Εικόνες του σήμερα: Άγγελος Τσεκούρας

Δεν ήταν η πρόσφατη δήλωση του δήμαρχου της πόλης που έφερε και πάλι στο προσκήνιο το θέμα της Πλατείας Αριστοτέλους. Το θέμα της μετακίνησης του αγάλματος του Αριστοτέλη σε άλλο σημείο της Πλατείας για την καλύτερη ανάδειξή του σε περίοπτη θέση (και για την αποφυγή βανδαλισμών, η θέση που προτείνεται ακούγεται να είναι το σημείο μεταξύ Ηλέκτρα Παλλάς και Ολύμπιον),  ήταν απλώς η αφορμή να επανέλθει το θέμα «Ανασχεδιασμός της Πλατείας» που ουσιαστικά δεν έχει αποσυρθεί από την επικαιρότητα εδώ και δεκαετίες. Άλλωστε ο κ. Μπουτάρης “ενίσχυσε” τη δήλωση μετακίνησης του αγάλματος, που προτίθεται να ολοκληρώσει σίγουρα μέχρι τα Χριστούγεννα, ανοίγοντας την προοπτική μιας γενικότερης ανάπλασης της Αριστοτέλους για την οποία μάλιστα λέει ότι υπάρχει μελέτη από τη Διεύθυνση Αρχιτεκτονικού. Κρίνοντας από τα πλήθος σχέδια που έχουν ανακοινωθεί και τελικά ματαιωθεί στην πόλη τείνουμε να πιστέψουμε ότι στα συρτάρια του Αρχιτεκτονικού υπάρχουν μελέτες σχεδόν για τα πάντα. Κανένα από τα σχέδια, πάντως, που περιλάμβαναν την Πλατεία Αριστοτέλους δεν ακολουθήθηκε πιστά εδώ και 100 χρόνια. Και για του λόγου το αληθές μια ιστορική αναδρομή κρίνεται απαραίτητη.

Η Πλατεία πριν την Πλατεία

Εντός του κόκκινου κύκλου μέλλεται να γίνει η διάνοιξη της πλατείας. Η φώτο είναι του 1916 και η στενή οδός που έμελλε να διανοιχθεί ως Αριστοτέλους πρέπει να είναι η οδός Αγίου Νικολάου

Η Πλατεία δεν ήταν εξαρχής η πρώτη πλατεία στην πόλη. Ο τίτλος ανήκε καταρχήν στην Πλατεία Ελευθερίας (κι αυτή είναι άλλη μια Πλατεία που υποβαθμίστηκε με ένα πάρκινγκ αυτοκινήτων και τον τερματικό του ΟΑΣΘ, μετά τη δεκαετία του 50, αλλά δεν είναι της παρούσης). Η περιοχή της σημερινής πλατείας Αριστοτέλους σχηματίστηκε μετά την κατεδάφιση του θαλάσσιου τείχους, γύρω στα τέλη της δεκαετίας του 1860, με μπάζα απ΄τα υλικά του τείχους και πριν από την πυρκαγιά του 1917 την πολυάνθρωπη εβραϊκή συνοικία Ετς Χαϊμ. Η περιοχή βέβαια είχε ευπρεπιστεί ήδη μετά την πυρκαγιά του 1890 που είχε προηγηθεί αλλά παρέμενε μια πυκνοκατοικημένη συνοικία χωρίς ανοίγματα.

Τον μεγαλύτερο ανοικτό χώρο (σε οικόπεδο που ανήκε στην εβραϊκή κοινότητα της πόλης) στο ιστορικό κέντρο της πόλης, στο σημείο της σημερινής Πλατείας, πριν τη Μεγάλη Πυρκαγιά του 1917, κατείχαν εκπαιδευτήρια της Alliance Universelle Israelite, μιας γαλλικής οργάνωσης που σκοπό είχε την παροχή ποιοτικής εκπαίδευσης στους Εβραίους της Μεσογείου .

