Καταφύγιο πυρόπληκτων, προσφύγων, αλλά και τόπος σφαγής – Τα μυστικά ενός ιστορικού ναού της πόλης

Στην «καρδιά» της Θεσσαλονίκης, στην οδό Αγίας Σοφίας, περίπου στη συμβολή της με την Εγνατία οδό, βρίσκεται το σημαντικότερο σωζόμενο δείγμα παλαιοχριστιανικής βασιλικής στην Ελλάδα.

Ο λόγος για τον ιερό ναό της Παναγίας Αχειροποιήτου που από τα μέσα του 5ου αιώνα στέκει στο κέντρο της πόλης.

Η ονομασία της, η ιστορία της, τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες της, της «χαρίζουν» τη μοναδικότητά της και δικαίως αποτελεί Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς από την UNESCO.

Ο ναός από την ίδρυσή του στα μέσα του 5ου αιώνα (η ίδρυση του τοποθετείται στο 450-475 μ.Χ.) ήταν αφιερωμένος στην Παναγία, σύμφωνα με τις πρώτες σωζόμενες γραπτές πηγές για την ιστορία του.

Η επωνυμία Αχειροποίητος, εντοπίζεται για πρώτη φορά σε έγγραφο του 1320 και σχετίζεται με την εικόνα του ναού της Παναγίας δεομένης που υπήρχε στον ναό.

Σύμφωνα με μια εκδοχή, το όνομα αυτό σχετίζεται με θαυματουργή εικόνα της Παναγίας δεομένης, που φυλασσόταν στο ναό και συνδεόταν με θαυμαστή (αχειροποίητο, που δεν έχει δηλαδή κατασκευαστεί από χέρι ανθρώπου αλλά από θεία δύναμη) δημιουργία.

Στο ναό όμως τιμόνταν και ο πολιούχος της Θεσσαλονίκης, Άγιος Δημήτριος. Τα προεόρτια της γιορτής του Αγίου τελούνταν στο ναό της Αχειροποιήτου όταν η πομπή που αναπαριστούσε την σύλληψη και φυλάκιση του αγίου, ξεκινούσε από την οδό Χαλκέων, έκανε στάση στην Αχειροποίητο όπου τελούνταν εσπερινός και κατέληγε στον ναό του Αγίου Δημητρίου.

Το 1345 έλαβε χώρα μέσα στο ναό η σφαγή των Ζηλωτών της Θεσσαλονίκης. Οι Ζηλωτές ήταν πολιτική ομάδα, που κυριάρχησε στις πολιτικές εξελίξεις στη Θεσσαλονίκη από το 1342 έως το 1350. Οι σύγχρονες πηγές, ιδιαίτερα οι αντι-Ζηλωτές, παρέχουν ελάχιστες πληροφορίες για την κυβέρνηση των Ζηλωτών της Θεσσαλονίκης.

Οι Ζηλωτές κατόρθωσαν να δημιουργήσουν μία αποτελεσματική πολιτική αυτονομία για οκτώ χρόνια: κατασχέθηκαν τα περιουσιακά στοιχεία της αριστοκρατίας και έγινε ανακατανομή του πλούτου της. Στο παρελθόν είχε υποστηριχθεί ότι οι Ζηλωτές είχαν ένα είδος προγράμματος κοινωνικής μεταρρύθμισης, αλλά οι πηγές είναι ελάχιστες. Πολλοί από αυτούς τους ισχυρισμούς βασίστηκαν σε μία συζήτηση του λόγιου Νικόλαου Καβάσιλα, που τελικά φαίνεται ότι δεν είχε καμία σχέση με την εξέγερση των Ζηλωτών, αλλά συντάχθηκε πολλές δεκαετίες αργότερα.

Η Αχειροποίητος είναι ο πρώτος χριστιανικός ναός που μετατράπηκε σε τζαμί αμέσως μετά την άλωση της πόλης στα 1430 από τον σουλτάνο Μουράτ, και παρέμεινε το επίσημο τέμενος των κατακτητών καθόλη την διάρκεια της τουρκοκρατίας, γνωστό με το όνομα ‘Εσκι Τζαμί (Παλαιό Τζαμί). Σχετική μαρτυρία αποτελεί γραπτή επιγραφή στον 8ο κίονα της βόρειας αντιστοιχίας του ναού.

Καταυλισμός για τους πυρόπληκτους του 1917 και καταφύγιο για οικογένειες προσφύγων το 1922

Το 1912, με την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, ο ναός αποδόθηκε πάλι στη χριστιανική λατρεία.

Το 1917 το μνημείο χρησιμοποιήθηκε ως καταυλισμός των πυροπαθών της μεγάλης πυρκαγιάς που κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος της πόλης της Θεσσαλονίκης, αλλάζοντας το πρόσωπό της και σημαδεύοντας την ιστορία της.

