Μοιάζει όντως η σημερινή εποχή με το Μεσοπόλεμο;

Μοιάζει άραγε η εποχή που ζούμε σήμερα με το Μεσοπόλεμο;

Θυμίζει σε κάτι την περίοδο της ιστορίας που εμπεριείχε οικονομικές κρίσεις, την άνοδο των εθνικισμών και του αναθεωρητισμού; Πόσο εύθραστα είναι τα πράγματα σήμερα και πόσο πιθανό η ιστορία να επαλαηφθεί;

Πέντε διακεκριμένοι ιστορικοί μιλούν αποκλειστικά στην Parallaxi, δίνοντας σημαντικές απαντήσεις.

Αντώνης Λιάκος

Καμιά εποχή δεν μοιάζει με καμιά άλλη, εμείς τις κάνουμε να μοιάζουν. Εξαρτάτε τι θέλουμε να δείξουμε σε κάθε εποχή. Κάθε μια έχει τα δικά της χαρακτηριστικά.

Το κακό είναι κάτι που ρισκάρουμε σε κάθε εποχή.

Μην ξεχνάμε, παραδείγματος χάρη, ότι η μεταπολεμική εποχή, την οποία συνήθως τώρα τη θεωρούμε μια εποχή καλή και αισιοδοξίας, ήταν επίσης μια εποχή στην οποία έμπαινε σε κίνδυνο η ανθρωπότητα εξαιτίας του ανταγωνισμού των ατομικών όπλων. Και γι’ αυτό το λόγο, άλλωστε, και ο ψυχρός πόλεμος ονομάζεται ψυχρός, γιατί υπήρχε ο φόβος του να καταφύγουν στο θερμοπόλεμο. Επομένως, και σε εκείνη την εποχή, οι άνθρωποι ξημεροβραδιάζονταν με τον κίνδυνο μήπως η σύγκρουση ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις οδηγούσε σε ένα είδος αφανισμού της ζωής πάνω στην πλανήτη.

Θέλω να πω ότι σε κάθε εποχή υπάρχουν και οι κίνδυνοι αυτοί. Το ζήτημα είναι κάπως διαφορετικό. Δηλαδή, αν στη σημερινή εποχή υπάρχει η ελπίδα, όπως υπήρχε, παραδείγματος χάριν, στο Μεσοπόλεμο, παρά τους κινδύνους που υπήρχαν, ή και στη μεταπολεμική εποχή, παρά τους κινδύνους που υπήρχαν, διαγραφόταν μια σαφής ελπίδα.

Το ζήτημα είναι τώρα ότι δεν υπάρχουν δυνάμεις οι οποίες να δημιουργούν, δεν υπάρχουν, δηλαδή, εκείνες οι αιτίες οι οποίες θα μπορούσαν να δημιουργήσουν κάποια αισιοδοξία ότι τα πράγματα μπορούν να πάνε καλύτερα. Τουλάχιστον μέχρι στιγμής.

Εκείνη η εποχή γέννησε ηγέτες ολέθριους, αλλά γέννησε και ηγέτες οι οποίοι επειδή είχαν να κάνουν με τον πόλεμο και επειδή νίκησαν στον πόλεμο, αναδείχθηκαν σπουδαίοι ηγέτες. Οι ηγέτες παραδείγματος χάρη των συμμάχων, ο Ρούσβελτ, το Τσόρτσιλ, ο Στάλιν, εκείνη την εποχή είχαν ένα πολύ μεγάλη δημοτικότητα. Αργότερα άρχισε η κριτική και βέβαια για το Στάλιν, ας πούμε, η αποκαθήλωση, αλλά και για τον Τσόρτσιλ, για την προηγούμενη θητεία του κτλ. Ο Ρούσβελτ τα έχει μείνει ακόμα στο απυρόβλητο. Πολλές φορές είναι οι συνθήκες ενός πολέμου οι οποίες αναδεικνύουν τους ηγέτες, αναδεικνύουν τους καλούς και τους κακούς.

