Το «φάντασμα» της Λεωφόρου Στρατού – Η «μαύρη χήρα», τα χρυσά χρόνια, η κατάληψη και ο εμπρησμός
Άλλο ένα «κόσμημα» της Θεσσαλονίκης που γνώρισε κάποτε ένδοξες στιγμές, αλλά η Πολιτεία του γύρισε την πλάτη - Οι στιγμές «σταθμοί» στην ιστορία του
Πανέμορφο αρχοντικό που άφησε εποχή με μια πρωταγωνίστρια που πέρασε στην ιστορία της πόλης ως η «μαύρη χήρα». Βγαίνει όρθιο, αλλά αρκετά λαβωμένο από τον σεισμό του 78′. Γλιτώνει τελικά τις μπουλντόζες και χαρακτηρίζεται έργο τέχνης. Η Πολιτεία -ως συνήθως- αδιαφορεί γι’ αυτό. Μια κατάληψη του δίνει νέα ζωή, ενώ το 2018 γίνεται στάχτη έπειτα από εμπρηστική επίθεση φασιστοειδών. Γίνονται ξανά προσπάθειες για την αναγέννηση του, αλλά χωρίς αποτέλεσμα και εν μέσω συνεχιζόμενων αστυνομικών επιχειρήσεων. Τον Σεπτέμβριο του 2024 πραγματοποιείται νέα αστυνομική επέμβαση για την απομάκρυνση ατόμων που μπήκαν στο εσωτερικό του και το κτίριο σφραγίζεται.
Αυτή είναι μέσα σε λίγα λόγια η ιστορία του «φαντάσματος» στον αριθμό 19 της Λεωφόρου Στρατού.
Ενός ακόμη αρχιτεκτονικού «διαμαντιού» που όπως πολλά ακόμη στη Θεσσαλονίκη παραμένει αφημένο στη μοίρα του.
Ξετυλίγοντας την ιστορία του κτιρίου
Η γυναίκα που έζησε το κτίριο από την ακμή του έως την παρακμή του ήταν η Χαζίζ Νιχάλ Ναζιφέ, μουσουλμανοεβραία, γόνος αριστοκρατικής οικογένειας (κόρη του Απντουλάχ Αχμέτ Ραχήμ και της κόρης του Δαυίδ Σαλέμ, της γνωστής εβραϊκής οικογένειας.
Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1873 και μετά τον πρώτο της γάμο με τον Σουκρή Μπέη, «πασά του Yedi Kule», το 1895 Εγκαταστάθηκε απέναντι από το Γαλλικό Σχολείο σε μια έπαυλη που έκτισε το ίδιο έτος.
Ο γάμος τους κράτησε μόλις ως το 1899 όταν ο Σουκρή Μπέης έφυγε από τη ζωή, δίνοντας στην Ναζιφέ τον τίτλο «μαύρη χήρα» που θα την συνοδεύσει ως το τέλος της ζωής της.
Παρά την απώλεια του Σουκρή Μπέη, η Ναζιφέ γυρίζει σελίδα στη ζωή της και λίγους μήνες μετά το θάνατό του, παντρεύεται τον Μουσταφά Εφέντη, εισαγγελέα της Θεσσαλονίκης.
Το 1905 αγοράζουν το οικόπεδο και έναν χρόνο μετά χτίζουν την κατοικία στην τότε οδό στην οδό Kisla – i Humayun, σημερινή Λεωφόρος Στρατού.
Πρόκειται για ένα αρχοντικό «κόσμημα» για την εποχή.
Τριώροφο με στοιχεία εκλεκτικισμού, τετράγωνης κάτοψης με κύρια όψη αυτή της Λ. Στρατού. Το κεντρικό τμήμα τονίζεται με την τοποθέτηση της κύριας εισόδου και των δυο σκεπαστών εξωστών που επικοινωνούν με την αυλή με σκάλα. Εκατέρωθεν του κεντρικού τμήματος, διπλές σειρές ανοιγμάτων.
Χαράξεις στο επίχρισμα, διακοσμητικά κλειδιά και πλαίσια δείχνουν την διακοσμητική διάθεση του αρχιτέκτονα.
Στην όψη της Σαρανταπόρου, επίσης υπάρχει είσοδος, η οποία μάλιστα στέφεται από τριγωνικό αέτωμα με ανάγλυφο αστέρι (στοιχείο της εθνικότητας του ιδιοκτήτη).
Τα ανοίγματα “κινούνται” ελεύθερα, με διαφοροποίηση στα μέγεθος και τον αριθμό τους και χωρίς συμμετρία.
