Ένα από τα πιο ιδιαίτερα και μυστηριώδη διακοσμητικά στοιχεία σε έναν βυζαντινό ναό «στολίδι» της Θεσσαλονίκης

Ο ναός του Αγίου Παντελεήμονα αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης και εντάσσεται στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Βρίσκεται στο κέντρο της πόλης, κοντά στην οδό Εγνατία και αποτελεί ένα εξαίρετο δείγμα της αρχιτεκτονικής και της τέχνης των ύστερων βυζαντινών χρόνων.

Η επωνυμία του ναού ανήκει στα νεότερα χρόνια και οφείλεται σε παρεκκλήσι του γειτονικού ναού της Παναγούδας. Στο παρεκκλήσι μεταφέρθηκαν τα ιερά σκεύη του ναού του Αγίου Παντελεήμονος, όταν μετατράπηκε σε τζαμί.

Βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα της πόλης, κοντά στην Κασσανδρεωτική Πύλη και βόρεια της βυζαντινής κεντρικής οδού, της Λεωφόρου.

Ο ναός χρονολογείται στα τέλη του 13ου ή αρχές του 14ου αιώνα και ταυτίζεται, σύμφωνα με ιστορικές και αρχαιολογικές ενδείξεις, με τον ναό της Μονής Ισαακίου, που είχε ιδρύσει ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ισαάκιος. Ο Άγιος Παντελεήμονας πιθανότατα δεν ήταν αρχικά αφιερωμένος στον ομώνυμο άγιο, αλλά η αφιέρωση αυτή δόθηκε μεταγενέστερα, πιθανότατα κατά την οθωμανική περίοδο.

Κατά την τουρκοκρατία, ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί με την ονομασία “İshakiye Camii”, προερχόμενη από το όνομα του ιδρυτή της αρχικής μονής. Με την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1912, ο ναός επαναλειτούργησε ως χριστιανικός και αφιερώθηκε στον Άγιο Παντελεήμονα.

Έχει συμπεριληφθεί στα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO από το 1988.

Η παλαιότερη έρευνα ταύτιζε το ναό με το καθολικό της Μονής Περιβλέπτου, άποψη που έχει αμφισβητηθεί.

Η βυζαντινή Μονή της Θεοτόκου Περιβλέπτου, η οποία ήταν γνωστή και ως Μονή του κυρ Ισαάκ, από το μοναχικό όνομα του ιδρυτή της, Ιάκωβου, μητροπολίτη Θεσσαλονίκης (1295-1315). Το όνομα του ιδρυτή της φαίνεται ότι διατήρησαν και οι Τούρκοι (İshakiye Camii = Ισακιέ τζαμί), οι οποίοι μετά το 1548 μετέτρεψαν την εκκλησία σε τζαμί. Από το τζαμί διατηρούνται έως σήμερα η βάση του μιναρέ και το συντριβάνι.

Ο ναός ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο, με προσθήκη πλευρικών παρεκκλησίων και νάρθηκα. Διαθέτει νάρθηκα και εξωνάρθηκα, ενώ ο κεντρικός του τρούλος στηρίζεται σε τέσσερις πεσσούς. Η τοιχοποιία του ναού διακοσμείται με πλινθοπερίκλειστη τεχνική, χαρακτηριστικό της βυζαντινής αισθητικής της εποχής.

Παρά τις ζημιές που υπέστη με την πάροδο των αιώνων, πολλά από τα αρχικά αρχιτεκτονικά στοιχεία και εσωτερικά διακοσμητικά σωζούνται ή έχουν αποκατασταθεί με σεβασμό στην αρχική τους μορφή.

Ο Άγιος Παντελεήμονας ξεχωρίζει για τα υπολείμματα τοιχογραφιών και τις αρχιτεκτονικές του λεπτομέρειες, που μαρτυρούν την καλλιτεχνική άνθιση της Θεσσαλονίκης κατά την παλαιολόγεια περίοδο. Το εσωτερικό του ναού ήταν κατά πάσα πιθανότητα πλούσια διακοσμημένο, αν και μεγάλο μέρος της αρχικής ζωγραφικής διακόσμησης έχει χαθεί.

Δύο μικροί τρούλοι υπήρχαν άλλοτε στο περίστωο και άλλος ένας στον νάρθηκα.

Η στοά σήμερα έχει καταρρεύσει στο μεγαλύτερο τμήμα της και διατηρούνται μόνο δύο παρεκκλήσια στο ανατολικό.

Το περίστωο αποτελεί τυπικό χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής  των ναών της Θεσσαλονίκης στην εποχή των Παλαιολόγων (1261-1453).

Στην Πρόθεση, στο Διακονικό και στα παρεκκλήσια διατηρούνται λιγοστές τοιχογραφίες που ανάγονται στις αρχές του 14ου αιώνα.

Στην οθωμανική περίοδο μετατράπηκε σε τζαμί από το οποίο διατηρούνται η βάση του μιναρέ και η μαρμάρινη φιάλη στην αυλή.

Όπως οι περισσότεροι ναοί της Θεσσαλονίκης επανήλθε στη χριστιανική λατρεία μετά την απελευθέρωση της πόλης το 1912.

Ο ναός έπαθε σοβαρές ζημιές από το σεισμό του 1978 και αποκαταστάθηκε υποδειγματικά.

Οι σωζόμενες τοιχογραφίες

Από τις αρχικές τοιχογραφίες, οι οποίες χρονολογούνται στα τέλη του 13ου αιώνα, σώζονται ελάχιστες στην πρόθεση, στο διακονικό και στα παρεκκλήσια η Θεοτόκος Βλαχερνίτισσα, άγιοι και ιεράρχες.

Είναι εξαιρετικά σημαντικές καθώς προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες για την παλαιολόγεια ζωγραφική τέχνη (13ος–14ος αιώνας).

Αποδίδονται στο ύστερο βυζαντινό (παλαιολόγειο) καλλιτεχνικό ρεύμα, γνωστό για τη ζωντανή έκφραση, τη λεπτομέρεια και το έντονο πνευματικό βάθος των μορφών.

Ενδιαφέρον για την ιστορία του ναού παρουσιάζει η απεικόνιση του αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου, συνώνυμου αγίου με το μητροπολίτη και ιδρυτή του ναού, σε προέχουσα θέση στο διακονικό μαζί με σεβίζοντες Ιεράρχες.

Παρότι αρκετά τμήματα έχουν καταστραφεί ή καλυφθεί κατά την οθωμανική περίοδο, διατηρούνται Προφήτες και Άγιοι σε μετάλλια ή μετώπες, παντοκράτορας στον τρούλο (πιθανότατα υπήρχε αρχικά, αλλά σήμερα δεν σώζεται πλήρως), Ευαγγελικές σκηνές (πιθανές σκηνές του Ευαγγελισμού, της Μεταμόρφωσης ή της Ανάστασης, αν και αποσπασματικά), Ολόσωμοι άγιοι στους τοίχους του νάρθηκα και πιθανόν στο ιερό.

Οι μορφές έχουν έντονη πνευματικότητα, ευκρινείς γραμμές και ζεστές, γήινες αποχρώσεις. Υπάρχει μια προσπάθεια απόδοσης συναισθήματος και εσωτερικότητας — χαρακτηριστικό της τέχνης των Παλαιολόγων.

Δυστυχώς, οι τοιχογραφίες υπέστησαν φθορά κατά την τουρκοκρατία (λόγω μετατροπής του ναού σε τζαμί), αλλά και από τον χρόνο και την υγρασία. Ωστόσο, σημαντικές προσπάθειες συντήρησης έχουν γίνει από την Αρχαιολογική Υπηρεσία.

Οι φυλλοφόροι σταυροί με κρυπτογράμματα

Οι φυλλοφόροι σταυροί με κρυπτογράμματα στον ναό του Αγίου Παντελεήμονα Θεσσαλονίκης αποτελούν ένα από τα πιο ιδιαίτερα και μυστηριώδη διακοσμητικά στοιχεία του μνημείου. Είναι χαρακτηριστικοί της ύστερης βυζαντινής περιόδου και συνδυάζουν θρησκευτικό συμβολισμό με λογοτεχνική και εικαστική επινοητικότητα.

Οι φυλλοφόροι σταυροί είναι διακοσμητικοί σταυροί, στους οποίους τα άκρα και οι βραχίονες σχηματίζονται ή περιβάλλονται από σχέδια που μοιάζουν με φύλλα, βλαστούς ή άνθη. Είναι ένα μοτίβο που δηλώνει ζωή, ανάσταση και πνευματική καρποφορία — έννοιες που συνδέονται στενά με τον Χριστό και τη σταυρική του θυσία.

Μέσα ή γύρω από αυτούς τους φυλλοφόρους σταυρούς, υπάρχουν συμβολικά γράμματα, μονογράμματα ή φράσεις σε κρυπτογραφική μορφή. Αυτά είναι γνωστά ως κρυπτογράμματα ή κρυπτογραφικοί σταυροί.

Συχνά περιλαμβάνουν:

Μονογράμματα του Χριστού (π.χ. ΙΣ ΧΣ, ΝΙ ΚΑ).

Ακροστοιχίδες (π.χ. σύνθετες λέξεις με κάθε γράμμα να σημαίνει κάτι).

Κωδικοποιημένες φράσεις που μόνο ο μυημένος ή θεολόγος μπορεί να αναγνώσει πλήρως.

Αναγραμματισμούς ή χιαστί δομές, που ακολουθούν λογική ανάλογη με βυζαντινά έπη ή τροπάρια.

Ένα τυπικό παράδειγμα (από άλλες παρόμοιες περιπτώσεις) θα ήταν ένας σταυρός όπου τα τέσσερα άκρα σχηματίζουν τη φράση:

Φως Ζωής Άνεσις Χαρά

Τοποθετημένα με τέτοιο τρόπο ώστε να δημιουργούν σταυρική διάταξη, αλλά και να λειτουργούν ως θεολογικό μήνυμα.

Οι σταυροί αυτοί πιθανότατα στόλιζαν είτε τοιχογραφίες είτε λίθινες επιφάνειες (π.χ. υπέρθυρα, κιονόκρανα ή πλαισιώσεις παραθύρων).

Εκτός από τη διακοσμητική τους αξία, λειτουργούσαν και ως προσευχητικά σύμβολα ή προστατευτικά μοτίβα, που απομάκρυναν το κακό και μετέδιδαν ιερά μηνύματα στους πιστούς.

Χαρακτηριστικό είναι το επίγραμμα του Θεόδωρου Στουδίτη που αναφέρεται στην προστατευτική δύναμη του σταυρού:

Εἰς ναοῦ εἴσοδον · εἰς σταυρόν Ἔχων με φρουρὸν, μὴ πτοοῦ κτύπους φόβων. Καυστὴρ γάρ εἰμι φρικτοειδὴς δαιμόνων

*πηγή εικόνων: Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης