Η Γέννηση του Χριστού και οι Μάγοι με τα δώρα με ιστορία επτά αιώνων στη Θεσσαλονίκη

Ο Άγιος Νικόλαος ο Ορφανός βρίσκεται στη συνοικία της Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης, κοντά στα ανατολικά τείχη, ανάμεσα στις οδούς Αποστόλου Παύλου και Ηροδότου.

Άλλοτε ήταν Καθολικό Μονής, από την οποία σώζεται επίσης μικρό τμήμα της εισόδου του προπύλου της.

Συγκαταλέγεται επάξια στα δεκαπέντε παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης, ενταγμένα στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Unesco.

Κατασκευάστηκε τη δεύτερη δεκαετία του 14ου αιώνα, πιθανότατα από τον Σέρβο κράλη Μιλούτιν.

Οι τοιχογραφίες στο εσωτερικό της είναι σπάνιας καλλιτεχνικής ομορφιάς.

Ο ιδιαίτερα πλούσιος τοιχογραφικός διάκοσμος ήρθε στο φως το 1957-1960, κατά τη διάρκεια εργασιών στο μνημείο, και αποτελεί ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα της ζωγραφικής της παλαιολόγειας αναγέννησης. Ο δημιουργός τους πιθανώς είναι ο ίδιος με αυτόν των τοιχογραφιών της Μονής Χιλανδαρίου στο Άγιον Όρος το 1314.

Οι τοιχογραφίες καθαρίστηκαν από το σοβά που είχαν ρίξει οι Οθωμανοί μεταξύ 1957 και 1960 κατά τη διάρκεια έργων ανακαίνισης και δικαίως αποτελεί έναν από τους πιο όμορφους ζωγραφικούς διάκοσμους στο σύνολο των Βυζαντινών ναών της Θεσσαλονίκης.

Πρόκειται για δημιουργίες – αριστουργήματα και αποτελούν τις πληρέστερα διατηρούμενες σε σχέση με άλλους ναούς της Θεσσαλονίκης. Μεταξύ αυτών, εκτός από τα πολλά θέματα από τον Βίο και τα θαύματα του Χριστού, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν τα θέματα του Ακάθιστου Ύμνου και των Βίων του αγίου Νικολάου και του αγίου Γερασίμου του Ιορδανίτη.

Ιδιαίτερης σημασίας, λόγω και των ημερών που διανύουμε, έχουν οι τοιχογραφίες που αναπαριστούν τη γέννηση του Χριστού και την προσκύνηση των Μάγων.

Η αγιογράφηση με θέματα του Ευαγγελίου και του βίου του Χριστού απλώνεται σε συνεχείς ζώνες σε όλους τους τοίχους. Στον βόρειο, νότιο και δυτικό παριστάνονται τα Πάθη, ενώ σε ψηλότερη ζώνη εικονίζεται το Δωδεκάορτο, δηλαδή δώδεκα συνθέσεις δογματικού περιεχομένου, που αναφέρονται στους βασικούς σταθμούς της ζωής του Χριστού και της χριστιανικής πίστης (Γέννηση, Σταύρωση, Ανάσταση κλπ.). Στο νάρθηκα ιστορούνται σκηνές από το βίο του Αγίου Νικολάου. Εκτός από τις ζωγραφικές συνθέσεις του Ευαγγελίου υπάρχουν και θέματα εμπνευσμένα από χριστιανικά ποιητικά ή συμβολικά κείμενα, όπως ο Ακάθιστος Ύμνος, η Καιομένη Βάτος, που είναι η προεικόνιση της Παναγίας, ο συναρπαστικός βίος του Αγίου Γερασίμου κ.ά.

Τα χρώματα των τοιχογραφιών είναι βασισμένα στο βαθύ πορφυρό, στο λευκό , το μαύρο , το έντονο πράσινο , το ουράνιο κυανό, της ώχρας και του φωτεινού χρυσού.

«Βάσει των ιστορικών στοιχείων οι τοιχογραφίες φέρονται να έγιναν από ζωγράφους της Μακεδονικής Σχολής. Σίγουρα δεν είναι του Μανουήλ Πανσέληνου, αλλά και πάλι δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι. Δεν ξέρουμε ποιος μπορεί να είναι ο πρώτος αγιογράφος με την ομάδα του» είχε δηλώσει πριν από λίγα χρόνια στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο αρχαιοφύλακας του ναού, Γιώργος Πυρετζίδης και προσθέτει:

«Όσον αφορά στις απεικονίσεις για τη Γέννηση και το προσκύνημα των Μάγων το αδιαίρετο είναι ότι εντοπίζεται μία μορφή ντυμένη στα λευκά, δίπλα στα άλογα. Αυτή η αγιογραφία μπορεί να είναι και η πρώτη στο ναό. Σύμφωνα με την παράδοση, υπήρχε μία συνήθεια, την οποία ακολούθησαν και οι δυτικοί στις αγιογραφίες: να βάζει δηλαδή ο καλλιτέχνης το πρόσωπό του, ή τη μορφή του, σε ένα σημείο της αγιογραφίας, σε μία απεικόνιση, όπου γνωρίζουμε πως το χωρίο το συγκεκριμένο έχει συγκεκριμένα πρόσωπα.

Οπότε εδώ (σ.σ στην αγιογραφία) βλέπουμε ένα επιπλέον πρόσωπο, το οποίο δε συνάδει με την αναπαράσταση και έτσι συμπεραίνεται ότι αυτός πρέπει να είναι ο καλλιτέχνης.

Στη συγκεκριμένη απεικόνιση φαίνονται οι μάγοι και η Παναγία, ενώ το πρόσωπο στα λευκά φέρεται να παρακολουθεί από απόσταση. Εδώ αυτό εμφανίζεται πρώτη φορά».

«Πιθανώς να είναι κι ένας από τους γνωστούς καλλιτέχνες που φιλοτέχνησαν τα λαμπρά μνημεία της παλαιολόγειας περιόδου, του 14ου αιώνα, στη Μακεδονία και τη Σερβία. Οι θαυμάσιες τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου του Ορφανού έχουν τεχνοτροπικές ομοιότητες με τη ζωγραφική στην εκκλησία του Στάρο Ναγκορίτσινο στο Κοσσυφοπέδιο, της ίδιας περιόδου, και ιδιαίτερα με την εκκλησία του Χριστού στη Βέροια και το παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου στη μεγάλη εκκλησία του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη», καταγράφει ο Χρίστος Ζαφείρης.

*Η εικονογράφηση με θέμα τον κύκλο της γέννησης του Χριστού προέρχεται από τον τόμο “Αγιος Νικόλαος Ορφανός, Οι τοιχογραφίες”. Επιμέλεια Χαρ. Μπακιρτζή (συλλογικό έργο), φωτογραφίες Βασίλη Τσώνη. Υπουργείο Πολιτισμού – Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2003.