Η αξεπέραστη ομορφιά της Θεσσαλονίκης λίγο πριν την πυρκαγιά του 1917

Κεντρική Εικόνα:  Επεξεργασμένη από τον Νίκο Χ. Κοσκινίδη

Η καταστροφική πυρκαγιά που σημειώθηκε τον Αύγουστο του 1917 στη Θεσσαλονίκη αποτέλεσε τομή στην ιστορία της πόλης και την εικόνα της στο πέρασμα των χρόνων.

Σύμφωνα με την απογραφή που πραγματοποίησε η ελληνική διοίκηση το 1913 ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης ανέρχεται σε περίπου 160 χιλιάδες ανθρώπους, τα ¾ των οποίων ζουν στο ιστορικό της κέντρο, στην εντός των τειχών περιοχή. Οι μεγαλύτερες κοινότητες είναι η εβραϊκή με περίπου 60.000 άτομα, η μουσουλμανική με 45.000 άτομα και η ελληνική με 40.000 άτομα.

Σε αυτούς έρχονται να προστεθούν τα επόμενα χρόνια κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου στρατιώτες από τα αγγλογαλλικά στρατεύματα άρχισαν να αποβιβάζονται και να εγκαθίστανται στην Θεσσαλονίκη, μετά από πρόσκληση του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου, κίνηση που εντασσόταν στην πολιτική του Βενιζέλου για συμμετοχή της Ελλάδας στον Πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ, ενάντια στις Κεντρικές Δυνάμεις.

Η Θεσσαλονίκη πολύ σύντομα είχε μετατραπεί σε διαμετακομιστικό κέντρο στρατευμάτων και εφοδίων, γεμίζοντας την πόλη με χιλιάδες Γάλλους και Βρετανούς στρατιώτες και όλα αυτά που χρειάζονταν. Παράλληλα πρόσφυγες συγκεντρώθηκαν στην πόλη, ανεβάζοντας τον πληθυσμό της σε 48.096 οικογένειες ή 271.157 άτομα από τα 157.889 που υπήρχαν κατά την απογραφή του 1913.

Όλα αυτά βέβαια αλλάζουν άρδην μετά τη φωτιά του 1917.

«Λίγες πόλεις, πριν να την ερημώσει η τρομερή πυρκαγιά της 18ης Αυγούστου του 1917 ήταν περισσότερο από τη Θεσσαλονίκη γραφικές και μαγευτικές», αναφέρει στην εισαγωγή του βιβλίου του «Η Θεσσαλονίκη» που εκδόθηκε το 1920 ο Γάλλος βυζαντινολόγος Charles Diehl. Στο σημαντικό για τις ιστορικές και αρχαιολογικές πληροφορίες γραπτό του η Θεσσαλονίκη σκιαγραφείται ως μια πόλη με έντονη την ανατολίτικη επιρροή:

Στο μεγάλο δρόμο του Βαρδάρη …διασταυρωνόταν ένα πολυσύνθετο δίκτυο δρομίσκων σκαρφαλώνοντας στο δρόμο όπου τα καταστήματα της αγοράς ομόρφαιναν με τα πολύχρωμα εκθέματα τους όπου παλαιά τούρκικα σπίτια με ξύλινες ετοιμόρροπες προσόψεις με ξύλινα περιφράγματα σε παράθυρα διακριτικά διάτρητα έκαμαν να ξαναζούν τα μακρινά ενθύμια και η πανάρχαια χάρη του Ισλάμ.

Η προκυμαία της Θεσσαλονίκης στα χρόνια πριν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την πυρκαγιά του 1917 διαθέτει κατά μήκος της ευπαρουσίαστα σπίτια, ξενοδοχεία, καφενεία, κινηματογράφους.

Όλα γίνονται ερείπια και στάχτη μετά τα τραγικά συμβάντα εκείνου του Αυγούστου.

Η εικόνα του Νίκος Χ. Κοσκινίδη, που βλέπεται στο πάνω μέρος του άρθρου, αποτελεί ίσως μία από τις τελευταίες καταγραφές του πώς ήταν η πόλη πριν από το πέρασμα της πύρινης λαίλαπας το 1917.

Η ζωή πριν την πυρκαγιά

Την άνοιξη του 1913, οι φωτογράφοι του Άλμπερτ Καν κατέφτασαν σε μια πολυπολιτισμική πόλη σε μια κρίσιμη καμπή της ιστορίας της. Η Θεσσαλονίκη δεν αποτελούσε πλέον τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία κατέρρεε στα Βαλκάνια.

