οσίου Δαυίδ (Μονή Λατόμου) ένα από τα 15 μνημεία της πόλης που είναι ενταγμένο στον κατάλογο των μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.

Η μονή Λατόμου, που κτίστηκε στα τέλη του 5ου αιώνα, με αρχές 6ου αιώνα, χαρακτηρίζεται ως ένα από τα σημαντικότερα μνημεία, λόγω του μοναδικού παλαιοχριστιανικού ψηφιδωτού διάκοσμου και των βυζαντινών τοιχογραφιών που κοσμούν τον ναό.

Ο ναός κτίστηκε πάνω στη θέση ενός ρωμαϊκού βαλανείου. Την ίδια περίοδο φιλοτεχνήθηκε στην αψίδα ψηφιδωτό με χορηγία μιας ανώνυμης γυναίκας που σύμφωνα με την παράδοση ήταν η Θεοδώρα, κόρη του αυτοκράτορα Μαξιμιανού, η οποία είχε ασπασθεί το χριστιανισμό.

Η Θεοδώρα είχε ζητήσει από τον πατέρα της να της κτίσει μια οικία με λουτρό. Η ίδια όμως αντί για λουτρό έχτισε ναό. Την κόγχη του ναού τη διακόσμησε με ψηφιδωτό, το οποίο κάλυψε με δέρμα βοδιού και σοβά, για να μην προδοθεί. Το ψηφιδωτό αποκαλύφθηκε με θαυμαστό τρόπο στον μοναχό Σενούφιο μετά την εικονομαχία, όταν στη διάρκεια ενός σεισμού κατέπεσε το κονίαμα και το δέρμα.

Με την άλωση της Θεσσαλονίκης, το 1430, μετατράπηκε σε τζαμί και στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν επανήλθε στη χριστιανική λατρεία, του αποδόθηκε επίσης η ονομασία Όσιος Δαβίδ, για να τιμηθεί ο σημαντικός ασκητής άγιος της Θεσσαλονίκης.

Η προσωνυμία του «Λατόμου» οφείλεται στα λατομεία που υπήρχαν στην περιοχή.

Αρχικά ο ναός ήταν ένα τετράγωνο κτίσμα με αψίδα στην ανατολική πλευρά, χωρισμένος σε τέσσερα διαμερίσματα που έδιναν στην κάτοψη του κυρίως ναού τη μορφή σταυρού (αρχιτ. σταυρόσχημος εγγεγραμμένος σε τετράγωνο). Σήμερα δε σώζεται το δυτικό τμήμα του μνημείου.

Ένα μοναδικό στα παγκόσμια χρονικά ψηφιδωτό

Στα δείγματα της παλαιοχριστιανικής τέχνης ανήκει το ψηφιδωτό της κόγχης του Ιερού, που αποτελεί μοναδικό στα παγκόσμια χρονικά ψηφιδωτό.

Η ψηφιδωτή παράσταση με το όραμα του Προφήτη Ιεζεκιήλ στην κόγχη είναι  ένα από τα σημαντικότερα ψηφιδωτά έργα της παλαιοχριστιανικής περιόδου.

Το ψηφιδωτό που είναι τοποθετημένο στο θόλο του ιερού, παριστάνει το “όραμα” του προφήτη Ιεζεκιήλ με το Χριστό “αγένειο” να κάθεται πάνω σε ένα πολύχρωμο φωτεινό τόξο.

Κάτω από τα πόδια του κυλούν οι 4 ποταμοί του παραδείσου, Φισών, Γεών, Τίγρης και Ευφράτης. Γύρω του συμβολίζονται οι τέσσερις ευαγγελιστές, ο Ματθαίος ως άνθρωπος, ο Μάρκος ως λέοντας, ο Λουκάς ως βόδι και ο Ιωάννης ως αετός. Αριστερά του εικονίζεται ο Ιεζεκιήλ και δεξιά ο Αββακούμ, με το ψηφιδωτό να χαρακτηρίζεται από έντονους χρωματικούς τόνους, χαρακτηριστικό της παλαιοχριστιανικής ψηφιδογραφίας.

Το έργο σκεπάστηκε με “βόειον” δέρμα, για να σωθεί κατά τη διάρκεια της Εικονομαχίας και ανακαλύφθηκε τυχαία στα χρόνια του αυτοκράτορα Λέοντα του Αρμένιου (813-820).

Από τότε και ως την τουρκοκρατία το μοναστήρι πήρε το όνομα “Χριστού Σωτήρος”, ίσως από την παράσταση του περίφημου ψηφιδωτού του καθολικού του.

Κατά την τουρκοκρατία και πάλι σκεπάστηκε με κονίαμα το ψηφιδωτό από τους Τούρκους, για να αποκαλυφθεί μόλις το 1921.