Το 1919 το εσωτερικό της φωτογραφήθηκε από τον Ελβετό φιλέλληνα Φρεντερίκ Μπουασονά ως καταυλισμός προσφύγων του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Αργότερα, το έτος 1922 βρήκαν καταφύγιο στον ναό πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία μέχρι να ολοκληρωθούν οι διαδικασίες για να εγκατασταθούν στα σπίτια τους.

Ύστερα από μερικά χρόνια και έπειτα από εργασίες αποκατάστασης, η Αχειροποίητος λειτούργησε ξανά ως εκκλησία το 1930.

Να σημειωθεί ότι από τα τέλη του 19ου αιώνα έως και τις αρχές του 20ου αιώνα, η εκκλησία εμφανίζεται ως «Αγία Παρασκευή».

Αυτό έχει να κάνει με την οθωμανική ονομασία «Esci Cuma» δηλαδή «Παλαιά Παρασκευή», αλλά επί της ουσίας δεν υπήρξε ποτέ ναός της Αγίας Παρασκευής στο σημείο.

Ο σπουδαίος αυτός ναός και μοναδικό δείγμα της πρωτοχριστιανικής αρχιτεκτονικής υπέστη σημαντικές φθορές από τον μεγάλο σεισμό του 1978, οι οποίες έχουν πλέον αποκατασταθεί πλήρως.

Αρχιτεκτονική και τοιχογραφίες

Το μνημείο υπέστη αρχιτεκτονικές επεμβάσεις ήδη από τον 7ο αιώνα, ενώ μια ακόμα σημαντική φάση επεμβάσεων χρονολογείται στα όψιμα βυζαντινά χρόνια (14-15ος αι.)

Ο ναός έχει μήκος περίπου 52μ., πλάτος 32μ. και ύψος 14μ. στις περιμετρικές εξωτερικές τοιχοποιίες και 22μ. στη κορυφή της στέγης του κεντρικού κλίτους.

Η Αχειροποίητος εντάσσεται στον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με υπερώα, η οποία καταλήγει στα ανατολικά σε ημικυκλική αψίδα. Στα δυτικά υπάρχει νάρθηκας, ενώ διασώζονται και ίχνη του εξωνάρθηκα. Τρίβηλο τοξωτό άνοιγμα αποτελεί τη κύρια είσοδο από τον νάρθηκα προς τον κυρίως ναό.

Τα τρία κλίτη του κυρίως ναού χωρίζονται μεταξύ τους με κιονοστοιχίες. Το βόρειο κλίτος απολήγει στην ανατολική πλευρά του στο μεσοβυζαντινό παρεκκλήσι της Αγίας Ειρήνης. Στη βορειοδυτική γωνία της βασιλικής σώζεται το κλιμακοστάσιο που οδηγούσε στα υπερώα. Στην νότια πλευρά του ναού υπάρχει ένα μνημειακό πρόπυλο, το οποίο συνέδεε πιθανώς τη βασιλική με την κεντρική αρτηρία της βυζαντινής πόλης, την Λεωφόρο. Ένα πρόσκτισμα επίσης στη νότια πλευρά θεωρείται το βαπτιστήριο της βασιλικής.

Από τον πλούσιο γλυπτό αρχιτεκτονικό διάκοσμο της βασιλικής ξεχωρίζουν τα σύνθετα ιωνικά κιονόκρανα, τα οποία χρονολογούνται στα μέσα του 5ου αιώνα και αποτελούν προϊόντα των εργαστηρίων της Κωνσταντινούπολης, καθώς και οι κίονες του τριβήλου λαξευμένοι σε θεσσαλικό μάρμαρο (verde antico). Μεγάλες πλάκες προκονήσιου μαρμάρου καλύπτουν το δάπεδο του κεντρικού κλίτους. Από τα ψηφιδωτά του 5ου αι. έχουν διασωθεί λίγες διακοσμητικού χαρακτήρα παραστάσεις, οι οποίες διακρίνονται για την υψηλή ποιότητα εκτέλεσης. Συνθέσεις όπως αυτές που κοσμούν τα εσωρράχια των τόξων του τριβήλου χαρακτηρίζονται από την τάση απόδοσης ενός ειδυλλιακού κλίματος σε συνδυασμό με τον χριστιανικό συμβολισμό.

Οι λίγες τοιχογραφίες που σώζονται σε κακή κατάσταση στο νότιο κλίτος της βασιλικής χρονολογούνται στις πρώτες δεκαετίες του 13ου αιώνα. Οι στρατιωτικοί άγιοι που απεικονίζονται κατά παράταξη, ολόσωμες μορφές εναλλάσσονται με μορφές σε προτομή, αποτελούν μέρος της παράστασης των Σαράντα Μαρτύρων της Σεβάστειας.