Το video που θα δείτε αποτελεί τμήμα ντοκιμαντέρ του BBC και παρουσιάζει τις πρώτες έγχρωμες φωτογραφίες που τραβήχτηκαν ποτέ στην Θεσσαλονίκη στις αρχές του 20ου αιώνα.

Πηγή του αποσπάσματος είναι το ντοκιμαντέρ του BBC: “Edwardians in Colour: The Wonderful World of Albert Kahn – Episode 3: Europe on the Brink”

Οι αγορές της πόλης, η παραλία, η Καμάρα, το τραμ, οι ξένες στρατιές που στάθμευαν εδώ, αχθοφόροι και άρχοντες, η πέραν της πυρίκαυστου ζώνης αδόμητη πόλη καταγράφονται σε ένα σπάνιο βίντεο ντοκουμέντο του 1916, ακριβώς έναν χρόνο πριν από την πυρκαγιά που θα αλλάξει την εικόνα της Θεσσαλονίκης, όπως καταγράφονταν έως τότε.

To British Pathe, ένα από τα μεγαλύτερα αρχεία του κόσμου με ιστορικά ντοκουμέντα εκατό χρόνων και πλέον, διαθέτει μεταξύ άλλων υλικό για την πόλη, όπως ήταν στις αρχές του 20ου αιώνα (1915-1917)

Άνθρωποι που περπατούν δίπλα στο λιμάνι, μεγάλα σπίτια στο φόντο, νεαρές γυναίκες να στέκονται κάτω από την αψίδα του Γαλερίου, τα τείχη και τόσα άλλα σε αυτές τις ασπρόμαυρες, κινούμενες εικόνες που συνθέτουν το παζλ μιας άλλη εποχής. Στρατιώτες που παρελαύνουν, με την ταυτότητά τους να μην διευκρινίζεται, στενοί δρόμοι και πολυσύχναστα σημεία…

Η μεγάλη καταστροφή

Καταστράφηκαν κτίρια του ταχυδρομείου, του τηλεγραφείου, του δημαρχείου, των εταιρειών ύδρευσης και φωταερίου, του βελγικού προξενείου, της αυτοκρατορικής οθωμανικής τράπεζας, σχολεία ξένων αποστολών, όπως η ιταλική σχολή, το ελληνικό γηροκομείο με την εκεί τοποθετημένη βιβλιοθήκη του σπουδαίου φιλολόγου και επιγραφολόγου Πέτρου Παπαγεωργίου, τα μεγάλα καταστήματα “Τίριγκ”, “Στάιν”, “Μπον Μαρσέ”, “Μάγερ” και “Orosdr”, τα κοσμοπολίτικα ξενοδοχεία της πλατείας Ελευθερίας “Imperial”, “Ρώμη”, “Hotel d’ Angleterre”, το “Splendid Palace” στην παραλία, το ζαχαροπλαστείο του “Αλμοσνίνο” στην οδό Βενιζέλου, τα διεθνή βιβλιοπωλεία του “Μόλχο” και του “Τριανταφύλλου”, το ζαχαροπλαστείο “Φλόκα”, το ζυθοπωλείο “Πεντζίκη” και το καφενείο “Νέα Ελλάς” (τα τελευταία τρία βρίσκονταν στην πλατεία Ελευθερίας).

Εργοστάσια, μαγαζιά, αποθήκες, λέσχες, γραφεία, οι κινηματογράφοι “Έντεν”, “Ολύμπια” και ο παραλιακός τότε “Πατέ”, όπου αργότερα το εστιατόριο “Όλυμπος-Νάουσα”, σταμάτησαν να υπάρχουν.

Στις πύρινες φλόγες υπέκυψαν τα γραφεία και τα τυπογραφεία των περισσότερων από τις πολυάριθμες εφημερίδες της πόλης, που άλλες τους για αρκετό καιρό και άλλες για πάντα (όπως η “Νέα Ελλάς” και ο “Εργάτης”) σταμάτησαν να εκδίδονται.

