Οι μνήμες της Θεσσαλονίκης ξαναζωντανεύουν στα Κοιμητήρια της Ευαγγελίστριας

Κεντρική εικόνα: Γιώργος Νιάκας

Ένας περίπατος στα Κοιμητήρια της Ευαγγελίστριας, το παλαιότερο διασωθέν νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης, μπορεί να σε ταξιδέψει στον χρόνο και να σου αποκαλύψει μέσα από τις εικόνες του την ιστορία της πόλης, με μνήμες από τις ταραχές του Α’ αλλά και του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, του Μεσοπολέμου, της Κατοχής, του Εμφυλίου και της Χούντας.

Συναντώντας τους τάφους – κομψοτεχνήματα που βρίσκονται στο εσωτερικό των Κοιμητηρίων της Ευαγγελίστριας, αντιλαμβάνεται κανείς εύκολα γιατί ο χώρος έχει κληθεί ως ιστορικό και αρχαιολογικό προστατευόμενο μνημείο και διατηρητέος, με πρωτοβουλία του Δήμου Θεσσαλονίκης.

Η ιστορία

Η ιστορία του ξεκινά από τα τέλη του 19ου αιώνα και φτάνει μέχρι το τέλος της έβδομης δεκαετίας του 20ού, οπότε και διεκόπη ο ενταφιασμός εκεί, λόγω του κορεσμού του εδάφους και της στενότητας του χώρου.

Από το 1978, πραγματοποιούνται μόνο μεταφορές οστών σε οικογενειακούς τάφους που βρίσκονται στον χώρο, με μοναδική εξαίρεση τον ενταφιασμό τον Μιχαήλ Παπαδόπουλου, το 1982. Ο ίδιος ενταφιάστηκε τιμητικά στα Κοιμητήρια της Ευαγγελίστριας, αφού διετέλεσε Δήμαρχος στη Θεσσαλονίκη κατά τη δεκαετία του ’70 και αρχές του ’80.

Παρότι η τοποθεσία των Κοιμητηρίων θεωρείται κορυφαία, στη συμβολή των οδών Ελένης Ζωγράφου και Αγίου Δημητρίου, λόγω του Ισλαχανέ, των Κάστρων και του Μουσείου Κεμάλ που το περιστοιχίζουν, οι περισσότεροι Θεσσαλονικείς αγνοούν το μνημείο που βρίσκεται στην καρδιά της πόλης, περνούν από έξω και θεωρούν ότι πρόκειται απλά για ένα ακόμα νεκροταφείο, δεν έχουν επίγνωση των γνώσεων που μπορεί να τους προσφέρει ο χώρος εντός των μαύρων κάγκελων.

Ωστόσο, αν κάνουν, έστω και μία ολιγόλεπτη διαδρομή στα μονοπάτια του, θα συναντήσουν αναμέσα στα κυπαρίσσια, πολλούς, σημαντικούς και διαφορετικούς τάφους, τόσο από χρονική, ιστορική αλλά και αρχιτεκτονική άποψη.

Σημαντικές προσωπικότητες της πόλης – και όχι μόνο – στο χώμα των Κοιμητηρίων

Επιφανείς Θεσσαλονικείς των τελευταίων 150 χρόνων και άνθρωποι που πρωταγωνίστησαν και άφησαν το στίγμα τους στην πόλη, αναπαύονται σήμερα στα Κοιμητήρια της Ευαγγελίστριας.

Ένας από αυτούς είναι και ο Νικόλαος Γερμανός, καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ο οποίος ήταν ένας από τους ιδρυτές της έκθεσης ΔΕΘ αλλά και του ζωολογικού κήπου Αθηνών.

Κάτω από τα βήματά σου, θα συναντήσεις σπουδαίους υπουργούς, συνταγματάρχες, αξιωματικούς και γενναίους λοχαγούς, μερικοί από αυτούς δολοφονημένοι από την περίοδο της Κατοχής, το 1943, επώνυμοι και ανώνυμοι ήρωες του Μακεδονικού Αγώνα, δάσκαλοι και γυμνασιάρχες, όπως ο Ιωάννης Μέλφος, καθηγητές πανεπιστημίων, οικογένειες μεγάλων δημοσιογράφων ή εκδοτών, όπως αυτή του Ιωάννη Βελλίδη, παλιούς δημάρχους και ξακουστούς νομικούς, όπως ο Πέτρος Συνδίκας, που έγραψαν με τα έργα τους την ιστορία της πόλης.

Η αισθητική του τάφου του Νέστορα και της Αλίκης Τέλλογλου ξεχωρίζει από τις άλλες, με έναν ιδιαίτερο διάκοσμο που  αναγράφεται πάνω του ένα αγγελικό πρόσωπο.