Τώρα έχουμε τον δίδυμο Τραμπ Νετανιάχου και Πούτιν, η τριάδα των κακών, αλλά δεν έχουν ακόμη αναδειχθεί ποιοι θα είναι οι νικητές της παρτίδας, της επόμενης παρτίδας, ώστε να πούμε ότι αυτοί θα είναι οι καλοί. Εν πάσει περιπτώσει αυτό που θέλω να σας πω ως τώρα είναι ότι, κοιτάξτε, στην ιστορία δεν υπάρχουν τα στοιχεία αυτά, κάθε αυτά, είναι η ερμηνεία την οποία δίνουμε σε σχέση με αυτό το οποίο προσδοκούμε και αυτό το οποίο θέλουμε να πετύχουμε. Άρα είναι και από ποια μεριά το βλέπει κανείς κάθε φορά, αν το βλέπει από την αισιόδοξη ή την απαισιόδοξη πλευρά.

Πολυμέρης Βόγλης

Κατά καιρούς η δημόσια συζήτηση στρέφεται στο Μεσοπόλεμο αναζητώντας ομοιότητες ή αναλογίες με τη σημερινή εποχή. Ας θυμηθούμε στα χρόνια των μνημονίων ότι πολλοί έβλεπαν αναλογίες με το Μεσοπόλεμο βασιζόμενοι στην άνοδο των δύο (υποτίθεται) «άκρων» της Χρυσής Αυγής και του ΣΥΡΙΖΑ. Η προσπάθεια σύγκρισης ήταν, τουλάχιστον, ατυχής καθώς εξομοίωνε ένα πολιτικό κόμμα με μια εγκληματική οργάνωση και, επιπλέον, φυσικά διαψεύστηκε.

Γιατί, όμως, γίνεται η σύγκριση με τον Μεσοπόλεμο και όχι με μια άλλη ιστορική περίοδο; Ο Μεσοπόλεμος είναι ταυτισμένος με μια σκοτεινή περίοδο της ευρωπαϊκής ιστορίας: την άνοδο του φασισμού και του ναζισμού. Επίσης, θεωρείται ο «προθάλαμος» για την πιο φονική και καταστροφική σύγκρουση στην ανθρώπινη ιστορία, τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η όποια προσπάθεια σύγκρισης της σημερινής εποχής με τον Μεσοπόλεμο είναι εξαρχής προβληματική γιατί είναι τόσες πολλές οι διαφορές που καθιστούν την οποία προσπάθεια, μάλλον, άτοπη.

Ας σταθώ σε μια μόνο από αυτές τις διαφορές. Στα χρόνια του Μεσοπολέμου υπήρχε η Σοβιετική Ένωση, ένα σοσιαλιστικό κράτος που ήταν ο αντίποδας του καπιταλισμού και που λειτουργούσε ως το φόβητρο και το αντίπαλο δέος στην παγκόσμια σκηνή. Σήμερα, δεν υπάρχει κάτι ανάλογο.

Παρόλα αυτά, εάν υπάρχει μια ομοιότητα, τότε αυτή αφορά την άνοδο της άκρας Δεξιάς παγκοσμίως. Βέβαια, οι ομοιότητες της σημερινής άκρας Δεξιάς με τα φασιστικά κινήματα του Μεσοπολέμου είναι λίγες και η προσπάθεια να παραλληλιστούν μπορεί να είναι παραπλανητική.

Και, πάντως, αυτός δεν είναι λόγος για να μην ανησυχούμε για την άνοδο της ιδεολογικής επιρροής και της πολιτικής δύναμης της άκρας Δεξιάς στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη. Βλέπουμε σταδιακά να δημιουργείται και να αποκτά απήχηση στην κοινωνία ένα μοντέλο εξουσίας, αρκετά διαφορετικό από αυτό που είχαμε γνωρίσει τις προηγούμενες δεκαετίες.

Ένα μοντέλο που βασίζεται στον αυταρχισμό ως προς την άσκηση της εξουσίας, ένα κράμα εθνικισμού και φιλελευθερισμού στην οικονομική πολιτική και μια υπερσυντηρητική ατζέντα στα ιδεολογικά ζητήματα, η οποία συνδυάζει την ξενοφοβία, τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό, τα “anti-woke” ζητήματα και την επιθετική ρητορική κατά της Αριστεράς.

Ίσως, πιο ανησυχητική είναι η  άνοδος της άκρας Δεξιάς στις Ηνωμένες Πολιτείες λόγω της ισχύος και της θέσης που έχουν στην παγκόσμια σκηνή. Η διακυβέρνηση Τραμπ έχει μετατρέψει τις Ηνωμένες Πολιτείες σε εργαστήριο των πιο αυταρχικών και ολιγαρχικών πολιτικών που έχουν διχάσει βαθιά την κοινωνία.

