H Πινακοθήκη της Συνοικίας των Εξοχών

Λέξεις: Άρης Παπάζογλου, αρχιτέκτονας

Η συνοικία των Εξοχών ήταν γνωστή στους Έλληνες ως «Πύργοι» (=Kuleler), ενώ οι Τούρκοι την ονόμαζαν Χαμιντιέ, προς τιμή του σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ Β’, επειδή δημιουργήθηκε την περίοδο της βασιλείας του. Για πρώτη φορά βρίσκουμε την ονομασία αυτή ως ιδιαίτερη συνοικία της Θεσσαλονίκης στα συνοπτικά φορολογικά βιβλία του 1885 και το κτηματολογικό βιβλίο του 1886 (Β. Δημητριάδης, Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, σ. 222). Την εποχή των παραπάνω καταγραφών υπήρχαν στη συνοικία 69 σπίτια και μερικοί «πύργοι», αλλά σίγουρα τα προηγούμενα χρόνια, αμέσως μετά την κατεδάφιση των ανατολικών τειχών από την Εγνατία και κάτω, άρχισαν να κτίζονται διάσπαρτα κτίρια κατά μήκος της Βασιλίσσης Όλγας.

Γλαφυρότατη περιγραφή της συνοικίας τα πρώτα χρόνια της ίδρυσής της, μας δίνει ο Αργείος δικηγόρος, ιστορικός, λογοτέχνης και λαογράφος Δημήτριος Βαρδουνιώτης, ο οποίος την επισκέφθηκε τον Ιούλιο του 1890. Σταχυολογούμε μερικά αποσπάσματα από το αφήγημά του, που δημοσιεύτηκε στο Θ’ τόμο του Ημερολογίου του Κωνσταντίνου Σκόκου το 1894.

«Εις τον ανατολικόν μυχόν του μεγίστου και θαυμαστού Θερμαϊκού κόλπου […] κείται η νέα παράλιος λαμπρά συνοικία της μεγάλης και περιβλέπτου πρωτευούσης της Μακεδονίας, η γνωστή υπό το όνομα Πύργοι. Ωνομάσθη δε ούτω ένεκα των μεγαλοπρεπών οικοδομών, δι’ ων προ ολίγων ετών συνωκίσθη το μέρος εκείνο.

[…] Οι Πύργοι, οίτινες φαίνονται μεν προάστειον χωριζόμενον από της πόλεως δια του εβραϊκού νεκροταφείου, αποτελούν όμως μέρος αυτής, ως θερινή μάλλον αριστοκρατική συνοικία, είναι ο προσφιλέστερος περίπατος των Θεσσαλονικέων. Είναι τα Πατήσια ή το Φάληρον των Αθηνών το προάστειον εκείνο, το τελείως ευρωπαϊκόν την όψιν.

[…] Εξελθόντες της πόλεως ευρέθημεν εις την λεωφόρον των Πύργων. Η άποψις αυτών είναι μεγαλοπρεπής. Υψυφερή και πολυτελή μέγαρα, κομψότατα και βαρυδάπανα έργα της νεωτέρας αρχιτεκτονικής και κήποι μεγάλοι, κατάφυτοι και δροσερώτατοι, κείνται ένθεν της ευρυτάτης οδού. Ωραία πεζοδρόμια, περικαλλυνόμενα υπό αειθαλών δεντροστοιχιών κοσμούσι αυτήν και τέρπουσι τους διαβάτας.

Έκαστον των μεγάρων έχει αντικρύ αυτού επί της παραλίας λουτρώνα ιδιαίτερον πολυτελή, εν ω λούεται εις διαυγεστάτην θάλασσαν ο άρχων του μεγάρου, συγκοινωνών μετ’ αυτού δια χαλικοστρώτου διαδρόμου και γεφύρας εξ’ οκτώ μέτρων μήκους. Οι επιθαλάσσιοι αυτοί λουτρώνες περιβάλλονται υπό κιγκλιδωτών εξωστών, στεγάζονται δε υπό αναπαυτικοτάτων δωμάτων.

[…] Όλα δε τα μέγαρα των Πύργων περιβάλλονται και κατακοσμούνται από ευρυτάτους χλοερούς κήπους, με δεξαμενάς και τεχνητά αναβρυτήρια και πίδακας, με καλλικέλαδα και καλλίμορφα πτηνά εν κλωβοίς βαρυτίμοις, με δένδρα υψηλά και ολοπράσινα και παραδεισίους ανθώνας, υπό την ακοίμητον επιμέλειαν πολυπληθών κηπουρών και δούλων του μυριοπλούτου εκείνου αρχοντολογίου. Υπηρέται, θυρωροί, κηπουροί, δενδροκόμοι και ανθοκόμοι, άρρενες και θήλειαι, διεσπαρμένοι εδώ και εκεί, καθαρίζουν αεννάως τους εκ πολυχρώμων ψηφιδωτών κεκοσμημένους και εστρωμένους διαδρόμους και προαύλια, ώστε να λάμπουν εκ καθαριότητος, ποτίζουσι και περιποιούνται τα δένδρα, τους θάμνους και τους ανθώνας, εν οις θάλλουν τα ευωδέστερα, τα ευχροώτερα, τα σπανιώτερα άνθη του κόσμου. Και όταν ο οφθαλμός του διαβάτου εκτείνεται εις τους ανθοστόλιστους και ευώδεις εκείνους παραδείσους, εις το ηδυπαθές βασίλειον των χρωμάτων, της δρόσου και της ζωής, βυθίζεται εις ηδονήν και νάρκην γλυκυτάτην και δεν θέλει ν’ ανασπασθή εκείθεν ποτέ, νομίζων, ότι τρυφά εις τους κήπους της Καλυψούς ή της Λαΐδος. Πόσοι, ω πόσοι άραγε μόχθοι, ιδρώτες, θυσίαι και στόνοι δυστυχών και πολυειδών μυρίων και μυρίων δούλων, καταπονουμένων, εχρειάσθησαν δια να σχηματισθώσι οι κολοσσοί των περιουσιών, εις ας οφείλεται η εκπληκτική εκείνη ευμάρεια και τρυφή των ευνουστάτων τέκνων της τύχης, άτινα τόσω μακαρίως διέρχονται την ζωήν εις τους παραδείσους εκείνους!

Τα μέγαρα αυτά ανήκουν εις βαθυπλούτους Τούρκους, Εβραίους, Ευρωπαίους, Έλληνας και άλλους, αλλά τα μεγαλοπρεπέστερα αυτών είναι τα μέγαρα των Σαρνώ, Καρόλου Ασλάν, Δειράν Αμπτουλά, Αλφρέδου Άμποτ, Χαμδή μπέη, Αλλατίνη, Μοδιάνων και Αχμέτ Κερίμ εφέντη…»