Μετρώντας και προσπερνώντας τον χρόνο στην παλιά Θεσσαλονίκη

Ο χρόνος είναι ένα από τα πλέον ακατάληπτα και, ταυτόχρονα, ρυθμιστικά στοιχεία της καθημερινότητάς μας.

Στο παρελθόν, πριν η μέτρησή του γίνει προσωπική υπόθεση μέσω ρολογιών χειρός ή κινητών τηλεφώνων, ο χρόνος οργανωνόταν συλλογικά. Ιδίως στις προβιομηχανικές κοινωνίες, η γνώση της ώρας εξαρτιόταν αποκλειστικά από ηχητικά ή οπτικά σήματα στον δημόσιο χώρο: τις καμπάνες των εκκλησιών, τις σειρήνες των εργοστασίων και, κυρίως, τα ρολόγια που δέσποζαν σε κεντρικά κτίρια.

«Ο χώρος δίνει την εντύπωση ότι είναι ή πιο εξημερωμένος ή πιο ακίνδυνος από το χρόνο: οι περισσότεροι άνθρωποι φορούν ρολόι, αλλά ελάχιστοι κρατούν πυξίδα» υποστηρίζει ο George Perec και δεν έχει άδικο. Ωστόσο, σε εποχές που τα ρολόγια χειρός ή τσέπης αποτελούσαν πολυτέλεια, οι δημόσιοι ωροδείκτες ήταν αυτοί που τιθάσευαν τον χρόνο και οργάνωναν κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα. Το χτύπημα κάθε ώρας λειτουργούσε σχεδόν τελετουργικά: σήμαινε εργασία, διάλειμμα, προσευχή, διακοπή, συνάντηση.

Στη Θεσσαλονίκη, τα δημόσια ρολόγια, άλλοτε τοποθετημένα σε καμπαναριά, διοικητικά μέγαρα ή σιδηροδρομικούς σταθμούς, υπήρξαν όχι μόνο εργαλεία ρύθμισης του χρόνου, αλλά και σύμβολα εκσυγχρονισμού και κοινωνικής οργάνωσης. Κάθε ρολόι ήταν μια υπενθύμιση του κοινού ρυθμού, μια παλμική σύνδεση της πόλης με τη νέα εποχή. Στο πλαίσιο εκδυτικισμού της πόλης, ιδιαίτερα από τα τέλη του 19ου αιώνα, τα δημόσια ρολόγια έγιναν σύμβολα προόδου, ακρίβειας και κρατικού ελέγχου του χρόνου.

Αυτά είναι μερικά από τα ρολόγια που κάποτε συντόνιζαν τις δραστηριότητες της πόλης και σίγουρα έχεις προσπεράσει χωρίς να τα παρατηρήσεις.

Το ρολόι του παλιού Δημαρχείου (Καραβάν Σαράι) 

Πίσω από τη πλέον δημοφιλή στάση του νεοσύστατου μετρό Θεσσαλονίκης, στη γωνία των οδών Βενιζέλου και Βαμβακά, βρίσκεται στον τέταρτο όροφο του κτιρίου το ρολόι του παλιού Δημαρχείου. Η σχεδίαση του κτιρίου, που ορθώθηκε πάνω στα ερείπια του οθωμανικού χανίου Καράβαν Σαράι, έγινε από τον Κεφαλλονίτη αρχιτέκτονα Μαρίνο Δελλαδέτσιμα το 1923 αλλά χρειάστηκαν περίπου 20 χρόνια ώσπου να ολοκληρωθεί. Έρημο και ημιτελές φιλοξένησε πολλές οικογένειες κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου μέχρι να περάσει στη διαχείριση του Δήμου το 1958 και να στεγάσει το Δημαρχείο Θεσσαλονίκης έως το 2009.