Παράλληλα, η άνοδος της επιρροής της άκρας Δεξιάς στην Ευρώπη γίνεται ακόμη πιο απειλητική για τη δημοκρατία, τις ελευθερίες και τα κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα. Πάντως, το πιο ανησυχητικό είναι ότι δεν υπάρχει ανάχωμα στην άκρα Δεξιά. Τα παραδοσιακά κόμματα συρρικνώνονται και όσο οι λαϊκές τάξεις βυθίζονται στη φτώχεια και την ανασφάλεια τόσο οι προοπτικές για το μέλλον γίνονται όλο και πιο δυσοίωνες. Και για τη δημοκρατία αλλά και για τις λαϊκές τάξεις.

Βαγγέλης Καραμανωλάκης

Ο Μεσοπόλεμος ως παράδειγμα προς αποφυγή

Κανείς δεν μπαίνει στο ίδιο ποτάμι δυο φορές έγραφε ο Ηράκλειτος. Κι είχε δίκιο. Αυτό που έγινε δεν ξαναγίνεται, η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται. Ούτε ενδεχομένως κι ως φάρσα. Αν κάπως έτσι θα ξεκίναγα ίσως ένα μάθημα σε πρωτοετείς του Ιστορικού Τμήματος που διδάσκω, από την άλλη μπορώ να κατανοήσω όλους εκείνους που στη μαυρίλα των τελευταίων χρόνων αναφέρονται στις αναλογίες ανάμεσα στη συγχρονία και στην εποχή του Μεσοπολέμου: οικονομική κρίση, κρίση εμπιστοσύνης στους θεσμούς, αποσταθεροποίηση της διεθνούς ισορροπίας δυνάμεων, εκλογική άνοδος της άκρας Δεξιάς, αυταρχικά μοντέλα εξουσίας που κερδίζουν συνεχώς έδαφος, το παράδειγμα του Τραμπ είναι χαρακτηριστικό.

Και παράλληλα άνοδος του εθνικισμού με μια έντονα επιθετική ρητορική για τον «άλλο», τον μετανάστη ή τον πρόσφυγα. Θα μπορούσα να σκεφτώ κι άλλες αναλογίες, σε πολλά και διαφορετικά πεδία.

Αντίστοιχα, όμως θα μπορούσα να σκεφτώ και τις διαφορές. Ο φασισμός δεν είναι πια αυτό που ήταν ακόμη και αν διατηρεί στοιχεία από την μεσοπολεμική περίοδο. Αυτά τα μεταφασιστικά, για να χρησιμοποιήσω τον όρο του Έντζο Τραβέρσο, μορφώματα που κερδίζουν συνεχώς εκλογικό έδαφος δεν έρχονται να καταλύσουν τη δημοκρατία, όπως στον Μεσοπόλεμο, αλλά να τη διαβρώσουν από τα μέσα, τα στρατιωτικά πραξικοπήματα δεν χρειάζονται.

Και βέβαια δεν βρίσκονται απέναντι στα εργατικά ή στα περιθωριοποιημένα κοινωνικά στρώματα αλλά, φευ, η κύρια δύναμή τους είναι το ότι συνομιλούν μαζί τους  και τα εκφράζουν, χωρίς να υπάρχει ένα ισχυρό αντίπαλο δέος, όπως η Αριστερά στον Μεσοπόλεμο.  Κι αν τα ΜΜΕ στον Μεσοπόλεμο διαδραμάτισαν ένα καθοριστικό ρόλο στην υπηρεσία των αυταρχικών καθεστώτων, σήμερα εμφανίζονται πολύ πιο αυτονομημένα, με έναν ισχυρότατο παρεμβατικό ρόλο· σε μια αγαστή στράτευση με τον ισχυρό,  με έναν έκδηλο κυνισμό και με βάση το οικονομικό συμφέρον σε μια περίοδο πρωτοφανούς συσσώρευσης πλούτου σε τόσα λίγα χέρια.

