Το τσιμεντένιο τερατούργημα που προσπερνάς καθημερινά και ίσως δε γνώριζες την ιστορία του

Το κτιριακό συγκρότημα του πρώην Ιταλικού Ινστιτούτου στη Θεσσαλονίκη, στη συμβολή των οδών Φλέμινγκ και Βασιλίσσης Όλγας, αποτελεί ένα σημαντικό ιστορικό και αρχιτεκτονικό τοπόσημο της πόλης, το οποίο όμως τα τελευταία χρόνια ρημάζει και έχει μετατραπεί σε ένα θλιβερό τσιμεντένιο τερατούργημα.

Το συγκρότημα βρίσκεται στην ιδιοκτησία του Ιταλικού κράτους υπό τη διαχείριση μιας ιδιωτικοποιημένης εταιρίας. Μετά τη διακοπή λειτουργίας του Ιταλικού Ινστιτούτου το 2014, τα κτίρια παραμένουν κλειστά και παρουσιάζουν σημάδια φθοράς και εγκατάλειψης.

Αυτόν τον γκρίζο ογκόλιθο προσπερνούν καθημερινά, λόγω θέσης, χιλιάδες Θεσσαλονικείς χωρίς όμως να γνωρίζουν την ιστορία του χώρου, τις αλλαγές στο πέρασμα του χρόνου για να καταλήξει στη θλιβερή εικόνα που παρουσιάζει μέχρι σήμερα.

Μόνο τα κάγκελα θυμίζουν ότι κάποτε εκεί υπήρχε μία βίλα – κόσμημα

Η σημερινή Β. Όλγας ήταν γνωστή από τα τέλη του 18ου αιώνα ως συνοικία των Εξοχών, έξω από τα νοτιοανατολικά τείχη της πόλης.

Ξεχώριζε για τις εξοχικές κατοικίες και τα αρχοντικά, κτίσματα – κοσμήματα τα οποία τα πήρε… σβάρνα η αντιπαροχή.

Έτσι λοιπόν ξεκίνησε και η ιστορία του χώρου αυτού που στέκει εκεί σαν «φάντασμα» τα τελευταία χρόνια λίγα λεπτά από την «καρδιά» της Θεσσαλονίκης.

Κάποτε, λοιπόν, εκεί βρισκόταν η Βίλα Ίντα, που κτίστηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1880 και ήταν από τα πρώτα έργα του Βιταλιάνο Ποζέλι στην πόλη.

Πήρε το όνομά της από την Ίντα Μοντιάνο, μια από τις ωραιότερες γυναίκες της Θεσσαλονίκης και σύζυγο του χρηματιστή Λεβή Μοντιάνο.

Το 1911 η βίλα αγοράζεται από τον πρώην δήμαρχο της πόλης, Ουλουσή Μπέη, που δέκα χρόνια μετά την πούλησε στο Ιταλικό κράτος.

Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου στεγάζεται εκεί το Τουρκικό Προξενείο και στη συνέχεια το Ιταλικό σχολείο “Βασίλισσα Μαργαρίτα” (Κολώνας 1991).

Το 1933 στη πίσω μεριά του οικοπέδου οι αρχιτέκτονες Mario Paniconi και Giuglio Pediconi κτίζουν το Ιταλικό Σχολείο “Umberto Primo”.

Εκεί, μέχρι τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 40′ φιλοξενεί μαθητές της ιταλικής κοινότητας της Θεσσαλονίκης.

Στα τεταμένα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου μετατρέπεται σε ιταλικό νοσοκομείο.

Στις αρχές της δεκαετίας του 50′ περνάει στα χέρια του Ελληνικού Δημοσίου ως εχθρική περιουσία.

Στεγάζει κατά σειρά το Στρατιωτικό Νοσοκομείο, τα Εκπαιδευτήρια Κοραή και τον Ξενώνα των Αξιωματικών.

Παραμένει κλειστή έως το 1958 όταν μεταβιβάζεται στο Ιταλικό Μονοπώλιο Καπνού μαζί με το σχολείο, με τη Βίλα Ίντα να κατεδαφίζεται με συνοπτικές διαδικασίες.

Τη θέση της παίρνει η καπναποθήκη του Ιταλικού Μονοπωλίου Καπνού που λειτούργησε από το 1962 έως το 1968.