Αποτελεί εξαιρετικό δείγμα της εκλεκτιστικής αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα με εμφανή κυβιστικά στοιχεία γι’ αυτό και χαρακτηρίστηκε ως διατηρητέο από το Υπουργείο Πολιτισμού το 1983. Αξίζει να σηκώσει κανείς το βλέμμα ψηλά βγαίνοντας από το μετρό στη στάση Βενιζέλου-Αλκαζάρ για να το παρατηρήσει.

Το ρολόι της πρώην «Κλινικής Ανδρεάδου»

Περπατώντας λίγο παραπάνω, κάτω από τη νότια είσοδο του Μπιτ Μπαζάρ, στη συμβολή των οδών Βενιζέλου και Φιλίππου, μπορεί να διακρίνει κανείς ένα μικρό αλλά πλήρως λειτουργικό ρολόι στο στηθαίο του πρώτου ορόφου.

Το κτίριο σε σχέδια του Τραπεζούντιου αρχιτέκτονα Δ. Φιλλύζη ολοκληρώθηκε το 1928 και έως το 1973 λειτούργησε ως κλινική. Κατά τη δεκαετία του ’50 έγιναν σημαντικές παρεμβάσεις στο κτίριο με την ανάπτυξη τεσσάρων ορόφων πάνω από τον αρχικό πρώτο. Παρ’ όλα αυτά, το ρολόι διατηρήθηκε ακέραιο κατόπιν επιθυμίας του Ανδρεάδη. Το 2016 κρίθηκε διατηρητέο και σήμερα προβλέπεται να στεγάσει φοιτητικές εστίες.

Τα ρολόγια του Γενί Τζαμί 

Όχι ένα αλλά τρία ρολόγια κοσμούν μέχρι και σήμερα το Γενί Τζαμί, έργο του Ιταλού αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι. Το περίτεχνο τζαμί λειτούργησε αρχικά ως χώρος λατρείας για τους εξισλαμισμένους Εβραίους ή αλλιώς Ντονμέδες αλλά, αργότερα, με την αποχώρηση των μουσουλμανικών πληθυσμών από την πόλη, το κτίριο στέγασε το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης έως το 1963. Έκτοτε λειτούργησε ξανά ως χώρος προσευχής για 30 μουσουλμάνους φοιτητές από την Κομοτηνή, επί δημαρχίας Μπουτάρη το 2013, αλλά και την περασμένη άνοιξη με αφορμή τη λήξη του Ραμαζανιού έπειτα από απόφαση του Υπουργείου Παιδείας. Σήμερα, φιλοξενεί περιοδικές εκθέσεις της Δημοτικής Πινακοθήκης.

Στην πρόσοψη του κτιρίου, τοποθετημένα στις κορυφές των δύο πυργίσκων, υπάρχουν δύο μηχανικά ρολόγια. Αν και σήμερα που πλέον δεν λειτουργούν μοιάζουν πανομοιότυπα, παλιότερα διέφεραν σημαντικά, αφού καθένα αναπαριστούσε ένα διαφορετικό σύστημα χρονομέτρησης. Συγκεκριμένα, το δεξί ρολόι έδειχνε την ευρωπαϊκή ώρα «αλά Φράγκα», το σύστημα χρονομέτρησης δηλαδή που χρησιμοποιείται έως και σήμερα, ενώ το ρολόι του αριστερού πυργίσκου έδειχνε την «αλά Τούρκα» ώρα της οποίας η αρχή μέτρησης τοποθετούταν στη δύση του ηλίου. Τα ρολόγια αυτά ήταν μάλιστα λειτουργικά έως και τη δεκαετία του ’60 με μαρτυρίες γειτόνων να αναφέρουν ότι χτυπούσαν κάθε ώρα.

Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει και το κάθετο ηλιακό ρολόι στο νότιο μέρος του τζαμιού που φέρει, μάλιστα, δύο οθωμανικές επιγραφές. Η πρώτη αναφέρεται στον δωρητή του ρολογιού, ενός συνταγματάρχη από την Προύσα, τον Ali Salhi, διοικητή της Στρατιωτικής Σχολής, ενώ η δεύτερη επιγραφή καλεί τους πιστούς σε μία προτροπή «Γυρίστε τα ρολόγια σας 10 λεπτά πίσω». Η φράση αυτή μάλλον αναφέρεται έμμεσα στη συνήθεια των Ντονμέδων να εκπληρώνουν δημόσια όλες τις απαιτήσεις της Ισλαμικής θρησκείας αλλά με μικρές διαφοροποιήσεις, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση του Ραμαζανιού, το οποίο οι Ντονμέδες σταματούσαν 5 λεπτά πρίν από την επίσημη λήξη του.

Το σταματημένο ρολόι στη Στοά Μαλακοπή

Ακόμη ένα περίτεχνο σχέδιο του Ποζέλι αποτελεί η Στοά Μαλακοπή που κατασκευάστηκε το 1906 για να στεγάσει την Τράπεζα Θεσσαλονίκης ιδρυθείσα από την οικογένεια Αλλατίνι το 1888. Το ρολόι που βρίσκεται στην κορυφή της πρόσοψης του κτιρίου ανάμεσα στις διακοσμητικές αψίδες έχει συσχετιστεί με ένα τραγικό γεγονός. Τα ξημερώματα της 20ης Ιουνίου 1978, ένας σεισμός μεγέθους 6,5 Ρίχτερ συγκλόνισε τη Θεσσαλονίκη, προκαλώντας ανεπανόρθωτες υλικές ζημιές και 45 θανάτους. Το ρολόι της Στοάς Μαλακοπή σταμάτησε να χτυπά οριστικά στις 11:06 μ.μ. την ακριβή ώρα του σεισμού.

Το «παγωμένο» ρολόι της Στοάς λειτουργεί σήμερα μοναχά ως ένα άτυπο τεκμήριο της καταστροφής. Δεν πρόκειται για μια συνηθισμένη μηχανική βλάβη αλλά για μια ποιητική καταγραφή της τομής στον χρόνο.

Το Ρολόι Ανθοκομίας στην Πλατεία Αριστοτέλους

Το εμβληματικό άνθινο ρολόι που αποτελεί σημείο αναφοράς της κεντρικότερης πλατείας της πόλης χρονολογείται από τη δεκαετία του ’70. Αποτελεί μια χρωματιστή παρέμβαση στον αστικό ιστό που σταματά τα βλέμματα των περαστικών και λειτουργεί ως σημείο συνάντησης για παρέες νέων που καταφτάνουν στο κέντρο από διάφορα σημεία της πόλης.

Από το 2023 απέκτησε καινούριο μηχανισμό, μιας και ο παλαιότερος είχε υποστεί ανεπανόρθωτες ζημιές και η τεχνολογία του ήταν ξεπερασμένη, καθιστώντας το ανέφικτο να βρεθούν ανταλλακτικά. Πλέον το ρολόι διαθέτει δορυφορικό σύστημα GPS, δυνατότητα αυτόματης εναλλαγής από θερινή και χειμερινή ώρα, ενώ σε περίπτωση διακοπής ρεύματος επανέρχεται αυτόματα.

Σήμερα, σε μια εποχή που ο χρόνος είναι εύκολα διαθέσιμος και πανταχού παρών στις οθόνες μας με ένα άγγιγμα, τα ρολόγια αυτά μοιάζουν σχεδόν παράδοξα. Στέκουν αγέρωχα ως μνημεία μιας άλλης σχέσης του ατόμου με τον χρόνο και μας υπενθυμίζουν ότι ο χρόνος μπορεί ακόμη να είναι κοινός αν τον μοιραστούμε.

Πηγές:

Κολώνας, Β. Σ. (2016). Η Θεσσαλονίκη εκτός των τειχών: εικονογραφία της συνοικίας των εξοχών (1885-1912) (2η έκδ.). University Studio Press.

Perec, G., & Κυριακίδης, Α. (2000). Χορείες χώρων. Ύψιλον.

Θεσσαλονίκη Χαμένη Πόλη (Κοινότητα Facebook)

Παλιές φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης (Κοινότητα Facebook)