Η διακοσμητική διάθεση παραμένει η ίδια, όπως σημειώνει χαρακτηριστικά η σελίδα thessarchitecture.
Η οικία Ναζιφέ αποτελούνταν από 18 δωμάτια (στους ορόφους), χώρους υποδοχής και φιλοξενίας, ενώ στο ημιυπόγειο διέμενε το υπηρετικό προσωπικό (8 τουλάχιστον άτομα, υπηρέτες, κηπουροί, μαγείρισσα, το 1912).
Σε τρεις χώρους του 2ου ορόφου υπάρχουν (ή υπήρχαν) ζωγραφισμένες οροφές και συμπεραίνουμε πως αυτοί ήταν και οι επίσημοι χώροι υποδοχής καλεσμένων.
Κάθε όροφος είχε και τη δική του κουζίνα.
Το εσωτερικό κοσμούνταν από έπιπλα, χαλιά, υφάσματα και κρύσταλλα απ’ όλον τον κόσμο.
Το 1912 ακολουθεί το χτίσιμο ενός μικρότερου σπιτιού, στο ίδιο οικόπεδο, με είσοδο από την οδό Σαρανταπόρου.
Το μικρό κτίριο, είναι ένας πολύ ιδιαίτερος συνδυασμός παραδοσιακής αρχιτεκτονικής (σαχνισί), με οθωμανικό ροκοκό, με πλούσια φυτική ανάγλυφη διακόσμηση. Αποτελείται από ισόγειο και όροφο.
Η Ναζιφέ αντιμετωπίζει ξανά μια προσωπική απώλεια, καθώς μετά από 20 χρόνια γάμου βλέπει και τον δεύτερο της σύζυγο να φεύγει από τη ζωή.
Παντρεύεται για τρίτη φορά. Νέος της σύζυγος ο Σερβομωαμεθανός Τεφήκ Χαλίλ ή Χαλίλοβιτς.
Η Ναζιφέ είχε αναπτύξει μια σχέση ζωής με το συγκεκριμένο σπίτι και να αποφύγει την ανταλλαγή πληθυσμών μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, καθώς επικαλέστηκε τη σερβική καταγωγή της λόγω του γάμου της με τον Χαλίλοβιτς.
Ωστόσο, η μοίρα της δείχνει ξανά το άσχημο πρόσωπο της. Η ιδιοκτήτρια αντιμετωπίζει σοβαρές οικονομικές δυσκολίες και αναγκάζεται το 1935 να νοικιάσει τμήματα σε εβραϊκές, ελληνικές και ιταλικές οικογένειες.
Η αρχή του τέλους για την Ναζιφέ είχε ήδη ξεκινήσει.
Η ίδια φεύγει από τη ζωή το 1941 την περίοδο της γερμανικής κατοχής σε ένα δωμάτιο γειτονικής οικοδομής με ότι της είχε απομείνει από τις «χρυσές» εποχές που είχαν προηγηθεί.
Κληρονόμοι δεν υπήρχαν και έτσι τα κτίρια περνούν στο Δημόσιο και συγκεκριμένα στη Διεύθυνση Εθνικών Κληροδοτημάτων του Υπουργείου Οικονομικών.
Από το 1946 και έως το 1978 στο ισόγειο του κτιρίου μένει η οικογένεια του γιατρού Χρήστου Τσώλου, η οικογένεια Ασκαρίδη (μισό υπόγειο ως το 1991), μια ακόμα οικογένεια στο υπόλοιπο μισό υπόγειο και δύο ακόμα στον 2 όροφο.
Μετά το σεισμό του 1978 το τριώροφο κρίνεται κατεδαφιστέο, απόφαση που δεν υλοποιείται. Μάλιστα τότε, οι ένοικοι με την βοήθεια των γειτόνων αποκαθιστούν την ρωγμή στην στέγη, χωρίς καμιά μέριμνα του κράτους.
Μετά τον χαρακτηρισμό του κτίσματος ως έργο τέχνης το 1982, η απόφαση για την κατεδάφιση ανακλήθηκε, χωρίς όμως να γίνουν οι απαραίτητες ενέργειες για την κατασκευή της.
Σύμφωνα με την 414/1982 απόφαση του Μονομελούς Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης αναγνωρίστηκε το κληρονομικό δικαίωμα του Δημοσίου.
Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, η Κτηματική Υπηρεσία του Δημοσίου παραχώρησε το διατηρητέο κτίριο στη Θεσσαλονίκη στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Το πανεπιστήμιο, σε συνεργασία με την Πολυτεχνική Σχολή του ΑΠΘ, εκπόνησε αρχιτεκτονική μελέτη για την αναπαλαίωσή του. Ωστόσο, το έργο δεν πραγματοποιήθηκε, καθώς εμφανίστηκαν ξαφνικά Τούρκοι κληρονόμοι που διεκδίκησαν το ακίνητο. Έπειτα από αυτή την εξέλιξη, περίπου δέκα χρόνια πριν, το Πανεπιστήμιο Μακεδονίας αποποιήθηκε την παραχώρηση.
Το 2010, μετά από απόφαση του Αρείου Πάγου, το διατηρητέο κτίριο πέρασε στην ιδιοκτησία τεσσάρων Τούρκων από τη Σμύρνη που το διεκδικούσαν επί χρόνια. Η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων Θεσσαλονίκης είχε στο παρελθόν επισημάνει την επικινδυνότητα της εγκατάλειψης του κτιρίου και είχε συστήσει τη διατήρησή του, ώστε να μην χαθούν τα ιστορικά του χαρακτηριστικά.
Δεύτερη ζωή: Σημείο φιλοξενίας και αναφοράς
Από τον Μάιο του 2008 στο νεοκλασικό διατηρητέο κτίριο στη συμβολή των οδών Σαρανταπόρου και Λεωφόρος Στρατού ξεκινά η κατάληψη Libertatia.
Το αρχοντικό αποκτά δεύτερη ζωή. Η κατάληψη φιλοξενεί αστέγους και οργανώνει εκδηλώσεις, με αποτέλεσμα να γίνει ένα σημείο αναφοράς στην κινηματική παρακαταθήκη της πόλης.
Στις 21 Ιανουαρίου 2018 ημέρα του εθνικιστικού συλλαλητηρίου για το μακεδονικό ζήτημα η κατάληψη γίνεται στόχος ομάδων φασιστών και δέχεται δύο επιθέσεις.
Ακροδεξιά στοιχεία το πυρπολούν με αποτέλεσμα ένας «θησαυρός» της Θεσσαλονίκης να γίνει στάχτη.
Τα μέλη της Libertatia επιχειρούν να την ανοικοδομήσουν.
Η ΕΛ.ΑΣ προχωράει σε αλλεπάλληλες επιχειρήσεις στο χώρο, που συνοδεύονται και με συλλήψεις ατόμων.
Στις 28 Αυγούστου 2024 έπειτα από αστυνομική επιχείρηση η κατάληψη εκκενώνεται για πρώτη φορά.
Στις 24 Σεπτεμβρίου 2024 το κτίριο ανακαταλαμβάνεται, αλλά μία ημέρα μετά ακολουθεί νέα αστυνομική επιχείρηση με το κτίριο να σφραγίζεται.
Όλα αυτά τα χρόνια το κράτος αδιαφόρησε για τη βίλα που αφέθηκε στην τύχη της χωρίς να γίνει καμία ενέργεια για την αποκατάστασή της, παρόλο που έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα και τα δυο κτίρια, το τριώροφο το 1982 και το μικρότερο το 1984.
Τον Μάρτιο του 2025 η κατάληψη Libertatia προχώρησε σε πολιτική ανακοίνωση για την έναρξη της καμπάνιας #ReclaimLibertatia.
«Στόχος μας είναι να γνωστοποιήσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο την υπόθεση της Libertatia στο κίνημα και ευρύτερα στην κοινωνία. Να προχωρήσουμε το επόμενο διάστημα σε δράσεις ανάδειξης του αγώνα για την υπεράσπιση της Libertatia καλώντας τον αλληλέγγυο κόσμο που μας στηρίζει όλα αυτά τα χρόνια να συνδράμει στις κινήσεις που στοχεύουν στη διεκδίκηση της κατάληψης. Έχουμε γνωστοποιήσει στο παρελθόν πως στόχος μας είναι να ανακαταλάβουμε ξανά το κτίριο και να το γυρίσουμε ξανά εκεί όπου ανήκει: στα χέρια του κινήματος, των αγωνιστών και αγωνιστριών, όλων όσοι οραματίζονται και παλεύουν για έναν κόσμο αταξικό, έναν κόσμο πραγματικής ελευθερίας, ισότητας, δικαιοσύνης και δημιουργίας» αναφέρει το σχετικό μήνυμα της συνέλευσης της κατάληψης.
*με πληροφορίες:
ΟΙΚΙΑ ΝΑΖΙΦΕ – thessarchitecture
Σώθηκε από τις μπουλντόζες αλλά έγινε στάχτη από θερμοκέφαλους – efsyn.gr