1917: Η πόλη καίγεται

Η πυρκαγιά όμως πέρα από την φρίκη που άφησε πίσω της και τον εκτοπισμό των εβραίων από την περιοχή πρόσφερε και μια ευκαιρία να σχεδιασθεί και να ανοικοδομηθεί η πυρίκαυστη ζώνη που στο μεγαλύτερο μέρος της ήταν οικοδομημένη με -άναρχα τοποθετημένα-σπίτια. Μετά την πυρκαγιά, ο χώρος όπου σήμερα ξέρουμε σαν Πλατεία Αριστοτέλους ήταν γεμάτος χαλάσματα και μισοερειπωμένα σπίτια και το μόνο κτίριο που θυμίζει την πόλη πριν την πυρκαγιά είναι τα εκπαιδευτήρια της Alliance Universelle Israelite που συνέχισαν να λειτουργούν μέχρι την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Γ.Παπανδρέου, το 1931, όταν τα ξενόγλωσσα δημοτικά κηρύσσονται παράνομα στην Ελλάδα (Μέρος του οικοπέδου τότε ανοικοδομείται και δημιουργούνται ισόγεια εμπορικά καταστήματα τα οποία μισθώνονται στη σημερινή Στοά Χιρς). Η πόλη χρειαζόταν άμεσα ανασχεδιασμό.

Σχέδιο Εμπράρ με δυο πλατείες και  μια λεωφόρο

Η μελέτη του νέου σχεδίου ανατέθηκε σε επταμελή επιτροπή με επικεφαλής τον αρχιτέκτονα και πολεοδόμο Ερνέστο Εμπραρ με νόμο που ψηφίστηκε στη Βουλή το 1918 (οι υπόλοιποι ήταν Δ. Λαμπαδιάρις, Κ. Κιτσίκης, Ι. Πλεϊμπούρ, Θ. Μάουσον, Αρ. Ζάχος, Αγγ. Γκίνης και Αλεξ. Παπαναστασίου).  Το φιλόδοξο νέο σχέδιο της πόλης, που συντάχθηκε από διεθνή επιτροπή Εμπράρ ονειρεύτηκε μια πόλη με οριζόντιους και κάθετους άξονες, που η θέα της θάλασσας θα ήταν από παντού ανεμπόδιστη και προέβλεπε εκτός των άλλων τη δημιουργία ενός μνημειακού άξονα, στη δυτική πλευρά της πυρίκαυστης ζώνης, που θα ξεκινούσε από την περιοχή της παραλίας με μία πλατεία, τη σημερινή πλατεία Αριστοτέλους, θα συνέχιζε με μια μεγάλη οδό, τη σημερινή οδό Αριστοτέλους και θα κατέληγε και πάλι σε μια μεγάλη πλατεία, μεταξύ Εγνατιας και Φιλίππου, την σημερινή πλατεία Αρχαίας Αγοράς. Η παλιά χάραξη της Αριστοτέλους θα συνέχιζε μέχρι την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, ως μια μεγάλη οδός με δενδροστοιχίες, συντριβάνια, αγάλματα, κήπους και. μια μεγάλη αψίδα του Θριάμβου. Στην Πλατεία άνωθεν της Εγνατίας θα ανεγείρονταν κτίρια δυτικής μεγαλοπρέπειας για να στεγάσουν τις διοικητικές υπηρεσίες της Θεσσαλονίκης, μεταξύ αυτών τα Δικαστήρια και το νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης, το οποίο θα κατασκευαζόταν σε οικόπεδο ακριβώς επάνω από την Εκκλησία Χαλκέων. Στον άξονα Αριστοτέλους προβλέπονταν δυο πλατείες διαφορετικού χαρακτήρα η μεν επάνω (σημερινή Αρχαίας Αγοράς) θα λειτουργούσε σαν διοικητικό κέντρο και η κάτω η παραθαλάσσια την οποία παρομοίαζαν με αυτήν του Αγίου Μάρκου στη Βενετία θα ήταν το κέντρο του εμπορίου πολυτελείας και της αναψυχής, συγκεντρώνοντας πουτελή ξενοδοχεία και καφέ από όπου θααπολάμβανε κανείς τη θέα της θάλασσας. Και οι δυο πλατείες ορίζονται από ένα ορθογώνιο που στη βόρεια πλευρά του καταλήγει σε ημικύκλιο για να υπάρχει μια ομαλή μετάβαση στον κεντρικό άξονα της Λεωφόρου των Εθνών (ή Αριστοτέλους όπως ονομάζεται ήδη σε εφημερίδα του 1934).