Ο τάφος του σπουδαίου αρχιτέκτονα Ξενοφώντα Παιονίδη, συνοδεύεται από τη φωτογραφία του και ένα βιογραφικό σημείωμα με τα έργο που άφησε πίσω του και τη συμβολή του στο αρχιτεκτονικό πρόσωπο της Θεσσαλονίκης, όπως μεταξύ άλλων, το νοσοκομείο “Άγιος Δημήτριος”, το Παπάφειο Ορφανοτροφείο, τις ιδιωτικές επαύλεις όπως του Χατζηλαζάρου – Σιάγα και τη βίλα Μορντώχ.

Το ανάγλυφο που στολίζει τον τάφο της οικογένειας Άμποτ είναι ίσως από τα ομορφότερα που θα συναντήσεις στη διαδρομή σου και αποτελεί από τα παλαιότερα στον χώρο.

Ο άνδρας που βρίσκεται ξαπλωμένος στο ανάκλιντρο και περιβάλλεται από τρεις όρθιες Μοίρες, κατά κάποιους είναι ο Χρόνος, ενώ για άλλους είναι ο ίδιος ο ενταφιασμένος, Ερρίκος Άμποτ.

Ο Ερρίκος Άμποτ, διετέλεσε πρόξενος της Γερμανίας στη Θεσσαλονίκη τα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η αγγλικής καταγωγής οικογένειά του είχε εγκατασταθεί στην πόλη, κυρίως για εμπορικούς λόγους.

Εξίσου περίτεχνες και εντυπωσιακές είναι οι προτομές που συναντάς στον κοιμητηριακό χώρο, με την παλαιότερη να βρίσκεται στον τάφο του Γρηγορίου Παπαδόπουλου (1875), μέλους της διοίκηση της Φιλοπτώχου Αδελφοτήτος Ανδρών Θεσσαλονίκης και η νεότερη να ανήκει στον Τάσο Παπαναστασίου (1960).

Ανάμεσά τους θα γνωρίσεις και ανώνυμους ανθρώπους και οικογένειες της Θεσσαλονίκης που ενταφιάστηκαν εκεί, χωρίς να ξέρεις απαραίτητα το παρελθόν τους, ωστόσο πολλοί από τους τάφους τους θα τραβήξουν την προσοχή σου, χάρη στη μοναδική αρχιτεκτονική τους, γεωμετρικά τους σχήματα και τα εντυπωσιακά τους μάρμαρα.

Στους οικογενειακούς τάφους, βλέπεις νεότερες ημερομηνίες από το 2012, 2016, 2019 μέχρι και 2022, που ξεγελούν το μάτι. Όμως η πραγματικότητα είναι ότι τα μέλη των οικογενειών αυτών θάφτηκαν σε κάποιο άλλο νεκροταφείο και τα οστά τους τελικά μεταφέρθηκαν στα Κοιμητήρια της Ευαγγελίστριας, για να αναπαυθούν τελικά μαζί με τους αγαπημένους τους.

Η φθορά του χρόνου και τα προβλήματα του σήμερα

Δυστυχώς όμως, απ’ ό,τι δείχνουν και οι εικόνες η απαράμιλλη ομορφιά των τάφων “σκεπάζεται” συχνά από την… ακαταστασία που επικρατεί στον χώρο.

Τα Κοιμητήρια της Ευαγγελίστριας ανήκουν στο Δήμο Θεσσαλονίκης, όμως η υπηρεσία του δήμου αναφέρει ότι δεν είναι υποχρεωμένη να μεριμνά για τη συντήρηση των τάφων, κάτι για το οποίο έχουν τελικά την ευθύνη οι οικογένειες και οι συγγενείς των εκλιπόντων.

Ο ίδιος ο δήμος παρέχει προσωπικό με ελάχιστα άτομα, όπως ενημερώνουν οι άνθρωποι που βρίσκονται στο χώρο για τον καθαρισμό του από ακαθαρσίες.

Σύμφωνα μάλιστα με τον παλαιότερο υπεύθυνο των Κοιμητηρίων, που βρισκόταν εκεί κατά την επίσκεψή μας,  οι ίδιοι δεν είναι σε θέση να κάνουν την οποιαδήποτε παρέμβαση στους τάφους καθώς αν προκύψει ζημιά, θα επωμιστούν οι ίδιοι τα έξοδα, όπως είναι επόμενο.

Δεν είναι δύσκολο να παρατηρήσει κανείς τα κλαδιά και τα ξερά φύλλα από τα πεύκα, τα οποία σύσσωμα καλύπτουν όχι μόνο τους τάφους αλλά και τα μονοπάτια των Κοιμητηρίων.

Στο διάβα σου θα συναντήσεις αρκετές φορές σπασμένα καντηλάκια και πλακάκια, διάχυτα στους διαδρόμους, σπασμένες πλάκες τάφων, ακόμα και σπασμένες φωτογραφίες των εκλιπόντων.

