Κατακόμβη Αγίου Ιωάννου: Θρύλοι και ιστορίες από ένα σημείο αναφοράς στην καρδιά της Θεσσαλονίκης

Εικόνες: Πλάτων Κλεανθίδης

Οι μύθοι ότι κάτω από την πόλη υπάρχει μια υπόγεια Θεσσαλονίκη, που χάνεται στα βάθη των αιώνων, βασίστηκαν στην εύρεση στοών κατά την διάρκεια της ανοικοδόμησης και την διάνοιξη των θεμελίων πολυκατοικιών, αλλά και την διατήρηση μέχρι σήμερα τμημάτων κρυπτών και κατακομβών αλλά και διαφόρων καταπακτών σε σημεία της πόλης.

Ένα σημείο αναφοράς του υπόγειου δικτύου κατακομβών και στοών της Θεσσαλονίκης είναι η κατακόμβη – Βαπτιστήριο, του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου.

Βρίσκεται νοτιοανατολικά της Αγίας Σοφίας στις αρχές του πεζοδρόμου της οδού Ικτίνου. Η ιστορική του σημασία γίνεται ακόμα μεγαλύτερη, εάν θεωρηθεί πως σχετίζεται με την παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Σοφίας.

Στο κέντρο της αυλής υπάρχουν τα ερείπια ενός ναού που στο εσωτερικό του υπάρχουν σκαλοπάτια που οδηγούν στις κατακόμβες. Γύρω από την ιστορία της κατακόμβης διασώθηκαν αρκετοί θρύλοι και ιστορίες.

Ένας από αυτούς τους θρύλους, που έχει διαδοθεί από στόμα σε στόμα από τους παλιότερους Θεσσαλονικείς, αναφέρει ότι μετά την πυρκαγιά του 1917, ένα μόνο σημείο της πόλης, αυτό όπου βρίσκεται η υπόγεια εκκλησία του Αϊ-Γιάννη, έμεινε στεγνό και ανέπαφο. Αναζητώντας οι περίοικοι απαντήσεις, ανακάλυψαν την εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου που είχε μείνει ανέπαφη από τη φωτιά.

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως στο υπόγειο του ναού μέχρι και σήμερα ρέουν υπόγεια νερά.

Όταν το 1892 οι ιδιοκτήτες του οικοπέδου έσκαψαν στο σημείο που βρίσκεται σήμερα ο ναός, ανακάλυψαν κάποια “στοά” ή “κρύπτη”. Τον ίδιο χρόνο έγινε και μια σύντομη ανασκαφή από τον Πέτρο Παπαγεωργίου, ο οποίος ανακάλυψε ένα προσκυνητάρι του 10ου ή του 11ου αιώνα. Σύμφωνα με τις ίδιες αναφορές, στο παρεκκλήσι σώζονταν παράσταση δέησης με προσωπογραφία γενειοφόρου κτήτορα και την επιγραφή «Κύριε μνήσθητι Γεωργίου του Ιορέμη».

Σύμφωνα με τις έρευνες που έχουν γίνει, ο χώρος πληροί όλες τις προϋποθέσεις και για να θεωρηθεί ως ο τόπος μαρτυρίου του Αγίου Δημητρίου. Λέγεται ότι οι κατακόμβες του Αγίου Ιωάννη είχαν επικοινωνία με την Κρύπτη του Αγίου Δημητρίου μέσω ενός υπόγειου δρόμου, ο οποίος μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα σωζόταν , αλλά αργότερα με την κατασκευή του διπλανού δρόμου (Μακένζυ Κινγκ) χάθηκε η επαφή.

Το 1932, όταν αποφασίστηκε να ανεγερθεί κτίριο στο συγκεκριμένο οικόπεδο, ξεκίνησαν οι χωματουργικές διαδικασίες, αποκαλύφθηκε η ύπαρξη σπάνιων, αρχαιολογικών θησαυρών.