Σύμφωνα με τα σχέδια του Εμπράρ, η κάτω πλατεία -που θα ονομαζόταν Πλατεία Μεγάλου Αλεξάνδρου- θα είχε ένα μεγάλο άγαλμα του έφιππου Αλέξανδρου στο κέντρο της. Τα κτίρια στο μήκος της ήταν σχεδιασμένα σε αρχιτεκτονική εμπνευσμένη από δυτικά, αραβικά και νεοβυζαντινά πρότυπα, προκειμένου να τονιστεί και η σχέση της πόλης με τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Στο σύνολο της πόλης εντός των τειχών οι ελεύθεροι χώροι δεν ξεπερνούσαν το 20% ενώ με το σχέδιο Εμπράρ, η επιφάνεια τους θυπολογίζεται να φτάνει το 40%.

Η ανοικοδόμηση στην Αριστοτέλους καθυστέρησε πολύ

Δεν πρόλαβαν να γίνουν πραγματικότητα τα σχέδια του Εμπράρ, τον πρόλαβε η Μικρασιατική καταστροφή και το πλήθος των προσφύγων που έφτασαν στην πόλη και η επιβίωσή τους και ενσωμάτωση του πληθυσμού ήταν πρωτεύον ζήτημα. Τα σχέδια ήταν πανάκριβα για την εποχή. Η αρχική μορφή του σχεδίου Εμπράρ του 1918 διαφέρει σε πολλά σημεία από αυτήν του 1921, που εγκρίθηκε τελικά, καθώς έγινε προσαρμογή προς το ρεαλιστικότερο και οικονομικότερον και οι κατασκευές απλοποιήθηκαν σημαντικά. Έτσι περιορίστηκαν στη διάνοιξη του άξονα μέχρι τη θάλασσα και την ανέγερση των κτιρίων με τις καμάρες πολύ κοντά στην αρχιτεκτονική που πρότεινε το σχέδιο Εμπράρ.  Η ανοικοδόμηση της οδού Αριστοτέλους καθυστέρησε πολύ. Παρά το γεγονός ότι υπήρξαν μελέτες που κατατέθηκαν σύμφωνα με τα σχέδια του αρχείου πολεοδομίας, ήδη από το 1921 (κτίριο Εθνικής Τράπεζας, Αριστοτέλους 17 και Ερμού) και το 1922 (Βοσπόριον, δίδυμη οικοδομή, Αριστοτέλους 8) δηλαδή πριν από τη δημοσίευση του Β.Δ. του 1923, οι υλοποιήσεις έγιναν βαθμιαία αργότερα. Το1923 ξεκίνησε σιγά σιγά η ανέγερση των οικοδομών στον άξονα Αριστοτέλους, σε σχέδια (καθορισμένα, όμως, από διάταγμα επιβεβλημένων όψεων για την οδό και την Πλατεία, από αρχιτέκτονες όπως ο Ποζέλι ο Πάικος, όπως άλλωστε και στην υπόλοιπη πόλη που τα χρόνια 23 με 27 επικρατούσε ο πυρετός της ανοικοδόμησης.  Τα σχέδια που εφαρμόστηκαν το 1923, υπογράφονται από τους Ερνέστ Εμπράρ και Κώστα Κιτσίκη.  Από το αρχείο της πολεοδομίας προκύπτει ότι εκδόθηκαν κατά το μεσοπόλεμο άδειες με μελέτες που έγιναν από το 1928 μέχρι και το 1939. Οι επιβεβλημένες όψεις της οδού Αριστοτέλους αναθεωρήθηκαν με τροποποιητικά διατάγματα, κυρίως του 1935 και του 1954. Η ανοικοδόμηση της πλατείας Αριστοτέλους ολοκληρώθηκε με σημαντική καθυστέρηση που συνδυάστηκε με αύξηση της δόμησης και απλοποίηση του όγκου των οικοδομών. Αντί των αρχικών περίτεχνα σχεδιασμένων προσόψεων, οι τελικές προσόψεις (που χτίστηκαν στο μεγαλύτερο μέρος τους μετά την Κατοχή κατά τη δεκαετία του 1950), λόγω της οικονομικής δυσπραγίας ήταν πολύ πιο απλές. Κοινό μορφολογικό χαρακτηριστικό η απόλυτη συμμετρία των όψεων με βασικό στοιχείο τη συστηματική χρησιμοποίηση της τοξωτής στοάς τόσο στο ισόγειο και μέχρι το μεσοπάτωμα όσο και στους υπόλοιπους πέντε ορόφους.

