Ο Χάρτης της Πόλης: Στη σιωπή του Ζέιτενλικ

Του Γιώργου Τσιτιρίδη Εικόνες: Ελένη Βράκα, Ορχάν Τσολάκ

Εκατό χρόνια συμπληρώνονται φέτος από την Έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και στη συνέχεια, της δημιουργίας των Συμμαχικών νεκροταφείων της Θεσσαλονίκης γνωστά και ως Σέρβικα η Ζέιτενλικ. Εν αναμονή του εορτασμού ας ανατρέξουμε λίγο στην ιστορία τους.

Ζέιτενλικ θα πει ελαιώνας στην τουρκική γλώσσα. Στην περιοχή παλαιότερα υπήρχαν αιωνόβιες ελιές που της έδωσαν και το χαρακτηριστικό όνομα. Από την εποχή του τέλους του Α’Παγκοσμίου Πολέμου είναι η μεγαλύτερη στρατιωτική νεκρόπολη της Ελλάδος. Χωροθετημένη σε πέντε τομείς, ανάλογα με την εθνικότητα των πεσόντων, 20.500 στρατιώτες τον αριθμό που έπεσαν μαχόμενοι στην Θεσσαλονίκη και στα πέριξ, από το 1914 έως και το 1919 περίπου.

Πιο αναλυτικά: Γαλλικός τομέας: 8.089 – Σερβικός τομέας: 7.500- Ιταλικός τομέας: 3.000 – Βρετανικός τομέας: 1.600 – Ρωσικός τομέας: 400.

Η συμφωνία για την ίδρυση των Γαλλικών, Αγγλικών, Ιταλικών και Σερβικών νεκροταφείων υπεγράφη στις 20 Νοεμβρίου 1920, από τον Γενικό Διοικητή Θεσσαλονίκης Αδοσίδη (εκ μέρους της Ελλάδας) και εκ μέρους των συμμάχων από τους στρατηγούς Μπουσέ (Γαλλία), Μιλν (Αγγλία), Μίσιτς (Σερβία) και τον αντισυνταγματάρχη Τζιανμπερίνι (Ιταλία).

Η Ελληνική κυβέρνηση αφού αγόρασε τη γη παραχώρησε την επικαρπία της στους Συμμάχους της Αντάντ. Η επιλογή της περιοχής έγινε από τους ίδιους οι οποίοι έχουν και την ευθύνη για την φροντίδα, διαφορετικά δεν ξέρουμε ποια θα ήταν η τύχη τους, αν παρέμεναν στην δικιά μας ευθύνη. Τα καλύτερα διατηρημένα και πιο εντυπωσιακά είναι αυτά των Γάλλων, Άγγλων και τα Σέρβικα. Το πιο παραμελημένο κομμάτι με σημάδια εγκατάλειψης, είναι το Ιταλικό τμήμα.

Η επιλογή της τοποθεσίας εικάζεται ότι σχετίζεται με την ύπαρξη από χρόνια του Καθολικού νεκροταφείου Αγίου Βικεντίου του Παύλο και του κοιμητηρίου της Αγίας Παρασκευής ακριβώς δίπλα αλλά και διότι στο Ζέιτενλικ στήθηκε το πρώτο στρατιωτικό νοσοκομείο την εποχή εκείνη. Πρώτα με αντίσκηνα και στην συνέχεια χρησιμοποιήθηκαν και οι χώροι από τους Λαζαριστές (Το Τάγμα των Λαζαριστών πήρε το όνομά του από την έδρα του που ήταν στην εκκλησία του Αγίου Λαζάρου στο Παρίσι. Το ορφανοτροφείο και αργότερα Ιεροσπουδαστήριο που ίδρυσαν στην περιοχή απευθύνονταν σε βουλγαρικές καθολικές οικογένειες, χτίστηκε το 1861 και εγκαταλείφθηκε το 1914). Άλλωστε στην περιοχή στρατοπέδευσε και κύριος όγκος της Στρατιάς των Συμμάχων. Εκεί έγινε η πρώτη οργανωμένη ταφή στρατιωτών στο Μακεδονικό Μέτωπο το Νοέμβριο του 1915. Μέχρι τότε στα πεδία των μαχών στήνονταν μνημεία και οι νεκροί είτε θάβονταν εκεί σε ομαδικούς τάφους είτε στέλνονταν πίσω στην πατρίδα.