Είναι τελικά, λοιπόν, ο Μεσοπόλεμος ένα παράδειγμα προς αποφυγή; Μια τέτοια εικόνα προφανώς αδικεί μια περίοδο έντονων μεταβολών με σημαντικά πολιτικά επιτεύγματα, με μείζονες πνευματικές διεργασίες, με σημαντικότατα καλλιτεχνικά  ρεύματα, που καθόρισαν εν μέρει και τον μεταπολεμικό κόσμο. Ο Μεσοπόλεμος είναι κάτι πολύ παραπάνω από έναν «μπαμπούλα». Αν κάτι νομίζω ότι τον φέρνει συνεχώς στην κουβέντα δεν είναι μόνο οι υπαρκτές αναλογίες με το σήμερα· είναι, κυρίως, η αγωνία για το μέλλον, ο φόβος για το τι θα γίνει, η ανάγκη να βρεθούν λύσεις.

Είναι η αστάθεια που γεννά η ανατολή ενός νέου κόσμου, η επόμενη μέρα μετά από μείζονα γεγονότα, όπως ήταν ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος αλλά και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και ο διπολισμός. Είναι η έλλειψη πίστης στην πολιτική, η αίσθηση ότι οι θεσμοί αδυνατούν να εγγυηθούν σταθερότητα, και ότι η ζωή των ανθρώπων καθορίζεται από δυνάμεις έξω από τον έλεγχό τους σε έναν απρόβλεπτο κόσμο. Και βέβαια στην περίπτωση της σημερινής συγκυρίας, ο φόβος με βάση την ιστορική μνήμη για το εάν  τα όσα ζούμε σήμερα θα μπορούσαν να αποτελέσουν τον προθάλαμο, όπως ο Μεσοπόλεμος για έναν νέο, τον Γ΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Να γυρίσουμε, λοιπόν, στον Μεσοπόλεμο για να διδαχθούμε τι να αποφύγουμε; Ας μη γελιόμαστε. Το παρελθόν δεν δίδαξε ποτέ κανέναν. Μόνο στα έργα των φιλοσόφων της ιστορίας η γνώση του παρελθόντος έγινε προειδοποίηση για το παρόν. Ούτε έχει νόημα να επιστρέψουμε στον Μεσοπόλεμο για να ανανεώσουμε τους όρκους μας ενάντια στον φασισμό, ούτε να αναφωνήσουμε «ποτέ ξανά», αντιμετωπίζοντας το παρελθόν ως ηθικό καθήκον.

Ας επιστρέψουμε, αντίθετα, για να κατανοήσουμε την εξέλιξη που συνέβη μέσα σε αυτόν περίπου τον αιώνα, για να αναλογιστούμε τις μείζονες αλλαγές αλλά και τα στοιχεία που παραμένουν τα ίδια. Ας επιστρέψουμε για να κατακτήσουμε αυτό που σίγουρα μπορεί να μας προσφέρει η Ιστορία: την κριτική σκέψη, τον αναστοχασμό, την επίγνωση. Κι από εκεί και πέρα, ο θεός βοηθός!

Ευάνθης Χατζηβασιλείου

Ο Μεσοπόλεμος έχει πολύ μεγάλες διαφορές από τη σημερινή εποχή. Ο Μεσοπόλεμος ήταν η επαύριον ενός παγκοσμίου πολέμου που είχε τραυματική επίπτωση σε όλες τις κοινωνίες που ενεπλάκησαν σε αυτόν.

Ο Μεσοπόλεμος είναι επίσης η εποχή μιας παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Το 1929 επέρχεται η κατάρρευση του δυτικού οικονομικού και διοικητικού συστήματος, του καπιταλισμού, όπως τον ξέραμε μέχρι τότε. Και τέλος ο Μεσοπόλεμος είναι μια εποχή ιδεολογικής τριχοτόμησης. Υπάρχουν διαφορετικές προτάσεις διακυβέρνησης, από τον φασισμό, τον κομμουνισμό και τη δυτική δημοκρατία. Θα έλεγα ότι δεν μπορεί να γίνει μια άμεση σύγκριση ανάμεσα στο Μεσοπόλεμο και τη σημερινή εποχή. Στις μέρες μας, το ζήτημα είναι περισσότερο η αίσθηση βεβαιοτήτων ή χαλάρωσης που φυσιολογικά επέρχεται στις κοινωνίες μετά από μια μακρά περίοδο ειρήνης.

