Τα μακρινά Χριστούγεννα της Θεσσαλονίκης

Χριστούγεννα στο Μεσοπόλεμο, Χριστούγεννα μέσα στο ΄Β Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά και λίγο μετά, όταν η Ελλάδα προσπαθούσε να χτίσει μια κάποια κανονικότητα μετά τον Εμφύλιο…

Αναζητήσαμε παλιές εφημερίδες της Θεσσαλονίκης για να δούμε πώς γιόρταζε η πόλη μέσα σε αυτήν την ταραχώδη ιστορικη περίοδο. Κάποια πράγματα μοιάζουν σαν να μην άλλαξαν διόλου, κάποια άλλα πάλι άλλαξαν πολύ. Σας αφήνουμε να τα ανακαλύψετε.

 

Σχολικές γιορτές-υπερπαραγωγές!

Ξεφυλλίζοντας τις παλιές εφημερίδες της πόλης, μπορούμε εύκολα να παρατηρήσουμε ότι οι εορτασμοί που διοργανώνονταν στα σχολεία της είναι ένα κλασικό χριστουγεννιάτικο ρεπορτάζ. Η κάλυψη από τους δημοσιογράφους θυμίζει κριτική παράστασης, τονίζοντας την αρτιότητα των παιδιών στο να υποδύονται ρόλους και τα εντυπωσιακά σκηνικά.

«Είχες την εντύπωση ότι άκουγες αγγελικές φωνούλες που υμονολογούσαν το Θείο Βρέφος και μεταφερόσουνα στο Άγιο σπήλαιο της Βηθλεέμ, ταπεινός προσκυνητής της φάτνης» (Το Φως, 25/12/1951).

«Σεμνή και απέριττη έγινε η χριστουγεννιάτικη εορτή εις το 65ον Δημοτικόν Σχολείον ΄Δ Περιφέρειας Θεσσαλονίκης […] Οι μαθηταί με εξαιρετική επιτυχίαν απέδωκαν τους ρόλους των επί εθνικοθρησκευτικού περιεχομένου σκετς» (Το Φως, 25/12/1954).

«Το παίξιμο των παιδιών, του Ιησού, του Ιούδα και της Μαριάμ ήταν αριστοτεχνικό και φυσικότατο, η όλη δε σκηνή κάτι αφάνταστα υποβλητικό» (Το Φως, 25/12/1954).

Το… κυνήγι της γαλοπούλας και τα τελευταία ψώνια

Τα ρεπορτάζ για το γιορτινό τραπέζι και την επίμονη ακρίβεια δεν είναι προνόμιο μόνο της σύγχρονης τηλεοπτικής δημοσιογραφίας. «Πρόγονοί» τους μπορούν να βρεθούν μέχρι και σε εφημερίδες ηλικίας ως και 90 ετών. Κεντρικό θέμα, φυσικά, οι «κούρκοι», οι γνωστές μας γαλοπούλες:

«Η κρίσις και η πλέον στυγνή, ποτέ δεν θα πειθαναγκάση τον στόμαχον να παραιτηθεί των δικαιωμάτων του […] Η οδός Βενιζέλου, η Ερμού και οι τόσοι παράλληλοι και κάθετοι δρόμοι της αγοράς παρουσιάζουν και εφέτος την κίνησιν, τον θόρυβον, την κοσμοπλημμύραν των παραμονών των άλλων ετών. Στα πεζοδρόμια ο συνωστισμός είνε αφάνταστος. Όλοι ψωνίζουν και φορτώνονται […] Βρίσκομαι και πάλιν επί της Ερμού. Είναι εντελώς αδιάβατος ο δρόμος. Πρώτον διότι έχει… φυτευθή από έλατα και δεύτερον διότι… οι επιδρομείς μικροπωληταί κατέλαβον… τας γαίας της οδού […] Αριστέρα τω εισερχομένω εις την Μοδιάνο, ένα αλαντοπωλείον εξωτερικώς είναι κατάφορτον από λουκάνικα. Μερικοί σκύλλοι τριγυρίζουν περί το κατάστημα. Και ακουσίως ενθυμείται κανείς την εποχήν που οι σκύλοι εδένοντο με τα λουκάνικα!» (Ταχυδρόμος Βορείου Ελλάδος, 24/12/1934).