Ο χριστιανικός ναός κτίσθηκε πάνω στα ερείπια ένος ρωμαϊκού λουτρού, του οποίου αποκαλύφθηκαν τρία επάλληλα δάπεδα κάτω από το βόρειο κλίτος της βασιλικής. Η έκταση που καταλαμβάνουν τα ερείπια του λουτρώνα δείχνουν ότι επρόκειτο για ένα από τα σημαντικότερα δημόσια κτίρια της Θεσσαλονίκης. H βασιλική της Αχειροποιήτου κατέλαβε μόνο ένα τμήμα του προγενέστερου κτίσματος, ενώ το ανατολικό και βόρειο τμήμα του λουτρώνα παρέμεινε σε χρήση και μετά την ανέγερσή της.

Σε εξέλιξη οι εργασίες θωράκισης με σύστημα πυροπροστασίας

Από τον περασμένο Μάιο ξεκίνησε το έργο της εγκατάστασης συστήματος πυροπροστασίας στη Βασιλική της Παναγίας Αχειροποιήτου.

Η μελέτη πυροπροστασίας περιλαμβάνει την εγκατάσταση φωτισμού ασφαλείας και συστήματος αναγγελίας πυρκαγιάς, αυτόματο σύστημα πυρανίχνευσης, φορητούς πυροσβεστήρες, εγκατάσταση μόνιμου υδροδοτικού πυροσβεστικού δικτύου με την τοποθέτηση υπέργειας δεξαμενής εντός του περιβάλλοντος χώρου, συνδεδεμένης με το δίκτυο πόλης.

Στον ίδιο χώρο, προβλέπεται να τοποθετηθούν πυροσβεστικό συγκρότημα που θα τροφοδοτεί δύο πυροσβεστικές φωλιές, πυροσβεστήρες, δύο στο ισόγειο και από ένας στους γυναικωνίτες.

Η επέμβαση εντάσσεται στο συνολικό έργο της ενεργειακής αναβάθμισης της πυροπροστασίας, της βελτίωσης της προσβασιμότητας και της ανάδειξης του άμεσου περιβάλλοντος χώρου του μνημείου, προϋπολογισμού 500.000 ευρώ, από τους πόρους του Ταμείου Ανάκαμψης.

Για το θέμα, η υπουργός Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, είχε δηλώσει σχετικά:

«Η πόλη της Θεσσαλονίκης διαθέτει εξαιρετικής σημασίας βυζαντινά μνημεία. Η Βασιλική της Αχειροποιήτου συμπεριλαμβάνεται στα μνημεία της βυζαντινής περιόδου -μαζί με τη Ροτόντα, την Αγία Σοφία, την Παναγία των Χαλκέων, τους ναούς της Αγίας Αικατερίνης, του Αγίου Νικολάου του Ορφανού και του Προφήτη Ηλία, αλλά και τα Βόρεια, Βορειοδυτικά και Δυτικά Τείχη της πόλης- στα οποία βρίσκονται σε εξέλιξη εργασίες αποκατάστασης, συντήρησης και προστασίας τους, καθώς και αναβάθμισης των παρεχομένων υπηρεσιών προς τους επισκέπτες τους.

Το Υπουργείο Πολιτισμού μεριμνά για την προστασία και ανάδειξη του μνημειακού αποθέματος της Θεσσαλονίκης στη μακρά ιστορική του διάρκεια. Η βυζαντινή περίοδος στη Θεσσαλονίκη έχει να επιδείξει εξαιρετικά δείγματα αρχιτεκτονικής και μνημειακής τέχνης. Το 1988, η UNESCO συμπεριέλαβε στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς τα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης, ανάμεσά τους και τον Ναό της Παναγίας Αχειροποιήτου, που με αυτή την επωνυμία εμφανίζεται σε χρυσόβουλο του Μιχαήλ του Θ’. Τα ψηφιδωτά, ο διάκοσμος και οι φορητές εικόνες της συγκροτούν θησαυροφυλάκιο Βυζαντινής Τέχνης. Στην Αχειροποίητο, σήμερα, εκτελούνται έργα βελτίωσης της πρόσβασης στο μνημείο, διαμόρφωσης και ανάδειξης του περιβάλλοντος χώρου του και ενεργειακής αναβάθμισης και μέτρων πυρασφάλειας.

Η εφαρμογή της μελέτης πυροπροστασίας έχει ως στόχο την προστασία του μνημείου, σε περίπτωση πρόκλησης πυρκαγιάς, καθώς και την ασφάλεια επισκεπτών και πιστών. H ένταξη των μέτρων, που κρίνονται αναγκαία, έγινε με τρόπο που να μη θιγεί η αισθητική και το δομικό σύστημα του μνημείου».