Τότε δόθηκε στο ναό το όνομα του Οσίου Δαβίδ περισσότερο από ανάγκη να τιμηθεί ο “εν Θεσσαλονίκη ασκήσας ούτος Άγιος”.

Ένα υπόγειο περίπλοκο δίκτυο

Στο δάπεδο του Όσιου Δαβίδ υπάρχουν 3 καταπακτές που οδηγούσαν σ’ αυτό το υπόγειο περίπλοκο δίκτυο. Εικάζεται λοιπόν ότι κάτω απ΄την πόλη υπήρχε ένα καλά οργανωμένο δίκτυο στοών, που ανάγεται στην ελληνιστική εποχή.

Υπόγειες διαβάσεις που κατασκευάστηκαν από τον Δημήτριο τον Πολιορκητή, ως δευτερεύον οχυρωματικό έργο.

Οι υπόγειες αυτές διαβάσεις χρησίμευαν κυρίως για την διέλευση επιφανών προσώπων, αυλικών, αγγελιοφόρων, στρατιωτών και κατασκόπων, που διέσχιζαν έτσι αθέατοι την πόλη και έβγαιναν στην επιφάνεια από πολλαπλές καλά κρυμμένες εισόδους.

Την περίοδο της Pax Romana οι στρατιωτικές σήραγγες έπεσαν σε αχρηστία. Η ύπαρξη τους όμως χρησίμευσε πολύ στους τους πρώτους Χριστιανούς ώστε να δημιουργήσουν ένα παράλληλο δίκτυο κατακομβών την εποχή των διωγμών, που χρησιμοποιούνταν ως τόποι θρησκευτικής λατρείας και μυστικής συνάθροισης.

Οι κατακόμβες αυτές συνέδεαν τους πρωτοχριστιανικούς ναούς. Οι καταπακτές αυτές οδηγούν στις υπόγειες αυτές στοές που σήμερα δεν υπάρχουν πια.

Εξαιρετικής ποιότητας τοιχογραφίες

Σημαντικές είναι οι εξαιρετικής ποιότητας τοιχογραφίες στη νότια καμάρα, οι οποίες χρονολογούνται στα τέλη του 12ου αιώνα. Από αυτές σώζονται ακέραιες η Γέννηση και η Βάπτιση του Χριστού. Στον ανατολικό τοίχο της βόρειας καμάρας σώζονται τμήματα τοιχογραφιών των αρχών του 14ου αιώνα.

Οι περισσότερες από τις τοιχογραφίες σχεδιάστηκαν κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο. Οι τοιχογραφίες: Παναγία του Πάθους, Η Είσοδος στην Ιερουσαλήμ, και ο Χριστός στο Όρος των Ελαιών, είναι κατά πάσα πιθανότητα αργότερα έργα, της Παλαιολόγιας περιόδου, περίπου στο 1300. Πολλές από τις τοιχογραφίες είναι κατεστραμμένες σήμερα εξαιτίας της παρόδου του χρόνου, σεισμών, διαρροών ύδατος, και του σοβά με τον οποίον καλύφθησαν κατά την Τουρκοκρατία.

Στα ΒΑ του Ναού του Οσίου Δαυίδ, επί της οδού Τιμοθέου 13, σώζεται το αγίασμα της Αγίας Ζώνης, όπου υπάρχει πηγή που αναβλύζει από τον πολύχρωμο βράχο με σταλακτίτες και δημιουργεί μία μικρή λιμνούλα. Το αγίασμα φαίνεται μάλλον να έχει σχέση με το συγκρότημα της Μονής Λατόμου.

Στα 1929 έγιναν ανασκαφικές έρευνες στο εσωτερικό του ναού. Κατά καιρούς έγιναν διάφορες στερεωτικές και εξυγιαντικές επεμβάσεις. Το 1980 έγινε στερέωση του δυτικού τοίχου. Το 1991 ανακατασκευή – αποκατάσταση του προστώου στη νότια πλευρά.

Ο ναός αποτελεί μετόχι της ιεράς μονής Αγίας Θεοδώρας, που βρίσκεται στο κέντρο της Θεσσαλονίκης.

Διεύθυνση: Επιμενίδου 17, 54633 Θεσσαλονίκη

Ωράριο λειτουργίας: Τρίτη – Κυριακή 10:00 – 17:00, Δευτέρα κλειστός

Οδηγίες: Δεν επιτρέπεται η είσοδος σε όσους φορούν βερμούδες, κοντά παντελόνια και αμάνικα.

Τιμές εισιτηρίων: Δωρεάν

Πανηγυρίζει: 26 Ιουνίου

Οδηγίες -> Πως να φτάσετε