Παρόλα αυτά, θα ήταν εθελοτυφλία να μην δούμε ότι υπάρχουν σοβαροί κίνδυνοι από άποψης πολιτικής κουλτούρας σήμερα. Και θα πρέπει να θυμόμαστε ότι δεν χωρεί εφησυχασμός σε αυτά τα πράγματα. Δεν είναι υποχρεωτικό να αντιμετωπίσουμε τους παλιούς κινδύνους, αυτούς που ξέρουμε από το Μεσοπόλεμο. Μπορεί να βρεθούμε αντιμέτωποι με νέους κινδύνους.

Κατά τον Μεσοπόλεμο, το πρώτο μισό της δεκαετίας του 1920, μια εποχή μεγάλων προβλημάτων. Το δεύτερο μισό είναι μια εποχή αισιοδοξίας και οικονομικά και διεθνοπολιτικά. Και μάλιστα η ιστοριογραφία το χαρακτηρίζει ως την περίοδο της ψευδαίσθησης της ειρήνης.

Μετά έρχεται η δεκαετία του 1930, η άνοδος του Χίτλερ, αλλά και των άλλων δικτατόρων. Είναι η εποχή των δικτατόρων σχεδόν σε όλη την Ευρώπη εκτός από τον δυτικό και το βόρειο κομμάτι της. Σήμερα, η άνοδος ανθρώπων ή αντιλήψεων που φαίνονται πραγματικά επικίνδυνες, νομίζω ότι δεν γίνεται με τον ίδιο συντεταγμένο τρόπο όπως στον Μεσοπόλεμο. Αλλά αυτό μπορεί να κρύβει έναν άλλον κίνδυνο. Ας πούμε, η δυτική δημοκρατία σήμερα δεν αντιμετωπίζει μια ιδεολογική εναλλακτική λύση, κάποια δύναμη που να θέλει την επιβολή ενός διαφορετικού πολιτικού καθεστώτος. Δεν αντιμετωπίζει στρατιές από τανκς έτοιμες να εισβάλλουν στα σύνορά της και άρα οι κοινωνίες μας δεν έχουν ίσως και τα αντανακλαστικά για μια πιο άμεση αντίδραση. Και αυτό είναι επίσης επικίνδυνο.

Μαρία Καβάλα

Πόσο μοιάζει η εποχή μας με το Μεσοπόλεμο; Είναι ένα ερώτημα που τίθεται συχνά την τελευταία δεκαετία ιδιαίτερα στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, εν μέσω των πολλαπλών κρίσεων, εν μέσω της ανόδου της ακροδεξιάς, εν μέσω της πολεμικής προετοιμασίας στην Ευρώπη. Τι μας τον θυμίζει;

Η Ευρώπη του Μεσοπολέμου είχε συγκλονιστεί από τον Μεγάλο Πόλεμο και τη Ρωσική Επανάσταση του 1917. Η Ελλάδα στον απόηχο των παραπάνω είχε συγκλονιστεί και από τον Εθνικό διχασμό, τη Μικρασιατική καταστροφή και το τέλος της Μεγάλης Ιδέας. Συνθήκη των Βερσαλλιών, εθνικισμός, φασισμός, ναζισμός, κομμουνιστικά κινήματα, αντικομμουνισμός, οικονομική κρίση του 1929, ανεργία, πληθωρισμός, ανέχεια, πολεμική οικονομία. Όπως ωραία σημειώνει ο Friedländer “οι φόβοι και τα μίση εκατομμυρίων ανθρώπων αποκρυσταλλώθηκαν γύρω από τον ένα ή τον άλλο πόλο της πολιτικής διχοτομίας που θα σημάδευε την ιστορία των επόμενων δεκαετιών: στον ένα πόλο συσπειρώθηκαν όσοι φοβούνταν την επανάσταση και στον άλλο όσοι την απαιτούσαν». Η συνθήκη αυτή στις περιπτώσεις της Ιταλίας, της Γερμανίας, της Ισπανίας, της Ελλάδας και άλλων ευρωπαϊκών χωρών οδήγησε σε δικτατορίες. Δικτατορίες με διαφορές αλλά και με εθνικιστικό, αντικομμουνιστικό και φυλετικό πρόσημο (αντισημιτισμό κυρίως και στη Γερμανία ιδιαίτερα). Δικτατορίες, υποστηριζόμενες από μαζικά βίαια κινήματα στην Ιταλία και στη Γερμανία κυρίως αλλά και από σημαντική μερίδα των οικονομικών και πολιτικών ελίτ, δικτατορίες που μέσα από τους προπαγανδιστικούς μηχανισμούς τους «υποδείκνυαν» στους εξαθλιωμένους πολίτες ως υπαίτιους των προβλημάτων τους, τούς «εσωτερικούς εχθρούς», τους εκάστοτε «άλλους» (Εβραίους, κομμουνιστές, Ρομά, ομοφυλόφιλους, μειονότητες κλπ.)  αλλά και τους εξωτερικούς εχθρούς (άλλα έθνη). Κάπως έτσι φτάσαμε στον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο.

