O Χάρτης της πόλης: Άγιος Παντελεήμων

του Σωτήρη Κοϊκόπουλου

Η ταύτισή της είναι προβληματική, αφού η ονομασία της είναι νεότερη. Ιστο­ρικές έρευνες την ταύτισαν ωστόσο με τη Μονή της Θεοτόκου Περιβλέπτου, γνωστής και ως Μονής του κυρ Ισαάκ, από το μοναχικό όνομα του ιδρυτή της, ο οποίος με το όνομα Ιάκωβος διατέλεσε Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης (1295 – 1315). Η μονή αυτή συνδέθηκε με σπουδαίες πνευματικές φυσιο­γνωμίες της πόλης το 14ο αιώνα, όπως ο ελληνιστής Θωμάς Μάγιστρος και ο συγγραφέας Ματθαίος Βλάσταρης. Μετά το 1548, μετατράπηκε σε τζαμί με την ονομασία İshakiye τζαμί. Μια άλλη άποψη που διατυπώθηκε θεωρεί ότι η Μονή της Περιβλέπτου υπήρχε ήδη τον 12ο αιώνα και ότι μετατράπηκε σε τζαμί γύρω στο 1500, από τον İshak Çelebi καδή της Θεσσαλονίκης, από τον οποίο πήρε και το όνομα. Πάντως η αρχιτεκτονική και ο τοιχογραφικός διάκοσμος του μνημείου, χρονολογούν το ναό στα τέλη του 13ου – αρχές 14ου αι. και μαζί με κάποιες άλλες ενδείξεις φαίνεται να δικαιώνουν την πρώτη άποψη.

Ο αρχιτεκτονικός του τύπος ανήκει στον τύπο του σύνθετου τετρα­κιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου, με νάρθηκα και περιμετρική στοά, που ανατολικά απολήγει σε δύο παρεκκλήσια. Η στοά καταστράφηκε στις αρχές του 20ου αιώνα, όχι όμως και τα παρεκκλήσια. Λιγοστές είναι οι αρ­χικές τοιχογραφίες που απέμειναν στην πρόθεση και στο διακονικό. Χαρα­κτηρίστηκαν μεταβατικές ως προς την τεχνοτροπία, επειδή συνδυάζουν το μνημειακό ύφος, την αντικλασική αντίληψη και το πλάσιμο της ζωγραφικής του 13ου αι., με τη χρωματική αρμονία και την τυπολογία των προσώπων των έργων του 14ου αι. Για αυτό χρονολογούνται στα τέλη της πρώτης δεκαετίας του 14ου αιώνα.

Ο υπόλοιπος τοιχογραφικός διάκοσμος του ναού ανήκει στην τουρκική επισκευή των αρχών του 20ου αι. Από τη φάση της μετατροπής του σε τζαμί διατηρούνται στον περίβολο η βάση του μιναρέ και το μαρμάρινο σιντριβάνι.