Οι μεταμορφώσεις μιας πλατείας

Στην δεκαετία του 20, λειτουργεί στον ισοπεδωμένο χώρο από όπου έχουν απομακρυνθεί πια τα καμένα ερείπια μέχρι και υπαίθρια αγορά, ενώ στοιβάζονται κιβώτια με πολλά πλοία να χρησιμοποιούν την προκυμαία μπροστά για  αγκυροβόλημα. Η περιοχή στα 1926 θυμίζει εργοτάξιο, ενώ μόλις έχει αρχίσει να λειτουργεί μόλις το ξενοδοχείο Μεντιτερανέ στην αριστερή γωνία της Πλατείας.  Η στάθμη της παραλίας είναι λίγο χαμηλότερη από της Πλατείας. Να σημειώσουμε ότι πριν την διάνοιξη της Παύλου Μελά μπροστά από τη σημερινή Πλατεία Αριστοτέλους (μέχρι το 1927) διερχόταν το τραμ της γραμμής Ντεπό – Πλ. Ελευθερίας.

Στα 1930 υπήρχαν πολλά άδεια οικόπεδα στην περιοχή, αλλά όχι χρήματα για να κτισθούν. Η λύση των θερινών σινεμά ήταν ο φθηνότερος τρόπος εκμετάλλευσής τους.

Στην επόμενη δεκαετία η μορφή της αλλάζει άρδην με την παρουσία των 5 θερινών κινματογράφων που την καθιστούν κέντρο αναψυχής. Αριστερά Ελληνίς, Ηλύσια και Ρεξ και δεξιά Ζέφυρος και Ρίον, στην πλατεία Αριστοτέλους. Για χρόνια οι κινηματογραφιστές της Θεσσαλονίκης ονόμαζαν την Πλατεία Αριστοτέλους ελληνικό Μπρόντγουεϊ.

Είναι συγχρόνως χώρος συλλαλητηρίων, πολιτικών συγκεντρώσεων (μέχρι που τις απαγόρευσε ο Μπουτάρης) αλλά  και πολιτιστικών εκδηλώσεων.

Το 1959 η Ισραηλιτική κοινότητα πουλά το οικόπεδο της Alliance μετά του κτιρίου -όπου λειτουργούσε τότε το εντευκτήριο της Χωροφυλακής- και στη θέση του ξεκινά η ανέγερση του σημερινού ξενοδοχείου Ηλέκτρα. Στην άλλη πλευρά του ημικύκλιου έχει ήδη ανεγερθεί το κτίριο του Ολύμπιον. Ήταν 20 Σεπτεμβρίου 1960, όταν ο υπουργός Βιομηχανίας, Νικόλαος Μάρτης, εγκαινιάζει στον κινηματογράφο «Ολύμπιον» στην πλατεία Αριστοτέλους της Θεσσαλονίκης την έναρξη ενός σημαντικού πολιτιστικού θεσμού για την πόλη και για ολόκληρη την Ελλάδα. Πρόκειται για το «Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης» που ξεκίνησε ως «βιομηχανικό επίτευγμα» και ως εκδήλωση στα πλαίσια της 25^ης ΔΕΘ αρχικά με τον τίτλο  «Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου» .

Στα τέλη της δεκαετίας του ‘60 η Πλατεία Αριστοτέλους έχει διαμορφωθεί πλήρως με την ανέγερση νέων οικοδομών στη θέση των θερινών σινεμά (στα τέλη της δεκαετίας του 50 έχουν μείνει μόνο δυο) και την ολοκλήρωση και του ξενοδοχείου Ηλέκτρα. Ο άξονας της Αριστοτέλους είναι δρόμος διπλής κατεύθυνσης με ένα μεγάλο παρτέρι να διαχωρίζει τα δυο ρεύματα. Οι φοίνικες δεν έχουν φυτευθεί ακόμη και η θέα είναι απρόσκοπτη μέχρι την Άνω Πόλη, ενώ έχει διαμορφωθεί και η επάνω πλατεία με την Αρχαία Αγορά ανασκαμμένη.