«Με έντασιν προσοχής παρακολουθεί η οικοδέσποινα το ζύγισμα του κούρκου που θ’ αποτελέσει το βασικόν έδεσμα του χριστουγεννιάτικου τραπεζιού» (Το Φως, 24/12/1952).

«Όπως κάθε χρόνον, έτσι και εφέτος οι πάγκοι ετοποθετήθησαν εις την οδόν Βενιζέλου. Εκτίθενται και πωλούνται διάφορα δώρα και παιχνίδια για μικρούς και μεγάλους. Με κάποιαν όμως παρέκκλισιν από τα συνηθισμένα. Προς διευκόλυνσιν της κυκλοφορίας και αποφυγήν του συνωστισμού, ετοποθετήθησαν εις το μέσον της οδού» (Το Φως, 24/12/1952).

«Ας κάμωμε μαζύ αγαπητέ αναγνώστα ένα περίπατο ως τα άντρα, όπου ο Λούκουλολς έχει στήσει το θρόνο του Και μια και κοντήτερα είναι η αγορά Μοδιάνο, αυτήν ας προτιμήσωμεν […] Χαίερεται, αλήθεια, η ψυχή σου να βλέπης όλα αυτά τα γαργαλιστά εκθέματα. Αλλά μόνον από μακριά… Και γιατί; Ρωτάτε; Απλούστατα, γιατί όταν πλησιάσετε πολύ, θα ιδήτε κάποιο χαρτάκι να αναπαύεται νωχελά επάνω τους με μερικά νούμερα που θα σου χαλάσουν όλη την όρεξι… Και όμως! Όσα κι αν κλαιγόμαστε ότι είμεθα έρμαια της ανέχειας […] εν τούτοις, όλοι μας, ποιος λίγο, ποιος πολύ, φροντίζουμε για την γαστέρα μας […] Και θα ευχαριστήσωμεν τον Ύψιστον και θα ευχηθώμεν όπως: Του χρόνου τα Χριστούγεννα γιορτάσουμε και πάλι κάπως πιο καλλίτερα κι όχι μ’ αυτό το χάλι». (Το Φως, 25/12/1952)

Από τα Χριστούγεννα του «Όχι» στα πρώτα Χριστούγεννα μετά τον Εμφύλιο

Μέσα από τα δημοσιεύματα, παίρνουμε μια καλή γεύση για τα Χριστούγεννα στην Ελλάδα δύο μήνες μετά το μεταξικό «Όχι».

Στο πρωτοσέλιδό της για την 27η Δεκεμβρίου 1940, η «Μακεδονία» τονίζει: «Όλα τάχουν εις το μέτωπον, θέλουν μονάχα γράμματα». Και ακολουθεί αμέσως μετά το γράμμα ενός στρατιώτη προς τη μητέρα του:

«Αγαπητή μου μητέρα, κάθομαι τώρα που βρήκα καιρό να σου γράψω. Ίσως βέβαια να έμαθες ότι ο Γιώργος μας δεν υπάρχει πλέον. Ευρίσκεται μεταξύ των νεκρών της Ιστορίας μας […] Ο ηρωικός θάνατός του δεν πρέπει να σε λυπή, αλλά πρέπει να σου χαλυβδώνη την ψυχήν σου και να σε κάμνη πιο περήφανη […] Θέλω να σε βλέπω να είσαι πάντοτε χαρούμενη και υπερήφανη όπως και εγώ εδώ επάνω είμαι χαρούμενος και υπερήφανος για τον αδελφό μου […] Σε χαιρετώ. Λυκούργος Α. Βασμανώλης. Υ.Γ. Σου εύχομαι καλά Χριστούγεννα και το νέον έτος να είνε για όλους ευτυχές και να μας εύρη όλους νικητάς» (Μακεδονία, 27/12/1940).

Παραδίπλα διαβάζουμε το προσωπικό μήνυμα του στρατηγού Παπάγου:

«Ο αρχιστράτηγος κ. Παπάγος απηύθυνε την κάτωθι ημερησίαν διαταγήν προς τους αξιωματικούς και στρατιώτας: “Επί τη μεγάλη μας εορτή των Χριστουγέννων, απευθύνω προς τα ηρωικά στρατεύματα που πολεμούν εις τα χιονοσκεπή βουνά της Αλβανίας, θερμόν χαιρετισμόν και εγκαρδίους ευχάς. Σε σας, τους φρουρούς και υπερασπιστάς της ελευθερίας και της τιμής της Ελλάδος οφείλεται το ότι εορτάζομεν ελεύθερα Χριστούγεννα. Ο Χριστός και η Παναγία θα είνε πάντα κοντά σας και θα ευλογήσουν τας προσπαθείας σας» (Μακεδονία 27/12/1940).