Ο Γ. Βαφόπουλος για την πυρκαγιά

Από τις γλαφυρότερες περιγραφές της ανυπολόγιστης καταστροφής είναι αυτή του ποιητή Γιώργου Βαφόπουλου στις “Σελίδες αυτοβιογραφίας” του:

“Την άλλη μέρα, 6 Αυγούστου, ανήμερα της γιορτής του Σωτήρος, η Θεσσαλονίκη είχε μπει για ακόμη μία φορά στην ιστορία. Εκεί όπου άλλοτε απλώνονταν οι λαβύρινθοι των εβραϊκών συνοικιών υπήρχαν τώρα μονάχα πέτρες και πυρωμένη στάχτη. Στην άλλη περιοχή, όπου υψώνονταν τα μεγάλα καταστήματα και τα ξενοδοχεία, τραγικά ερείπια θύμιζαν την παλιά τους δόξα. Κι όλα τούτα τα θλιβερά κατάλοιπα μιας πλούσιας μεγάλης πολιτείας ήσαν τυλιγμένα σε βαριά σύννεφα καπνού. Στα βαθιά τους υπόγεια η χόβολη είχε συντηρηθεί για πολλούς μήνες μετά τη φωτιά, και, καθώς διαπιστώθηκε αργότερα, τόση ήταν η δύναμη τούτης της φωτιάς, ώστε όλα τα γυάλινα είδη είχαν λιώσει και μέσα στα χαλάσματα των ζαχαροπλαστείων μπορούσε κανείς να διακρίνει τα βάζα με τις καραμέλες, πού ’χανε μεταβληθεί σε μια μάζα από καμένη ζάχαρη και γυαλί. Η τεράστια αυτή έκταση της συμφοράς πήρε το όνομα Καμμένα. Τούτα τα Καμμένα είχαν μεταβληθεί σε μία καινούργια Πομπηία, όπου την ημέρα δούλευαν συνεργεία ανασκαφών και τις νύχτες βρίσκανε άσυλο οι αλήτες, οι κακοποιοί και οι ερωτευμένοι”.

Η μεγάλη πυρκαγιά προκάλεσε τη μεγαλύτερη ασφαλιστική καταστροφή του 1917 παγκοσμίως

Η κατάσταση στην οικονομία της πόλης επιδεινώθηκε μετά την πυρκαγιά του 1917, η οποία κατέστρεψε 4.069 από τα 6.085 καταστήματα, που υπήρχαν ανάμεσα στον Βαρδάρη και τον Λευκό Πύργο. Μετά την πυρκαγιά του 1890 (σ.σ. που υπολογίζεται πως κατέστρεψε περίπου 3.500 σπίτια και μαγαζιά και άφησε άστεγες 6.000 οικογένειες, καταστρέφοντας περιουσίες συνολικής αξίας 800.000 λιρών), πολύ μεγάλος αριθμός εμπόρων και ιδιωτών είχε αντιληφθεί την αξία της πυρασφάλειας, παρά το γεγονός ότι η -ιδρυθείσα το 1901- ένωση των ασφαλιστικών πρακτόρων είχε καθιερώσει υψηλά ασφάλιστρα. Κατά τη διάρκεια της κρίσης που ακολούθησε πάντως, τα εισπραχθέντα ασφάλιστρα ήταν λιγότερα από τις αποζημιώσεις. Το αποτέλεσμα ήταν οι πράκτορες που λόγω ανταγωνισμού δεν είχαν ακολουθήσει το υψηλό τιμολόγιο της ένωσης, να πτωχεύσουν και να αποσυρθούν από την αγορά, συμπαρασύροντας και τις εμπορικές συναλλαγές τους -δεδομένου ότι οι περισσότεροι από αυτούς ασκούσαν και εμπορικές πράξεις ή ήταν εμπορικοί αντιπρόσωποι.

Το 1917 το ύψος των ασφαλιστικών ζημιών (λόγω της πυρκαγιάς) υπολογίστηκε σε 4 εκατ. λίρες, δηλαδή σε ποσό 4,5 φορές υψηλότερο από ό,τι το 1890. Η πυρκαγιά του 1917 υπήρξε η μεγαλύτερη ασφαλιστική καταστροφή του έτους εκείνου σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι ασφαλιστικές αποζημιώσεις κατεβλήθησαν πάντως σχετικά γρήγορα, παρότι έπρεπε προηγουμένως να υπερπηδηθούν οι εύλογες επιφυλάξεις των ασφαλιστικών εταιρειών για τα αίτια της πυρκαγιάς. Χάρη κυρίως στον πρόεδρο των πρακτόρων και αντιπρόσωπο της πλέον επιβαρυμένης ασφαλιστικής εταιρείας, της «North British», τον Μωυσή Μορπούργο, ο οποίος ήταν και πρόεδρος της μεγαλύτερης βιομηχανικής επιχείρησης, της Αλλατίνη, από τον Νοέμβριο του 1917 ξεκίνησε η καταβολή των αποζημιώσεων στους δικαιούχους.