Η Πολιτιστική και ο διεθνής διαγωνισμός

Ήταν στη διάρκεια του έτους της Πολιτιστικής πρωτεύουσας, το 1997 και ο ανασχεδιασμός του Άξονα της Αριστοτέλους αποτελεί καίριο ζήτημα ώστε κρίνεται αναγκαία η διεξαγωγή ενός από τους μεγαλύτερους διεθνείς αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας Θεσσαλονίκη 1997. Διεξάγεται με τη συνεργασία της διεθνούς Ενώσεως Αρχιτεκτόνων (UIA). Στο διαγωνισμό πήραν μέρος πάνω από 100 ομάδες αρχιτεκτόνων από 24 χώρες. Στην κριτική επιτροπή συμμετείχαν πολύ σημαντικοί αρχιτέκτονες από τον Καναδά, την Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία, Νότιο Κορέα και Ελλάδα.  Το πρώτο Βραβείο δίνεται στη μελέτη των Νικηφορίδη-Κουόμο-Ταράνη. Η μελέτη εν συντομία προτείνει μια ερευνητική ανασκαφή κατά μήκος του Άξονα που θα διαμορφώσει την εικόνα του. Στη λογική των «επάλληλων» πόλεων χρησιμοποιείται ο τετραγωνικός κάναβος ως σχεδιαστικό εργαλείο που διαμορφώνει τα διάφορα σημεία του «Άξονα» (πλατεία-πάρκο-περίπατος), καθώς είναι ευέλικτος και εύχρηστος και βασίζεται στην πραγματικότητα του αρχαιολογικού καννάβου. Για την Πλατεία Αριστοτέλους που δεν υπάρχουν αρχαία κάτωθέν της παρά μόνο στο βόρειο τμήμα της υπολείμματα του θαλάσσιου τείχους, προτείνεται ένας υπόγειος χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων, μια κάτω Πλατεία, που θα καλύψει τις ανάγκες της πόλης για ένα μεγάλο κλειστό δημόσιο χώρο. Ο υπόγειος χώρος θα φωτίζεται από μια περιμετρική ζώνη καλυμμένη με πυκνό μεταλλικό κάνναβο και μεγάλες οπές για πρόσθετο φωτισμό που ουσιαστικά καθορίζουν την αισθητική της επάνω Πλατείας.

Η Πεζοδρόμηση και το ρετούς

Με τη λήξη του διαγωνισμού και μέχρι να οριστικοποιηθεί η μορφή αξιοποίησης από την πόλη του Πρώτου Βραβείου κρίθηκε απαραίτητη από τον Δήμο (επί δημαρχίας Κοσμόπουλου) η μελέτη και η υλοποίηση της πεζοδρόμησης της οδού. Η πρόταση υλοποιήθηκε περιορισμένη σε αναγκαίες και ήπιες επεμβάσεις που περιλάμβαναν τον σχεδιασμό των πλακοστρώσεων και την οργάνωση του πράσινου και τη μελέτη του αστικού εξοπλισμού.

Τα δώδεκα συνολικά κτήρια που απαρτίζουν την πλατεία Αριστοτέλους έχουν κριθεί ήδη διατηρητέα από το 1950, ενώ από την δεκαετία του 90 τοποθετήθηκε στην δεξιά πλευρά της Πλατείας το άγαλμα του μεγάλου αρχαίου φιλοσόφου Αριστοτέλη (φιλοτεχνήθηκε από τον Γ. Γεωργιάδη το 1990). Το βόρειο τμήμα της πλατείας αποκαταστάθηκε σε μεγάλο βαθμό στη δεκαετία του 2000 με την ανακαίνιση του Ηλέκτρα και του Ολύμπιον.