Η φθορά που έχουν υποστεί πολλοί από τους τάφους στο πέρασμα των χρόνων είναι επίσης εμφανής, με ζημιές, μαυρίλες και μισοσβησμένα ονόματα στο εξωτερικό τους.

Όπως μας ενημέρωσε ο υπεύθυνος του χώρου, οι πιο καλοδιατηρημένοι τάφοι είναι αυτοί που οι οικογένειες των εκλιπόντων επισκέπτονται συχνότερα. Αυτοί οι τάφοι φαίνεται να είναι περισσότεροι οι οικογενειακοί, μιας και τα οστά νέων μελών της οικογένειας προστίθενται τα τελευταία χρόνια.

Η μνήμη τους παραμένει ζωντανή και αυτό φαίνεται και από την όψη των τάφων, οι οποίοι είναι στολισμένοι με λουλούδια, ανθοδέσμες, στεφάνια και ίσως μερικά αναμμένα κεριά.

Όμως από τη στιγμή που τα Κοιμητήρια αποτελούν πλέον μνημείο, αυτές οι περιπτώσεις δεν είναι πολλές, μιας και συγγενικά πρόσωπα αρκετών εκλιπόντων μπορεί να μην βρίσκονται σήμερα εν ζωή.

Μερικά λόγια για την ιστορία των Κοιμητηρίων της Ευαγγελίστριας 

Τα Κοιμητήρια της Ευαγγελίστριας, το παλιότερο διασωθέν νεκροταφείο της πόλης, πέρα από τον θρησκευτικό τους ρόλο, είναι μια κρύπτη της ιστορίας της πόλης, αφού μέσα στον έναν σχεδόν αιώνα της ύπαρξής τους καταγράφουν μνήμες από τα χρόνια της τουρκοκρατίας, τουρκοκρατίας, του Αʼ Παγκοσμίου Πολέμου, των ταραχών αλλά και της λάμψης του Μεσοπολέμου, του Βʼ Παγκοσμίου Πολέμου και της Κατοχής, του Εμφυλίου και της χούντας.

Μια ιστορία που ξεκινά από τα τέλη του 19ου αιώνα και φτάνει μέχρι τη δεκαετία του 70, οπότε και διεκόπη ο  ενταφιασμός εκεί, λόγω κορεσμού του εδάφους και στενότητας του χώρου.

Οι ορθόδοξοι χριστιανοί επί Τουρκοκρατίας έθαβαν τους νεκρούς τους χωρίς τάξη ακριβώς έξω από τα ανατολικά τείχη, στην περιοχή κοντά στα λατοµεία και στο σηµερινό νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας και στον χώρο όπου βρίσκεται ο Κεδρηνός Λόφος (Σέιχ Σου). Πριν από την ίδρυσή του, οι τάφοι των ορθοδόξων απλώνονταν σε όλη την ανατολική πλευρά, από τα εβραϊκά µνήµατα ως το Αγίασµα του Αγίου Παύλου. Για χρόνια επίσης διατηρούνταν και η βυζαντινή συνήθεια οι χριστιανοί να θάβονται στις αυλές των εκκλησιών και ιδιαίτερα πίσω από το Άγιο Βήµα.

Τον 19ο αι. η ελληνική κοινότητα πήρε την άδεια της οθωµανικής διοίκησης να ιδρύσει ελληνικό ορθόδοξο νεκροταφείο. Ήδη από τον 17ο αιώνα, ένα νέο νεκροταφείο υπήρχε στην περιοχή της Ευαγγελίστριας και τελικά το 1874 δόθηκε η άδεια από την τουρκική διοίκηση για τη δημιουργία χριστιανικού νεκροταφείου. Εκείνη την περίοδο, περί το 1875, είχαν κατεδαφιστεί τα ανατολικά τείχη από τους Τούρκους για να αναπνεύσει η πόλη και η περιοχή των κοιμητηρίων της Ευαγγελίστριας βρισκόταν σε πολύ κοντινή απόσταση από το ιστορικό κέντρο της πόλης.

Στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα το βουλγαρικό νεκροταφείο βρισκόταν στην περιοχή της Ευαγγελίστριας και επανιδρύθηκε εκεί αφού η βουλγαρική παροικία απέσπασε τμήμα του ελληνικού νεκροταφείου (µετά το 1892). Η βουλγαρική κοινότητα έκτοτε ζητούσε επέκταση του δικού της κοιμητηρίου που βρισκόταν στον ίδιο χώρο με εκείνο των ορθοδόξων, αλλά μετά το 1912 το βουλγαρικό κοιμητήριο διαλύθηκε και οι χώροι του προστέθηκαν στην Ευαγγελίστρια.