Στην είσοδο του Ζέιτενλικ δεσπόζει το Σέρβικο μνημείο που φιλοξενεί εντός του 5.500 σκευοφυλάκια πολλά από αυτά μαθητών που άφησαν στην κυριολεξία το σχολείο, ήρθαν να πολεμήσουν και σκοτώθηκαν στο πεδίο της μάχης. Το μνημείο κοσμεί στη μια πλευρά ένα ψηφιδωτό που απεικονίζει τον Άγιο Γεώργιο και στην άλλη ένα με τον Αρχάγγελο Μιχαήλ. Εντός του μνημείου υπάρχουν πηλήκια, παράσημα, σημαίες, φωτογραφίες, αναμνηστικά συγγενών. Αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα για τους Σέρβους γι΄ αυτό και προσελκύει εκατοντάδες τουρίστες κάθε χρόνο. Καθώς οι Σέρβοι είναι ορθόδοξοι και τα έθιμα επιβάλουν πολλά τρισάγια και μνημόσυνα αλλά και επειδή είναι γεωγραφικά πιο κοντά σε εμάς το επισκέπτονται σε πολύ μεγαλύτερη συχνότητα σε σχέση με τους Γάλλους ή τους Άγγλους που σπάνια θα βρεις να περιφέρονται στο κοιμητήριο.

Ο Savo (Σάββας) Mihailovic που πολέμησε στον πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο με καταγωγή από το Μαυροβούνιο ήταν ο πρώτος φύλακας του μνημείου, αργότερα ο γιος του και μέχρι και σήμερα ο 87 ετών εγγονός Djordie (Γιώργος) Mihailovic φροντίζει ακόμα τους τάφους ξεναγεί τους Σέρβους τουρίστες ανταλλάσσουν ιστορίες και τους κερνάει τσιγάρα και ποτά από την πατρίδα για την ψυχή των νεκρών.

Στην είσοδο του Γαλλικού τομέα υπάρχει ένα μικρό μουσείο που έφτιαξε το προξενείο της Γαλλίας στην Ελλάδα, που εγκαινιάστηκε πρόσφατα σαν συνέχεια της ολικής ανακαίνισης του γαλλικού τμήματος του στρατιωτικού νεκροταφείου του Ζέιτενλικ (2011-2013). Η δημιουργία του εντάσσεται στο πλαίσιο των εκδηλώσεων μνήμης της επετείου των εκατό χρόνων από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το μουσείο λειτουργεί διαδραστικά με πρόσβαση σε βίντεο και μεταφρασμένα κείμενα (προς το παρόν στη γαλλική, ελληνική και σερβική γλώσσα) και μέσα από την προβολή ντοκιμαντέρ. Η πρώτη ενότητα είναι αφιερωμένη στο νεκροταφείο. Η δεύτερη αφορά το Μακεδονικό Μέτωπο, ενώ η τρίτη εστιάζει στην καθημερινότητα των περίπου 300.000 Γάλλων στρατιωτών που έδρασαν από το 1915 – 1918, με φωτογραφικό υλικό και αντικείμενα αλλά και φωτογραφίες από άλλα Συμμαχικά νεκροταφεία σε άλλες χώρες της Ευρώπης.

Προχωρώντας πιο μέσα φτάνουμε σε μια μικρή κόκκινη τούβλινη εκκλησία που χτίσθηκε πριν γίνουν καλά καλά τα νεκροταφεία. Κύριο χαρακτηριστικό ο εντυπωσιακός τρούλος που παρόμοιος του δεν υπάρχει σε καμία άλλη εκκλησία. Δεν απεικονίζει αγίους ούτε έχει τον Χριστό στο εσωτερικό του.

Είναι ζωγραφισμένος με εικόνες της Θεσσαλονίκης και της ιστορίας των συμμάχων. Επίσης στους τοίχους θα δεις πολλές τιμητικές πλακέτες αφιερώματα αναμνηστικά και κάποιες φωτογραφίες.

Στον Σέρβικο, τον Γαλλικό και τον Ιταλικό τομέα οι τάφοι κοσμούνται με απλούς σταυρούς, ενώ ο Αγγλικός τομέας διαφοροποιείται με ορθογώνιες πλάκες με σκαλιστούς σταυρούς. Στην είσοδο χαρακτηριστική είναι η επιγραφή «Δώρο των Ελλήνων για όσους πολέμησαν το 1914-1918 και τιμούνται εδώ».