Λίγες σελίδες παρακάτω, σωματεία και φορείς της πόλης ενθαρρύνουν τους πολίτες να βοηθήσουν τους στρατιώτες.

«Οι στρατιώται μας μάχονται εις το μέτωπον μετά θαυμαστής ανδρείας. Οι άμαχοι πράττουν το καθήκον των, βοηθούντες δια παντός τρόπου τον ηρωικόν στρατόν μας. Το συνθημά μας είναι σήμερον: ΜΑΛΛΙΝΕΣ ΚΑΛΤΣΕΣ ΔΙΑ ΤΟΥΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΕΣ ΜΑΣ. Τα Διοικητικά Συμβούλια των Σωματείων Ισραηλιτιδών Κυριών, Μπενόθ-Ισραέλ, Βίζο και Τμήματος Κυριών του Συλλόγου Νέων Ιουδαίων, συνελθόντα επειγόντως απεφάσισαν να επισπεύσωσι την εργασίαν κατασκευής μάλλινων καλτσών» (Μακεδονία, 27/12/1940).

«Την 28ην και 29ην τρέχοντος μηνός ομάδες φαλαγγιτών και φαλαγγιτισσών θα περιέλθουν τας οικίας και τα καταστήματα της πόλεως ψάλλοντες τα κάλαντα, τα δε συλλεγησόμενα είδη θα διατεθούν εις τους ηρωϊκούς τραυματίας μας και εις τα παιδάκια των επιστρατευθέντων» (Μακεδονία 27/12/1940).

Προχωρώντας σχεδόν μια δεκαετία μετά, συναντούμε τις καταχωρήσεις μίας εφημερίδας με το όνομα “Courier”. Πρόκειται για μία αγγλόφωνη εφημερίδα που εκδιδόταν στην Ελλάδα από τη 2η Ταξιαρχία Πεζικού του Βρετανικού Στρατού, και απευθυνόταν σε Βρετανούς στρατιώτες που βρισκόταν στη χώρα επί Εμφυλίου, για να συνδράμουν τον Εθνικό Στρατό. Το φύλλο της 30ης Δεκεμβρίου 1949 ήταν το τελευταίο που κυκλοφόρησε στην Ελλάδα, με τον Εμφύλιο να έχει λήξει μόλις πριν λίγο καιρό. Γράφει τα εξής (στα αγγλικά) για τη βρετανική στρατιωτική υπηρεσία NAAFI:

«Ένα πολύ απολαυστικό χριστουγεννιάτικο απόγευμα έλαβε χώρα στο Harbour Club, σε ένα μεγάλο αποχαιρετιστήριο πάρτι της NAAFI στη Θεσσαλονίκη για όλους τους Έλληνες υφισταμένους. Αναψυκτικά, ποτά και τσιγάρα μοιράστηκαν στους καλεσμένους, που με ενθουσιασμό έλαβαν μέρος σε μοντέρνους χορούς και παιχνίδια» (Courier, 30/12/1949).

Στο αμέσως προηγούμενο φύλλο, μαθαίνουμε ότι αποκαταστάθηκε ο σιδηρόδρομος μεταξύ Αθήνα και Θεσσαλονίκης, πέντε χρόνια μετά την καταστροφή του από τους κατακτητές. Διαβάζουμε (σε ακριβή μετάφραση, που απηχεί την πολιτική κατεύθυνση του μέσου):

«Φέτος η Ελλάδα έχει ειρήνη. Ο συμμοριτοπόλεμος έχει επίσημα τελειώσει. Πολλοί από τους 700.000 πρόσφυγες του συμμοριτοπόλεμου θα περάσουν τα πρώτα τους Χριστούγεννα εδώ και πολλά χρόνια στα σπίτια τους. Ο σιδηρόδρομος μεταξύ Αθήνας και Θεσσαλονίκης άνοιξε μέσα στην εβδομάδα των εορτών, έχοντας παραμείνει ανενεργός για πολλά χρόνια λόγω του πολέμου. Έλληνες ναύτες, στρατιώτες και αεροπόροι αποστρατεύονται και επιστρέφουν στις φάρμες, τις επιχειρήσεις, τις κανονικές τους ασχολίες και, πάνω από όλα, επανενώνονται με τις οικογένειές τους. Η Ελληνική Κυβέρνηση σχεδιάζει Γενικές Εκλογές για τις αρχές του 1950». (Courier, 23/12/1949).