Το κτίριο διαμερισμάτων, επίσης του 1958, προοριζόταν αρχικά για τους υπαλλήλους της καπναποθήκης και αργότερα για τους καθηγητές του Ινστιτούτου. Λειτούργησε έως το 2006.

Τα κτίρια σχεδιάστηκαν με επιρροές από το ιταλικό ρασιοναλιστικό κίνημα και τη μοντέρνα αρχιτεκτονική, ενώ η καπναποθήκη φέρει την υπογραφή του πολιτικού μηχανικού Δ. Βαρβέρη σε συνεργασία με το γραφείο του P.L. Nervi.

«Τυπολογικά, η καπναποθήκη είναι ένα ένας ορθογωνικός όγκος με πυκνό κάναβο μυκητοειδών κολόνων και μορφολογικά έχει επιρροές από το μοντέρνο κίνημα. Το κτίριο διαμερισμάτων ενσωματώνεται στο αστικό περιβάλλον της Β. Όλγας καθώς τα τυπολογικά και μορφολογικά του χαρακτηριστικά είναι παρόμοια με άλλων πολυκατοικιών της δεκαετίας του 1960.

[…]

Τα τρία κτίρια του συγκροτήματος παρέμειναν χωρίς χρήση μέχρι το 1977, όταν το Ιταλικό Ινστιτούτο ξεκίνησε να λειτουργεί στο κτίριο του παλιού Ιταλικού σχολείου, αποτελώντας ένα σημείο αναφοράς για την Ιταλική κοινότητα και ζωντανό κύτταρο πολιτισμού για την πόλη (IIC 2013). Το 2014 σταμάτησε τη λειτουργία του και οι δραστηριότητές του μεταφέρθηκαν στο Ιταλικό Ινστιτούτο Αθηνών» διαβάζουμε στη μελέτη των Κ.Φουτάκη, Χ. Καρακάση, Ζ. Κοκόγια που παρουσιάστηκε στο 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο “Δημόσιος Χώρος” (28 – 30 Μαρτίου 2019).

Στη δεκαετία του 60′ η εκμάθηση της ιταλικής γλώσσας γνώριζε «έκρηξη» και έτσι πολλοί συνέρρεαν στο Ινστιτούτο για να τη μάθουν από διδάσκοντες με μεγάλο υπόβαθρο, που άφησαν εποχή στα γράμματα.

Στόχος τους ήταν να αποκτήσουν ένα ισχυρό γλωσσικό «διαβατήριο» ώστε να αναχωρήσουν για σπουδές στην Ιταλία.

Συγκινητικοί τίτλοι τέλους στο βωμό της οικονομικής κρίσης

Το 2014, έπειτα από 51 χρόνια αδιάλειπτης παρουσίας στα πολιτιστικά δρώμενα της Θεσσαλονίκης, το Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο έκλεισε με απόφαση της ιταλικής κυβέρνησης σβήνοντας ένα κομμάτι της ιστορίας της πόλης, καθώς θυσιάστηκε στο βωμό της οικονομικής κρίσης.

Τότε, σε άρθρο του Σταύρου Τζίμα στην «Καθημερινή» διαβάζουμε τις δηλώσεις του τότε δημάρχου Θεσσαλονίκης, Γιάννη Μπουτάρη, για την εξέλιξη αυτή.

«Οι δεσμοί της Θεσσαλονίκης με την Ιταλία είναι και παλιοί και ισχυροί. Η παρουσία του ινστιτούτου, μετέφερε κάτι από την πολυπολιτισμική αύρα που τύλιγε την πόλη την εποχή του Μεσοπολέμου και νωρίτερα. Το κλείσιμό του αφαιρεί από το κοσμοπολίτικο προφίλ της…»

«Ο πολιτισμός στη Θεσσαλονίκη γίνεται φτωχότερος και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο χάνει έναν σημαντικό συνεργάτη. Είχαμε συνεργαστεί στο παρελθόν πολλές φορές. Κρίμα, ήταν ένα ζωντανό κύτταρο πολιτισμού για την πόλη» δήλωνε ο τότε πρύτανης του ΑΠΘ, Γιάννης Μυλόπουλος.