Έτσι, η ανέγερση διακόπηκε και οι αρχαιολόγοι ξεκίνησαν τις ανασκαφές και τη μελέτη, εντοπίζοντας τελικά πως στο χώρο βρισκόταν ένα παλαιοχριστιανικό βαπτιστήριο, πιθανότατα αυτό του ναού της Αγίας Σοφίας όπου λέγεται πως βαφτίστηκε κι ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος.

Επιπλέον, βρέθηκε και μια κολόνα για την οποία κάποιοι πιστεύουν πως είναι κατάλοιπο των ρωμαϊκών λουτρών που υπήρχαν στην περιοχή, άποψη που ενισχύεται από την ύπαρξη άφθονου νερού στο χώρο της κατακόμβης. Ωστόσο, άλλοι λένε πως είναι κατάλοιπο του βαπτιστηρίου μιας κι έχει ένα σταυρό χαραγμένο πάνω της.

Όταν έφτασε η στιγμή γύρω στο 1940, να γίνει η διαμόρφωση της οδού Μακένζι Κινγκ, στο σημείο αυτό κατασκευάστηκε ένας μικρός ναΐσκος του Τιμίου Προδρόμου (επειδή εκεί ήταν βαπτιστήριο εξέχουσας σημασίας και φυσικό ήταν να του δώσουν το όνομα του Βαπτιστή). Το 1990 ο πατέρας Θεόφιλος Τερεζάκης θέλησε να μεγαλώσει το μικρό ναό.

Η κατεδάφιση ήταν απαραίτητη κι όταν ξηλώθηκε το δάπεδο βρέθηκε ένα διπλωμένο χαρτάκι. Επρόκειτο για τη βεβαίωση που μαρτυρούσε τα θυρανοίξια του ναού από το μητροπολίτη Γεννάδιο στις 28 Αυγούστου το 1940.

Έπειτα, επειδή ο χώρος θεωρείται αρχαιολογικός, έπρεπε η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων να εγκρίνει την επέκταση του ναού, όπως κι έγινε. Έτσι, τοποθετήθηκε εξέδρα 44 καθισμάτων και σε όλο το νότιο τμήμα μπήκε μια γυάλινη κατασκευή, ώστε να επιτρέπει το φως του ήλιου να περνά, μα και να παρέχεται ανεμπόδιστα η θέα προς τον κήπο.

Στο χώρο της κατακόμβης βρέθηκαν παλαιοχριστιανικά ψηφιδωτά μεγάλης αρχαιολογικής αξίας, μα και ένα παλαιότερο δάπεδο το οποίο αφού αποκαλύφθηκε, καλύφθηκε με προστατευτικό γυαλί.

Πριν την χρησιμοποίηση του από τους Χριστιανούς της εποχής ως λατρευτικές κατακόμβες, πιθανολογείται η ύπαρξη ενός προγενέστερου ναού στο ακριβώς ίδιο σημείο, αφιερωμένου ίσως σε κάποια αρχαία θεότητα καθώς υπήρξαν πολλά αρχαιολογικά ευρήματα και αντίστοιχες ενδείξεις, εκεί που μέχρι σήμερα αναβλύζει το αγίασμα, το γάργαρο νερό που υπόγεια έρχεται από τους χείμαρρους της πόλης, Έτσι, η υγρασία είναι έντονη, τα τοιχώματα είναι στεγνά.

Για να μπορέσει κανείς να περάσει στους χώρους όπου βρίσκεται το αγίασμα, θα πρέπει να σκύψει αρκετά.

Η δεξαμενή που υπάρχει στο χώρο ανήκει σε ρωμαϊκό κτίσμα (Νυμφαίο).

Το παρεκκλήσι πάνω ακριβώς από την κατακόμβη γιορτάζει στις 29 Αυγούστου, ανήμερα της Αποτομής της Κεφαλής του Τιμίου Προδρόμου.