Σήμερα, οι δυτικές δημοκρατίες διανύουν μια περίοδο βαθιάς πολιτικής κρίσης ιδιαίτερα μετά την πρόσφατη οικονομική, ενεργειακή και υγειονομική κρίση, μια κρίση που αναπτύσσεται με διαφορετικές ταχύτητες στην κάθε χώρα. Διανύουν μια εποχή όπου ο οικονομικός νεοφιλελευθερισμός έχει αγγίξει τα όριά του, οι οικονομικές πολιτικές αποτυγχάνουν να ικανοποιήσουν τις ανάγκες του πολύ κόσμου, οι κοινωνικές ανισότητες βαθαίνουν την ίδια στιγμή που περικόπτονται οι κοινωνικές παροχές ώστε να ενισχυθούν οι στρατιωτικές δαπάνες. Ταυτόχρονα «οι οικονομικώς ισχυροί χρησιμοποιούν εργαλεία με τα οποία επιβάλλουν την ισχύ τους, ενώ ο δήμος αποδυναμώνεται». «Όλα τα συστατικά μέρη της δημοκρατίας επιβιώνουν, ωστόσο οι πολίτες περιορίζονται στον ρόλο παθητικών και χειραγωγημένων ατόμων» με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης να συμβάλουν τα μέγιστα σε αυτό. «Η πολιτική και η κυβέρνηση επανέρχονται στον έλεγχο των προνομιούχων ελίτ με τον τρόπο που χαρακτηρίζει την προδημοκρατική εποχή» σημειώνει ο Colin Crouch. Εθνολαϊκιστές ακροδεξιοί ηγέτες έχουν εμφανιστεί ιδιαίτερα δυναμικά και πάλι με λόγο ρατσιστικό, αντιμεταναστευτικό, ξενοφοβικό, ισλαμοφοβικό: Τόμι Ρόμπινσον στην Αγγλία με αναφορές στον Ίλον Μασκ., Ζορντάν Μπαρντελά στη Γαλλία και Μαρίν Λε Πεν, Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD).

Επομένως, κρίση, κοινωνική ανισότητα, ακροδεξιά, ρατσισμός, αποδιοπόμπηση του «άλλου», βία, πολεμική προετοιμασία είναι κάποια από τα κοινά στοιχεία με τον Μεσοπόλεμο. Το πλαίσιο όμως είναι διαφορετικό. Υπάρχουν δημοκρατικοί θεσμοί στις δυτικές δημοκρατίες με μακρά ζωή σήμερα τους οποίους πρέπει να επαναδιεκδικήσουμε (ανεξάρτητη δικαιοσύνη, σύνταγμα, κοινωνική πρόνοια, κράτος δικαίου). Υπάρχει η αριστερά (με τις πολλές μεταμορφώσεις της) που παρά τις αδυναμίες της είναι παρούσα. Ωστόσο είναι απαραίτητο να βρει τη συνοχή της, να επικοινωνήσουν οι αριστερές δυνάμεις των ευρωπαϊκών χωρών μεταξύ τους, να συνδεθούν εκ νέου με την κοινωνία, με τα λαϊκά στρώματα, να πείσουν ότι αγωνίζονται για αλληλεγγύη και ελευθερία, ότι αγωνίζονται για δημόσια αγαθά, για αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου με γνώμονα το κοινωνικό συμφέρον.

Ας προσπαθήσουμε με συνέπεια, καθαρότητα, χωρίς φόβο αλλά με πάθος!