Ο Χάρτης της πόλης: Άγιος Δημήτριος

Όταν ορίστηκε ο χριστιανισμός επίσημη θρησκεία του κράτους, οι Θεσσαλονικείς οικοδόμησαν ένα μικρό τρίκλιτο ναό πάνω από ένα ρωμαϊκό λουτρό στο οποίο μαρτύρησε ο Αγιος το 303 μ.Χ. από όπου μάλιστα άρχισε να αναβλύζει μύρο. Καθώς αποδείχτηκε πως το μύρο είχε ιαματικές ιδιότητες, η φήμη του Αγίου εξαπλώθηκε σε όλο το χριστιανικό κόσμο κι έτσι κατέφταναν συνεχώς προσκυνητές από όλα τα μέρη της γης για να προσευχηθούν και να θεραπευτούν, καθιστώντας τον Ιερό Ναό κέντρο παγκόσμιου ενδιαφέροντος.

Ανάμεσα στους προσκυνητές ήταν και ο έπαρχος του Ιλλυρικού, Λεόντιος, ο οποίος λέγεται πως θεραπεύτηκε από κάποια ανίατη ασθένεια που τον ταλάνιζε και σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς τον Άγιο το 413 μ.Χ. αντικατέστησε το μικρό τρίκλιτο ναό με μια επιβλητική Βασιλική.

Ό,τι απόμεινε απ΄το ναό μετά τη φωτιά του 1917

Η Βασιλική στεκόταν εκεί μέχρι και τα χρόνια του αυτοκράτορα Ηρακλείου. Στην πορεία του χρόνου όμως υπέστη πολλές καταστροφές και λεηλασίες κατά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Σαρακηνούς το 904 και από τους Νορμανδούς το 1118. Κατά τη λεηλασία των Νορμανδών, τα λείψανα του Αγίου μεταφέρθηκαν στην Ιταλία από καλόγερους που ήθελαν να τα διασώσουν. Το 13ο αιώνα ο ναός επισκευάστηκε και ανακαινίστηκε. Την εποχή εκείνη χτίστηκε και το παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου στην νοτιοανατολική πλευρά του ναού του Αγίου Δημητρίου από το Μιχαήλ Γλαβά Ταρχανειώτη, σύμφωνα με την επιγραφή που βρίσκεται στο παρεκκλήσι. Το 1430 κατά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς, ο ναός δέχτηκε μια ακόμα πιο βάναυση λεηλασία, σε σημείο που οι τοίχοι του έμειναν σχεδόν γυμνοί.

Το 1493 η εκκλησία μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος με το όνομα Κασημιέ Τζαμί και παρέμεινε Τζαμί ως την απελευθέρωση της πόλης το 1912. Τα χρόνια εκείνα και για 4 αιώνες η λατρεία του Αγίου άλλαξε τόπο. Ένας παραθαλάσσιος ναός, μία ξυλόγλυπτη τρίκλιτη βασιλική που χτίστηκε στα τέλη του 13ου-αρχές 14ου αι. στη θέση της σημερινής Μητρόπολης, τιμήθηκε στο όνομα του Αγίου Δημητρίου. Μεταφέρθηκαν εκεί η περίφημη εικόνα του Αγίου (είχε ζωγραφιστεί όσο ζούσε) και πολλά κειμήλια. Ο ναός εκείνος κάηκε στη μεγάλη πυρκαγιά του 1890. Δυστυχώς, αυτές οι καταστροφές δεν ήταν οι μόνες. Η μεγάλη πυρκαγιά της 17ης Αυγούστου το 1917 που κατέστρεψε τα 2/3 της πόλης σχεδόν αφάνισε το μνημείο λίγο μετά την απελευθέρωση. Αμέσως άρχισαν οι αναστηλωτικές εργασίες από το Γεώργιο Σωτηρίου που ανέλαβε την ανασκαφική έρευνα της βασιλικής και τους αρχιτέκτονες Αριστοτέλη Ζάχο και Λορέντζο Θανόπουλο οι οποίοι ξεκίνησαν τις εργασίες αποκατάστασης του μνημείου, που διήρκεσαν περίπου τριάντα χρόνια, αφού διακόπηκαν το 1938 και ξανάρχισαν το 1946. Τελικά, ο Ναός αναστηλώθηκε και παραδόθηκε στους πιστούς στις 26 Οκτωβρίου του 1949, την ημέρα της γιορτής του Αγίου.

Λίγο μετά τα εγκαίνια, τέλη δεκαετίας του 50

Η σημερινή εκκλησία εγκαινιάστηκε το 1958, ενώ λίγο αργότερα το 1978 τα λείψανα του Αγίου επέστρεψαν από το αββαείο του Αγίου Λαυρεντίου στο Κάμπο της Ιταλίας και τοποθετήθηκαν σε μια αργυρή λάρνακα όπου φυλάσσονται ως σήμερα. Από το 1958, λοιπόν, λειτουργεί κανονικά και αποτελεί ένα από τα πλέον υπέροχα χριστιανικά μνημεία της ελληνικής ανατολής. Ο αρχιτεκτονικός ρυθμός του ναού είναι πεντάκλιτη βασιλική με εγκάρσιο (κάθετο) κλίτος, διπλά υπερώα (γυναικωνίτες) και μακρές διπλές κιονοστοιχίες. Ολόκληρο το ισόγειο συγκρότημα του αρχαίου λουτρού, όπου ήταν φυλακισμένος ο Άγιος, διατηρήθηκε και διασκευάσθηκε σε κρύπτη του ναού, η οποία για αιώνες παραμένει κέντρο λατρείας, ενώ από το 1988 λειτουργεί ως εκθεσιακός χώρος, όπου εκτίθενται συλλογή γλυπτών, κιονόκρανων, θωρακίων και αγγείων του Ναού και ανήκει στο Υπουργείο Πολιτισμού.

Το 1988 ο ναός ανακυρήχθηκε Μνημείο Παγκόδμιας Κληρονομιάς από την Unesco