Πάντως, περίπου 20.000 άτομα, κατά τεκμήριο ανασφάλιστα, παρέμειναν χωρίς πόρους, δεδομένου ότι η ανοικοδόμηση αναβλήθηκε για τέσσερα έως επτά χρόνια αναλόγως περιοχής, αφού προηγουμένως εφαρμόστηκε νέο πολεοδομικό σχέδιο και έγινε αναδασμός της γης μέσω δημοπρασιών. Αυτός ο τρόπος ανοικοδόμησης, γράφει ο Χεκίμογλου, καθιστούσε πολύ δύσκολο για μια οικογένεια με μικρή ιδιοκτησία να ανακτήσει το ακίνητό της, ακόμα και αν είχε εισπράξει αποζημίωση.

«Το τμήμα του εμπορικού κέντρου που περιλήφθηκε στο νέο σχέδιο, αναρυμοτομήθηκε και αποτέλεσε αντικείμενο αναδασμού μέσω δημοπρασιών. Αυτή η μέθοδος συνοδεύτηκε από υψηλά φράγματα εισόδου για τους παλαιούς ιδιοκτήτες. Για τους περισσότερους, η ανάκτηση των οικοπέδων τους ήταν τεχνικά αδύνατη. Τα νέα οικόπεδα ήταν πολύ μεγαλύτερα από ό,τι τα παλαιά και η μαζική προσφορά τους στρέβλωνε τον μηχανισμό των τιμών» γράφει ο Χεκίμογλου.

Τα μισά από τα παλαιά οικόπεδα της περίκαυστου είχαν εμβαδόν μικρότερο από 150 τ.μ., ενώ το ένα τρίτο είχε μικρότερο από 100 τ.μ. Ήταν λοιπόν αδύνατο για την πλειονότητα των οικογενειών της μεσαίας τάξης να αγοράσουν οικόπεδα στις δημοπρασίες, αφενός επειδή αυτά είχαν μέσο εμβαδόν 230-250 τ.μ. και αφετέρου επειδή υπήρχε άνοδος των τιμών της γης και ανταγωνισμός κατά τη διάρκεια των δημοπρασιών.

«Έτσι, περίπου 20.000 πυρόπληκτοι, το 1/8 του πληθυσμού, στο σύνολό τους Εβραίοι, έμειναν άστεγοι και άποροι, μειώνοντας δραματικά το καταναλωτικό κοινό της Θεσσαλονίκης. Χωρίς να έχουν πιστοποιηθεί ακριβή μεγέθη, σημαντικός αριθμός Εβραίων, κυρίως πυροπαθών, εγκατέλειψε τη Θεσσαλονίκη μετά την πυρκαγιά, λόγω έλλειψης απασχόλησης, αφού περίπου οι μισές θέσεις εργασίας έπαψαν να υφίστανται» αναφέρεται στη μελέτη. Στην απογραφή του 1920, περίπου 14000 δημότες της Θεσσαλονίκης απουσίαζαν από την πόλη -οι μισοί στο εξωτερικό…

Εκατό χρόνια μετά την Πυρκαγιά η parallaxi με τη δράση της Η Θεσσαλονίκη Αλλιώς αναπαράστησε εντυπωσιακά την καύση της πόλης με ένα πολυθέαμα που παρακολούθησαν 35 χιλιάδες άνθρωποι.

*με πληροφορίες από:

100 χρόνια από την πυρκαγιά που συγκλόνισε τη Θεσσαλονίκη / news247.gr

Η Θεσσαλονίκη σε 5 [ιστορίες] + 2 χάρτες Μέρος Γ΄: Η Μεγάλη Πυρκαγιά, Θεσσαλονίκη 1917 Νόπη Πλούτογλου, Τοπογράφος Μηχανικός, Msc Χαρτογραφίας, ΓΑΚ-ΙΑΜ-Αρχείο Χαρτογραφικής Κληρονομιάς

Η Θεσσαλονίκη, πριν και μετά από τον Eρνέστ Eμπράρ, Αλέκα Καραδήμου Γερόλυμπου Kαθηγήτρια, Tμήμα Αρχιτεκτόνων Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

Οι καταστροφές των κτιρίων της Θεσσαλονίκης από την πυρκαγιά του 1917 / pemptousia.gr

Το εμπόριο της Θεσσαλονίκης μέσα από πυρκαγιές, κραχ, σεισμούς και …καταποντισμούς – ΑΠΕ-ΜΠΕ

Η αφήγηση της λεωφόρου Νίκης Από την προκυμαία με το ιππήλατο τραμ στην … πεζοδρομημένη λεωφόρο Νίκης, του Γιώργου Αναστασιάδη ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚέΩΝ ΠόΛΙΣ 52

Η “ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ” ΤΟΥ ΚΑΡΟΛΟΥ ΝΤΗΛ (ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917) / cityculture.gr