Η Επανομή και τα τραγούδια της: Αφιέρωμα στη μουσική ψυχή της

«Η μουσική ήταν συνδεδεμένη στενά με τη ζωή των Επανομιτών: στις αγροτικές εργασίες, στο σπίτι, στις γιορτές, στους γάμους, στα πανηγύρια, ακόμη και στις κηδείες. Ήταν πολύ εύκολο να στρωθεί το τραπέζι, να σερβιριστεί το κρασί και ο μεζές και να αρχίσει το τραγούδι. […] Συχνά η μουσική ήταν οικογενειακή υπόθεση: από τον πατέρα στο γιο, από τη μητέρα στην κόρη, από τα μεγαλύτερα αδέρφια στα μικρότερα. Δημιουργήθηκαν ορχήστρες, χορωδίες, παρέες».

Εδώ και επτά συναπτά χρόνια, ο Βαγγέλης και η Σόνια Γεροβασιλείου προχωρούν στην έκδοση προσεγμένων βιβλίων που αφορούν στην Ιστορία και τις παραδόσεις της Επανομής. Μια σειρά εκδόσεων από το Κτήμα Γεροβασιλείου που τιτλοφορείται «Από Στόμα σε Στόμα», με τη θεματική κάθε φορά να αλλάζει και να μας εισάγει σε ένα διαφορετικό κομμάτι της λαογραφίας της περιοχής.

Διαβάστε σχετικά: Η Επανομή μέσα από τις λέξεις των ανθρώπων της

Για το 2018, το «Από Στόμα σε Στόμα: Τραγουδιστά» επικεντρώνεται στο μεράκι των ανθρώπων της Επανομής, όπως αυτό εκφράστηκε μέσα από το τραγούδι και τη μουσική. Η μουσική ταυτότητα του χωριού παρουσιάζεται μέσα από πληροφορίες που συγκεντρώθηκαν με βάση προφορικές μαρτυρίες, αλλά και με την επιστημονική συμβολή του Γιώργου Κοκκώνη, επίκουρου καθηγητή στο Τμήμα Λαϊκής και Παραδοσιακής Μουσικής του ΤΕΙ Ηπείρου.

Τα επανομίτικα τραγούδια

Η Επανομή, ένας τόπος στενά συνδεδεμένος με τη γη, με πληθυσμό ομοιογενή, κατάφερε να διατηρήσει μέχρι και σήμερα τα ήθη και τα έθιμά της. Σε αυτά περιλαμβάνονται όλα εκείνα τα άσματα που συντρόφευαν τους ανθρώπους σε διάφορες πλευρές και εκφάνσεις της ζωής τους. Τα ερωτικά, του γάμου, τα σατιρικά, της ξενιτιάς είναι λίγες μόνο κατηγοριοποιήσεις των τραγουδιών που αποτελούσαν το soundtrack της καθημερινότητάς τους.

Νύφη μας το φουστάνι σου αγγέλοι σου το ράψαν

και κάτω στον ποδόγυρο το όνομά σου γράψαν.

Τη νύφη μας την είχαμι της γλάστρας λουλουδάκι

κι τώρα τη χαρίζουμι σ’ ένα παλικάρι. / ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ

Χήρα, μοίρα κακουμοίρα, αυτόν τουν άντρα απού πήρα.

Ούτι ζεί ουτί πιθαίνει, ούτι διάβουλους τουν παίρνει.

Κι όταν πάει στο παζάρι, τι να ψ’νήση, τί να πάρει;

Πυρουστιά μ’ ένα πουδάρι, τέντζερι χωρίς καπάκι. / ΣΑΤΙΡΙΚΟ

Τα μουσικά όργανα της Επανομής

Η Επανομή, ως κεφαλοχώρι του κάμπου, βρισκόταν ανάμεσα σε δύο πόλους πολιτισμικά, της Θεσσαλονίκης και της Χαλκιδικής. Σε αυτή την αναλογία μοιράζονταν και οι μουσικές της έξεις.