Η Πλατεία χρησιμοποιείται όπως και παλαιότερα ως χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων αλλά όχι πολιτικών συγκεντρώσεων και βέβαια έχει καθιερωθεί ως η κύρια χριστουγεννιάτικη πλατεία της πόλης και ενίοτε σκηνικό απερίγραπτου κιτς. Πρόσφατα εκεί οι Θεσσαλονικείς έπαιξαν ποδόσφαιρο, ράγκμπι, μαξιλαροπόλεμο, έκαναν πικ νικ, χόρεψαν, άκουσαν κλασική μουσική…

Τα τραπεζοκαθίσματα φυγείν αδύνατον

Στην “Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης” (1997), ο Υπουργός ΜΑ.-ΘΡΑ όρισε μια ΦΕΚ με σκοπό να προστατεύσει την πεζοδομημένη Αριστοτέλους από την ασυδοσία των καφέ περιορίζοντας  τον αριθμό των καταστημάτων υγειονομικού ενδιαφέροντος (ΚΥΕ) στο 10% του συνόλου των καταστημάτων που υπάρχουν στον άξονα και είναι 71, άρα σε 7-8 και όχι περισσότερα από δύο ανά μέτωπο οικοδομικού τετραγώνου: .Υ.Α. ΜΑ.ΘΡΑ.4590/04.08.1999 (ΦΕΚ 662 Δ’/13.09.1999): «Καθορισμός ειδικών χρήσεων των διατηρητέων κτιρίων του μνημειακού άξονα της οδού Αριστοτέλους της Θεσσαλονίκης από το ύψος της οδού Μητροπόλεως μέχρι το ύψος της οδού Εγνατίας και έγκριση κανονισμού λειτουργίας των χρήσεων αυτών». Η  Υπουργική απόφαση αναφερόταν στην αναγκαιότητα : «α. Αναβίωσης και διαφύλαξης του ιστορικού χαρακτήρα, της παραδοσιακής φυσιογνωμίας της περιοχής και β. Διατήρησης και προστασίας του ιστορικού παραδοσιακού τοπίου της οδού Αριστοτέλους και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του με την θέσπιση ειδικών κανόνων και ρυθμίσεων των χρήσεων και της πολεοδομικής έντασης της περιοχής.».Πώς βρέθηκε λοιπόν ο άξονας να συντηρεί τόσα καφέ; Τη συνέχεια μπορείτε να την διαβάσετε εδώ 

Το τελευταίο φρεσκάρισμα

Αρχές του 2012 η πόλη έμπαινε στους εορτασμούς των 100 της χρόνων από την απελευθέρωση και η προεκλογική υπόσχεση του Μπουτάρη γίνεται πραγματικότητα ελαφρύνοντας λίγο τα βεβαρυμένα πλακόστρωτα και επιτυγχάνοντας μια διαπλάτυνση του πεζοδρομίου προς τη θάλασσα, ελευθερώνοντας τη θέα προς τη θάλασσα που εμποδιζόταν από τα παρκαρισμένα αυτοκίνητα στην κατάληξη της Πλατείας προς την θάλασσα Συγχρόνως καταφέρνει να επιβάλει την ολοκληρωτική αποβολή των πινακίδων από τα ιστορικά κτίρια που καλύπτονταν από λογής λογής διαφημιστικές πινακίδες των γραφείων που καθέδρευαν εκεί, να ελευθερώσει έναν μεγάλο διάδρομο περιπάτου περιμετρικά της πλατείας που ήταν κατειλημμένος από τραπεζοκαθίσματα και να επιβάλλει την ομοιόμορφη σκίαση των Καφέ με ομπρέλες από καραβόπανο στο χρώμα της άμμου. Δείτε εδώ 

Εν κατακλείδι

Σήμερα η Πλατεία φαίνεται να χρειάζεται μια νέα ταυτότητα με έναν ανασχεδιασμό του τσιμεντένιου αχανούς πλακόστρωτου. Ο ανασχεδιασμός της πιο κεντρικής και διάσημης Πλατείας της πόλης δεν πρέπει να γίνει με αποσπασματικές επεμβάσεις τύπου «παίρνω ένα άγαλμα από δω το βάζω εκεί», ούτε να βασιστεί σε ευκαιριακές μελέτες. Της αξίζει ένας νέος διεθνής αρχιτεκτονικός διαγωνισμός που θα καταφέρει να την αναδείξει με μια φρέσκια ολοκληρωμένη πρόταση.

Πηγές: Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας: Θεσσαλονίκη 1912-2012 του Βασίλη Κολώνα, University Studio Press, 2012 Η μνήμη της πόλης του Χρήστου Ζαφείρη Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ Παραλία – Λιμάνια – Λευκός Πύργος των Γ. Αναστασιάδης και Ε. Χεκίμογλου, University Studio Press, 1997