Αναλαμπές χαράς σε ιδρύματα, νοσοκομεία και στο ΄Γ Σώμα Στρατού

Όπως και σήμερα, έτσι και στην παλιά Θεσσαλονίκη οι μέρες των γιορτών ήταν μία αφορμή για φιλανθρωπικές εκδηλώσεις. Στις εφημερίδες διαβάζουμε για τις πρωτοβουλίες που παίρνονταν ώστε τα παιδάκια που μεγάλωναν σε ιδρύματα της πόλης να βρουν λίγη παραπάνω χαρά μέσα στα Χριστούγεννα:

«Χθες το απόγευμα εδόθη εις την Σχολήν Τυφλών Βορείου Ελλάδος μία ωραιοτάτη χριστουγεννιάτικη εορτή […] Απεκάλυψαν καλλιτεχνικά ταλέντα μεταξύ των μικρών τυφλών τροφίμων, μερικά των οποίων είνε προικισμένα με πλούσιο καλλιτεχνικό αίσθημα». (Μακεδονία, 25/12/1950).

«Εξακόσια παιδάκια της “φτωχολογιάς”, ρακένδυτα και ανυπόδυτα, και απογοητευμένα έφθασαν χθες το πρωί εις το Άσυλον όπου τα ανέμενον με στοργήν εξαιρετικήν αι δεύτεραί των “μανούλες” […] Μετά μίαν ώραν, τα ρακένδυτα φτωχόπαιδα, τα εύρωστα και έξυπνα αυτά Ελληνόπουλα, χάρις εις τας φροντίδας του Ασύλου ενεφανίσθησαν ομοιόμορφα ενδεδυμένα, ολοκάθαρα και ζωηρά, σωστά αγγελούδια […] Εις όλας τας αιθούσας εστιατορίου και σχολείου είχον διακοσμηθή ωραία πλουσιότατα χριστουγεννιάτικα δένδρα πέριξ των οποίων εκάθησαν τα μικρά πτωχόπαιδα και επήραν το πρόγευμά τους, γάλα με τσάι» (Ταχυδρόμος Βορείου Ελλάδος, 24/12/1934).

Αντίστοιχα, και στο νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ:

«Με εξαιρετικήν συγκίνησιν και αληθή ευσέβειαν εωρτάσθη η μεγάλη ημέρα των Χριστουγέννων εις το Νοσοκομείον ΑΧΕΠΑ. Την παραμονή ετελέσθη λειτουργία εις το παρεκκλήσιον του Νοσοκομείου τη συνοδεία χορωδίας των Κατηχητικών […] Εδώ εις το Νοσοκομείον μικραί αδελφαί νοσοκόμοι μεταμορφωμένοι εις αγγελούδια λευχειμονούντα και κρατούντα λαμπάδας και υπό συνοδείαν άλλων αδελφών νοσοκόμων έψαλλον με υποβλητική κατάνυξιν το “Άγια Νύχτα” και άλλα άσματα» (Το Φως, 26/12/1954).

Το ΄Γ Σώμα Στρατού δεν θα μπορούσε να μείνει έξω από το χορό των Χριστουγέννων. Μια ευκαιρία για να σπάσει (έστω στους τύπους) η αυστηρότητα του στρατιωτικού περιβάλλοντος:

«Μιαν εξαιρετικώς ωραία Χριστουγεννιάτικην εορτή ωργάνωσε χάριν των στρατιωτών ο Λόχος Στρατηγείου του Γ.Σ. Στρατού. Το πρώτον μέρος περιέλαβε το μονόπρακτο δραματάκι του στρατιώτου Δημ. Μαμάκου «Παληάτσοι των Χριστουγέννων» […] Επηκολούθησεν ένα εύθυμο σκετς κατά το οποίον ο στρατιώτης Μαραγκουζάκης απέδωσεν περίφημα τον ρόλον το Αγκόπ […] Μετά το πέρας της εορτής ο διοικητής του λόχου μετά των αξιωματικών του και αντιπροσωπείας στρατιωτών επισκέφθησαν τους ασθενείς συναδέλφους του 424 Γεν. Στρατιωτικού Νοσοκομείου και διένειμον φρούτα». (Το Φως 26/12/1954).