Ανάμεσα στους συμμάχους υπάρχουν θαμμένοι μερικοί Βούλγαροι αιχμάλωτοι πολέμου αλλά και κάποιοι έλληνες στρατιώτες. Επίσης στον Γαλλικό τομέα θα δει κανείς ότι επάνω στους σταυρούς υπάρχουν κάποια διακριτικά: το m είναι για τους πεσόντες από τη Μαδαγασκάρη, το s γι΄αυτούς από Σενεγάλη, με ένα ανάποδο Α σηματοδοτούνται οι τάφοι των Τυνήσιων και των Μαροκινών και με ένα άστρο οι εβραϊκοί. Η Γαλλία, ως αποικιοκρατικό κράτος, στρατολογούσε από τις αποικίες τους, όπως άλλωστε και η Αγγλία. Πολλοί από αυτούς ήταν Ινδοί και ενταφιάστηκαν σε άλλη περιοχή μερικά χιλιόμετρα μακρύτερα.

Αν και σπάνια αναφέρονται και τιμώνται, τα στρατεύματα που συγκροτήθηκαν από άνδρες των αποικιών έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη νίκη του Μακεδονικού μετώπου, καθώς πάνω από 150.000 άτομα πολέμησαν μόνο στο πλευρό των Γάλλων. Ο κος Mihailovic μου είπε ότι θα έπρεπε να είναι και όλοι οι Έλληνες που πολέμησαν θαμμένοι εδώ για να είναι όλοι οι σύμμαχοι μαζί σε έναν τόπο. Ανάμεσα στους πολεμιστές του Αγγλικού τομέα υπάρχει και μια επιγραφή με γυναικείο όνομα. Πρόκειται για την νοσοκόμα miss Halley η οποία προσέφερε μεγάλη βοήθεια στους Σέρβους την εποχή του πολέμου και σκοτώθηκε από οβίδα. Η σορός της μεταφέρθηκε εκεί με μεγάλες τιμές και επάνω στον τάφο της βλέπουμε χαραγμένα τα εξής: «Αντί για λουλούδια η ευγνωμοσύνη των Σέρβων θα ανθίζει για να θυμίζει τις πράξεις αγάπης αυτής της γυναίκας. Το όνομα σας θα μείνει αθάνατο από γενιά σε γενιά».

Στο Ζέιτενλικ επικρατεί η επιβλητική ησυχία και γαλήνη που χαρακτηρίζει τα κοιμητήρια μαζί με θλίψη. Μια μελαγχολία και μια συγκίνηση για τους πεσόντες, οι περισσότεροι 17-30 ετών, σπάνια κάποιοι 40-45, ανάμεσα τους, ποιος ξέρει, κάποιος μουσικός, ένας επιστήμονας, ένας καλλιτέχνης που βρέθηκε να πολεμάει σε ξένα εδάφη μακριά από την πατρίδα του και δεν πρόλαβε ίσως και ποτέ να καταλάβει το γιατί.

Το Ζέιτενλικ θα πρέπει, ίσως, να είναι υποχρεωτικός τόπος επίσκεψης όλων των σχολείων της πόλης και των παιδιών από τους γονείς τους για ένα χρήσιμο μάθημα ιστορίας. Άραγε εκατό χρόνια μετά τι έχουμε διδαχτεί από τους πολέμους και μνημεία σαν αυτό του Ζέιτενλικ;

*Στο πλαίσιο της Eπετείου Yπογραφής της Aνακωχής και λήξης του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου την Τρίτη 11 Νοεμβρίου θα πραγματοποιηθεί κατάθεση στεφάνων στα Συμμαχικά Νεκροταφεία «Ζέιτενλικ», αρχικά στον Τομέα Σερβίας στις 10.30, στον Ρωσικό Τομέα στις 10.45, στον Γαλλικό Τομέα στις 11.00, στον Βρετανικό Τομέα στις 11.15  και στον Ιταλικό Τομέα στις 11.30. Μετά την τελετή κατάθεσης στεφάνων σε κάθε τομέα θα τηρηθεί ενός λεπτού σιγή και η μπάντα θα παιανίσει τον Εθνικό Ύμνο της αντίστοιχης χώρας και τον Εθνικό Ύμνο της Ελλάδας. Τελετή κατάθεσης στεφάνων θα πραγματοποιηθεί και στο Ηρώο του Γ΄ Σώματος Στρατού στις 12.15, ενώ μετά την τελετή κατάθεσης στεφάνων θα τηρηθεί ενός λεπτού σιγή και η μπάντα θα παιανίσει κατά αλφαβητική σειρά τους Εθνικούς Ύμνους α) Γαλλίας, Γερμανίας, Η.Π.Α., Ρουμανίας, Ρωσίας, Σερβίας β) Βελγίου, Βουλγαρίας, Μεγάλης Βρετανίας, Ιταλίας, Μάλτας, Ελλάδας και Κύπρου.

Πηγή: Η μοναξιά του Ζέιτελνικ του Σπύρου Λαζαρίδη, εκδ. Ζήτρος