Μέχρι τον Μεσοπόλεμο, με βάση πάντα τις λίγες αναφορές που διασώζονται, στην περιοχή κυριαρχούσε η λαϊκή ζυγιά με τους ζουρνάδες και τα νταούλια. Αυτά τα όργανα, του εξωτερικού χώρου της οθωμανικής εποχής, είχαν πρωταγωνιστικό ρόλο στους γάμους, τα τοπικά γλέντια και τα μεγάλα πανηγύρια.

Σύμφωνα με τη λαογραφική έρευνα του ’40 – ’50 του δασκάλου Αθανάσιου Τσακνάκη, το κλαρίνο ήταν ο βασιλιάς της λαϊκής ορχήστρας, το οποίο αποκαλούνταν «παρέα» ή «ντουζένι» και πήγαινε πάντοτε με συνοδεία βιολιού, ταμπουρά και ντεφιού.

Μερικά από τα ονόματα των ντόπιων λαϊκών μουσικών, όπως σημειώνονται από τον ερευνητή, ήταν: Μιχάλης Σακκάς ή γκαβός (κλαρίνο), Γιάννης Γιοβάνης (βιολί), Αποστόλης Βουλγαρούδης (ταμπουράς), Γρηγόρης Γιοβάνης ή Καρίκος (νταιρές) κ.α.

Το πέρασμα του Τσιτσάνη

Το μπουζούκι στην Επανομή φέρεται να απέκτησε βαρύνουσα σημασία μετά το πέρασμα του Βασίλη Τσιτσάνη. Σύμφωνα με το «Από Στόμα σε Στόμα: Τραγουδιστά», οι προφορικές αναφορές θέλουν τον Τσιτσάνη όχι μόνο να έπαιξε με την ορχήστρα του, με στέκι το καφενείο του Πατσιουράκου, αλλά και να έμεινε για ένα χρονικό διάστημα στο χωριό, πιθανά από έξι μήνες μέχρι και δύο χρόνια.

Τα έθιμα και τα τραγούδια

Οι αφορμές πολλές για να βρεθούν οι άνθρωποι όλοι μαζί και να ξεκινήσει το τραγούδι. Η γιορτή του Λαζάρου, η Πρωτομαγιά, του Σταυρού. Οι τοπικές ιπποδρομίες (η Επανομή ήταν φημισμένη για την εκτροφή αλόγων), το πανηγύρι του Άη Θόδωρου, οι Απόκριες. «Οι συνθήκες γλεντιού δεν ήταν περιγεγραμμένες, αλλά διαχέονταν στον χρόνο και τον κοινωνικό ιστό, διαμόρφωναν ισχυρές συλλογικές αξίες και ήταν εν τέλει τρόπος ζωής», αναφέρεται στο βιβλίο.

Η ηχογράφηση της Επανομής

Μια ιστορική ηχογράφηση, που έγινε με Επανομίτες τραγουδιστές στις 19 Φεβρουαρίου του 1969, για λογαριασμό του Κρατικού Ραδιοφωνικού Σταθμού Μακεδονίας με την επιμέλεια του μουσικολαογράφου Τάκη Σαμαρά, βρίσκεται μέχρι και σήμερα στο αρχείο της ΕΡΤ3. Η χορωδία που τραγούδησε αποτελούνταν από μαθητές και μαθήτριες του Γυμνασίου. Στην ερμηνεία τους διατήρησαν τη ντοπιολαλιά, ενώ διακρίνεται σε σημεία κι ένας ενδιαφέρων ψαλτικός τρόπος προσέγγισης.

Τα τραγούδια της ηχογράφησης της Επανομής είναι συνολικά 25, τρία από αυτά είναι οργανικά. Τα υπόλοιπα ταξινομούνται σε καθιστικά και χορευτικά.

Αγαπώ [γλυκά μου μαύρα μάτια]

αγαπώ ένα χελιδόνι κι η μάνα του [καλέ] μαλώνει

Το μαλώνει και το βρίζει την καρδούλα του ραγίζει

Πάνε τώρα πέντε χρόνους πό ‘χω βάσανα και πόνους

Χελιδόνι μου ν’ απέχεις γιατί διάφορο δεν έχεις

Πώς ν’ απέχω να ξεχάσω την αγάπη μου να χάσω.