Φίσκα τα «καλά κέντρα» διασκέδασης

Οι έξοδοι για φαγητό και θέατρο είναι συνώνυμες με τη μέρα των Χριστουγέννων. Το ίδιο ίσχυε και κατά το Μεσοπόλεμο:

«Ο καλός Χριστός δεν πρέπει να έχη παράπονο δια τον τρόπον με τον οποίον οι Θεσσαλονικείς υποδέχθησαν την γέννησίν του […] Έτσι ο Βουτσινάς, ο Λαβύρινθος, η Κληματαριά, τα Αηδόνια, ο Στρατής, ο Ξυράφης και η πληθύς των άλλων κεντρικών ταβερνών εγνώρισαν γλεντάκια, που διήρκεσαν μέχρι τα ξημερώματα. Η χθεσινή Κυριακή, ημέρα των Χριστουγέννων εσημείωσε ζωηροτάτην κίνησιν […] Το απόγευμα τα θεάματα εγνώρισαν πραγματικές πιέννες. Ίδια το θέατρον του Λευκού Πύργου, όπου ο θίασος Ιατρίδου-Χρυσοχόου-Σπαρίδη συνεχίζει θριαμβευτικώς τας παραστάσεις του» […] Το βραδάκι της Κυριακής είχαν την τιμητικήν τους τα καλά κέντρα, που εγέμισαν κατά τρόπον ασφυκτικόν. Το “Νέον Φάληρον”, όπου ενεφανίσθη η τόσον αγαπητή στο ελληνικόν κοινόν ντιζέζ Σοφία Βέμπο με την αδελφήν της Αλίκη, εγνώρισε δόξες. Κοσμοσυρροή εις αφάνταστον βαθμόν εσημειώθη εις το Λουξεμβούργον, εις το Φλόκα, εις τον Φάρον, εις την Όασιν, εις την υπόγειον κοσμικήν ταβέρναν της αγοράς Μοντιάνο, εις τον Λούκουλλον και εις το Μεντιτερανέ» (Η Αλήθεια, 26/12/1938).

Κάποιοι δεν γιορτάζουν

Κάποτε τα καλέσματα και οι επισκέψεις στις γιορτές ήταν δεδομένα —βασικά, σχεδόν υποχρεωτικά, αφού για να τα αποφύγεις έπρεπε να έχεις κάποιον πολύ σημαντικό λόγο και να τον μοιραστείς στη στήλη των κοινωνικών μιας εφημερίδας:

«Ο κ. Χρήστος Αγγέλου, ξενοδοχείον “Αίγυπτος”, δεν θα δεχθή επισκέψεις λόγω ταξιδίου», «Η κ. Χρυσούλα Σ. Παυλίδου επί τη ονομαστική της εορτή δεν θα δεχθή επισκέψεις λόγω απουσίας», «Ο κ. Χρήστος Νέδος δεν δέχεται επισκέψεις λόγω πένθους» (Μακεδονία, 25/12/1950).

Όμως, και οι δημοσιογράφοι που γιορτάζουμε ανήμερα τα Χριστούγεννα, δεν έχουμε πολλά να περιμένουμε, γράφει ένας από τους δύο εκδότες της εφημερίδας «Απογευματινή», Αλεξανδρος Ωρολογάς:

«Άθλια ημέρα δια τους δημοσιογράφους. Αργούν τα Χριστούγεννα και το Πάσχα, όταν δηλαδή όλα τα κέντρα είναι κλειστά», αναφέρει με το ψευδώνυμο «Αλ.». Κοινώς, όταν εμείς ξαποσταίνουμε από τις ειδήσεις, όλα τα μαγαζιά παραμένουν κλειστά. Ας είναι…

Καλά Χριστούγεννα, με υγεία, κι ας τα γιορτάσετε όπως να ‘ναι!

*Οι φωτογραφίες προέρχονται από το μοναδικό αρχείο παλιών φωτογραφιών του Άρη Παπατζήκα (εκτός και αν αναφέρεται διαφορετικά).