«Παραμονές της γνωστοποίησης της απόφασης της ιταλικής κυβέρνησης, σε μια συγκινητική τελετή, απονεμήθηκαν από το Ινστιτούτο, σε συγγενείς, τα απολυτήρια Εβραιόπουλων που σπούδαζαν πριν από τον πόλεμο σε ιταλικά σχολεία αλλά δεν πρόλαβαν να τα παραλάβουν διότι οδηγήθηκαν στα κρεματόρια. Ηταν πιθανότατα και το κύκνειο άσμα του…» καταλήγει το άρθρο.

Ελπίδες χωρίς αντίκρισμα

Έχουν ακουστεί αρκετές φορές σχέδια για τη μετατροπή του σε ξενοδοχείο χωρίς ποτέ να έχει προχωρήσει κανένα.

Ο Δήμος Θεσσαλονίκης είχε εκφράσει ενδιαφέρον για την απόκτηση του συγκροτήματος, με στόχο την αξιοποίησή του προς όφελος της τοπικής κοινότητας. Ωστόσο, οι διαπραγματεύσεις με το ιταλικό κράτος είναι περίπλοκες, καθώς απαιτούνται ανταλλάγματα λόγω της υψηλής αξίας των ακινήτων.

Τον Απρίλιο του 2019 το ζήτημα της αξιοποίησης του «φαντάσματος» επί των οδών Φλέμινγκ – Βασ. Όλγας έρχεται στο προσκήνιο, στο πλαίσιο της συνέντευξης Τύπου, που έγινε ενόψει της διοργάνωσης του τριακοστού πολυσυνεδρίου «Money Show», με τον πρόεδρος του ΕλληνοΙταλικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης, κ. Χρήστο Σαραντόπουλο να καταθέτει την εκτίμησή του ότι θα υπάρξουν σημαντικές εξελίξεις στο θέμα παραχώρησης τριών κτιρίων ιδιοκτησίας (Λοιμωδών, Καπναποθήκη, Βίλα Σάλεμ) τους ιταλικού κράτους στον δήμο Θεσσαλονίκης.

«Από την πρώτη ημέρα που ξεκίνησε η θητεία μας, αρχίσαμε τις συζητήσεις για το πώς μπορεί να περιέλθουν τα προαναφερόμενα κτίρια ιδιοκτησίας του ιταλικού κράτους στον δήμο Θεσσαλονίκης. Δεν είναι τόσο εύκολη ιστορία, είναι ακίνητα μεγάλης αξίας και το ιταλικό κράτος θέλει ανταλλάγματα. Οι συζητήσεις όμως προχωρούν. Για αυτούς είναι άχρηστα, έτσι όπως μένουν αναξιοποίητα» είχε δηλώσει στο πλαίσιο της ίδιας συνέντευξης τύπου ο τότε δήμαρχος Θεσσαλονίκης, Γιάννης Μπουτάρης.

Τον επόμενο μήνα στον τοπικό τύπο κάνουν την εμφάνισή τους αναφορές για επενδυτικό ενδιαφέρον από Έλληνες και Ισραηλινούς developers για την απόκτηση της Βίλα Σαλέμ, αλλά και του κτιρίου της Καπναποθήκης.

Ωστόσο, δεν υπήρξε κάποια ουσιαστική εξέλιξη για το ακίνητο των 16.500 τ.μ. επί των οδών Φλέμινγκ και Βασ. Όλγας.

Μια πρόταση αξιοποίησης

Η διπλωματική εργασία των Καρακάση Χρυσάνθη, Κοκόγια Ζωή, Φουτάκη Αικατερίνη «Η Ίντα της οδού Φλέμινγκ, επανάχρηση κτιριακού συγκροτήματος ιταλικού ινστιτούτου στη Θεσσαλονίκη» (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Πολυτεχνική Σχολή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2017, επιβλέπουσα καθηγήτρια Λεφάκη Στυλιανή) προτείνει την επανάχρηση του συγκροτήματος με στόχο τη δημιουργία ενός πολυλειτουργικού χώρου.

Η πρόταση στοχεύει στη σύνδεση του συγκροτήματος με τη γειτονιά, δημιουργώντας έναν ανοιχτό και προσβάσιμο χώρο που θα συμβάλει στην αναβάθμιση της περιοχής μέσα από:

• Εκπαιδευτικές δραστηριότητες, όπως εκμάθηση ξένων γλωσσών.