Αρκετές φορές, οι στίχοι αποτύπωναν το πολιτισμικό δίκτυο στο οποίο εντασσόταν η Επανομή. Γινόταν μνεία στα κοσμοπολίτικα λιμάνια της εποχής, της Θεσσαλονίκης, της Κωνσταντινούπολης, της Σμύρνης. Η εγκατάσταση των προσφύγων στην περιοχή έδωσε ακόμη περισσότερη ώθηση στη φαντασία. Η παρακάτω «Σουλτάνα» είναι ενδεικτική:

Έβγα Σουλτάνα μου στο παραθύρι

να ιδείς τον ήλιο και το φεγγάρι

να ιδείς τον άντρα που θα σε πάρει

Πάρ’τον Σουλτάνα μου έχει καίκι 

να σε πηγαίνει στη Σαλονίκη

Πάρ’ τον Σουλτάνα μου έχει βαπόρι

να σε πηγαίνει Σμύρνα και Πόλη

Πάρ’ τον Σουλτάνα μου τον Τούρκο γι’ άντρα

να σε γεμίσει φλουριά και χάντρα

Δεν τον ηθέλω, δεν τον ηθέλω

Ρωμιά γεννήθηκα, Ρωμιά πεθαίνω

εγώ τον Τούρκο δεν τον επαίρνω.

*Ευχαριστούμε το Κτήμα Γεροβασιλείου για τη διάθεση του βιβλίου, που τυπώθηκε τον Μάιο του 2018, σε 1000 αντίτυπα. Για να βρείτε περισσότερες πληροφορίες για την έκδοση: 23920 44 567.

**Το «Κτήμα Γεροβασιλείου» αποτελεί το δημιούργημα του ακούραστου Ευάγγελου Γεροβασιλείου, ο οποίος άρχισε να αναβιώνει τον παλιό οικογενειακό αμπελώνα στην περιοχή της Επανομής το 1981 και πίστεψε όσο λίγοι στις δυνατότητες του ελληνικού κρασιού. Γηγενείς και διεθνείς ποικιλίες βρίσκουν το απάγκιο τους στον ιδιόκτητο αμπελώνα 620 στρεμμάτων, στον οποίο μάλιστα αναφέρεται ότι ζουν 28 διαφορετικά είδη πουλιών.

Aποτελεί έναν ζωντανό πολιτιστικό πνεύμονα για όλη την περιοχή της Θεσσαλονίκης, καθώς πέραν του αυστηρά οινοκεντρικού του προσανατολισμού, φιλοξενεί επιστημονικές διαλέξεις και ημερίδες, καλλιτεχνικές εκθέσεις, ενώ είναι ιδιαίτερα γνωστό για το μουσείο του, στο οποίο μπορεί κανείς να θαυμάσει τη μοναδική συλλογή 2.600 σπάνιων ανοικτηριών από όλο τον κόσμο που έχει συλλέξει προσωπικά ο κ. Γεροβασιλείου.

Το «Κτήμα Γεροβασιλείου» διαπρέπει στις αγορές του εξωτερικού, ενώ έχει αναδειχτεί αρκετές φορές ανάμεσα στα 100 καλύτερα οινοποιεία του κόσμου. Στόχος του κτήματος είναι η ανάδειξη των ελληνικών ποικιλιών και η παραγωγή ποιοτικών κρασιών -αποκλειστικά από τον ιδιόκτητο αμπελώνα- με τα τυπικά χαρακτηριστικά του μικροκλίματος της περιοχής. Αξίζει να σημειωθεί ότι χάρη στις επίμονες προσπάθειες του Ευάγγελου Γεροβασιλείου, διεσώθη η γνωστή λευκή ποικιλία μαλαγουζιά την οποία απολαμβάνουμε εμείς σήμερα.