• Χώρους προσωρινής κατοικίας για φοιτητές και επισκέπτες.

• Πολιτιστικές και δημιουργικές δραστηριότητες, όπως εκθέσεις και εργαστήρια.

• Δημόσιους χώρους, τόσο εσωτερικούς όσο και εξωτερικούς, για κοινωνική αλληλεπίδραση και εκδηλώσεις.

«Θεωρούμε πως η νέα χρήση του κτιρίου θα πρέπει να έχει δημόσιο χαρακτήρα και έτσι προτείνουμε την ενσωμάτωση πολιτιστικών και κοινωνικών χρήσεων.

Το συγκρότημα μπορεί να αποτελέσει σημείο συνάντησης και αλληλεπίδρασης για όλες τις κοινωνικές ομάδες, ένα δημιουργικό χώρο έκφρασης, που βασίζει τη λειτουργία του στα άτομα που δρουν μέσα σ’ αυτό. Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά το κτίριο του ιταλικού ινστιτούτου επιλέγουμε να επαναφέρουμε εν μέρει την προηγούμενη χρήση του, και προτείνουμε την ενσωμάτωση χρήσεων εκμάθησης ξένων γλωσσών.

Στο κτίριο των διαμερισμάτων, λόγω της τυπολογίας του, θα διαμορφωθούν χώροι προσωρινής κατοικίας για φοιτητές, εργαζόμενους ή επισκέπτες.

Τέλος, το κτίριο της καπναποθήκης θα λειτουργεί ως πυρήνας του συγκροτήματος που συγκεντρώνει πολλαπλές δραστηριότητες και χώρους συνάντησης για τους πολίτες. Βασική σχεδιαστική αρχή ήταν το κτίριο να είναι ένας ανοιχτός δημόσιος χώρος για τους πολίτες.

Έτσι, η πλατεία, ανάμεσα στο Ιταλικό Ινστιτούτο και την καπναποθήκη, εισχωρεί μέσα στο κτίριο της καπναποθήκης, δημιουργώντας ένα ημιυπαίθριο πέρασμα. Στον πύρηνα του κτίριου δημιουργείται αίθριο, που ανταποκρίνεται στις ανάγκες φωτισμού και αποτελεί πυρήνα συγκέντρωσης δραστηριοτήτων.

Το χώρο του αίθριου συμπληρώνουν μια αμφιθεατρική σκάλα, που λειτουργεί ως χώρος συνάντησης και μια ανεξάρτητη δομή με ιδιαίτερο χαρακτήρα, τόσο λόγω της πρισματικής μορφής της, όσο και της λειτουργίας της,ως χώρος πολλαπλών χρήσεων. Τα τρία κτίρια συνδέονται στο δεύτερο όροφο, μέσω μιας νέας πορείας, που επιπλέον εμφανίζεται και στην όψη του συγκροτήματος» αναφέρεται χαρακτηριστικά στην περίληψη της εργασίας.

Αναλυτικά τη συγκεκριμένη πρόταση για την αξιοποίηση του ανενεργού αυτού χώρου μπορείτε να την δείτε ΕΔΩ.

Παραπομπές

Βαρβέρης, Μ. 2016. “Το έργο του πολιτικού μηχανικού Δημήτρη Βαρβέρη στη Θεσσαλονίκη”, Συνέντευξη από Καρακάση Χ., Κοκόγια Ζ., Φουτάκη Α., Θεσσαλονίκη, 20-11-2016.

Καρακάση, Χ., Κοκόγια, Ζ., Φουτάκη, Α. 2017. Η Ίντα της οδού Φλέμινγκ: Επανάχρηση του συγκροτήματος του Ιταλικού Ινστιτούτου στη Θεσσαλονίκη. Διπλωματική εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ, επιβλέπουσα Επίκουρη Καθηγήτρια Στ. Λεφάκη.

Κολώνας, Β. 1991. Η εκτός των τειχών επέκταση της Θεσσαλονίκης: εικονογραφία της συνοικίας Χαμιδιέ 1885-1912. Διδακτορική διατριβή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ.