Η ιστορία της πόλης γράφτηκε και στο παλιό σανατόριό της

Εικόνες © Αργυρώ Μπαρή

Λίγοι γνωρίζουν πως η Θεσσαλονίκη είχε το δικό της Σανατόριο μέχρι και το 1970. Μια κοινωνία μέσα στην κοινωνία της. Ένα ολόκληρο χωριό, δημιουργήθηκε από φυματικούς απέναντι από το Λαϊκό Σανατόριο Ασβεστοχωρίου. Μια παρατημένη πτέρυγα, τοίχοι που μέχρι πριν από μερικά χρόνια μύριζαν ακόμα τις ανάσες των φυματικών και αντικείμενα ξεχασμένα από τότε να προδίδουν μία από τις λιγότερο ειπωμένες ιστορίες της πόλης. Ένα γενικό πλέον νοσοκομείο και μια πλαγιά της πόλης να κουβαλάει το πέρασμα και τις δραματικές ιστορίες χιλιάδων Ελλήνων. Μέχρι και σήμερα στην συνοικία της Εξοχής και το σημερινό Νοσοκομείο Παπανικολάου αντιστοιχούν δύο λέξεις: μέσα και απέναντι.

Το Θυμητάρι είναι ο Σύλλογος που ξεπήδησε από την ανάγκη να μην χαθεί μία από τις δυνατότερες και ταυτόχρονα λιγότερο γνωστές ιστορίες της Θεσσαλονίκης, αυτή του Λαϊκού Σανατορίου Ασβεστοχωρίου. Βρεθήκαμε στον χώρο και συναντήσαμε τον Λουκά Δαγδηλέλη, διευθυντή ακτινολογικού στο Παπανικολάου, κάτοικο της Εξοχής και ένας εκ των ιδρυτών του Συλλόγου.

Ξεναγηθήκαμε μαζί του σε ένα κόσμο που είναι πιο ζωντανός από όσο μπορούσαμε να φανταστούμε. Ακολουθείστε μας.

Ξεκινάμε από το σημείο που ξεκινάει και η παράσταση η οποία καθήλωσε περισσότερους από 2.000 θεατές. Το “Λαϊκό Σανατόριο Ασβεστοχωρίου. Ούτε μια αναπνοή χαμένη” ανέβηκε για πρώτη φορά το 2013 στον φυσικό του χώρο. Στην μισογκρεμισμένη πτέρυγα φάντασμα του Σανατορίου, στο κτίριο του Πέτρινου.

Ο Λουκάς μας οδηγεί βήμα βήμα σαν σε ιεροτελεστία στα βήματα των θεατών και των ηθοποιών, εξηγώντας μας πώς ακριβώς αυτή η παράσταση καταφέρνει κάθε φορά να ζωντανεύει μπροστά στα μάτια 60 μάξιμουμ έκπληκτων θεατών, μία από τις συγκλονιστικότερες και ταυτόχρονα λιγότερο ειπωμένες ιστορίες της πόλης. 

Η ιδιοσυγκρασία του χώρου προκαλεί ανατριχίλα. Τόσο η εξιστόρηση της παράστασης, τα μέσα που θα χρησιμοποιήσει ο σκηνοθέτης για να την κάνει διαδραστική, όσο και η γνώση πως όσα παρακολουθείς να συμβαίνουν μπροστά σου συνέβαιναν ακριβώς στο σημείο που πατάς, τα σκηνικά της παράστασης που αποτελούν αντικείμενα από το Σανατόριο και ξανατοποθετούνται στα φυσικά τους σημεία, το ξεφτυσμένο γαλάζιο στους τοίχους, συνάδουν στο να ζήσεις νοερά έστω για μια ώρα στην εποχή που το Σανατόριο του Ασβεστοχωρίου ήταν ένα παράλληλο σύμπαν μέσα στο στην πόλη.

Οι θεατές μπαίνουν βαθιά σε ένα κόσμο όπως ήταν τότε και που μπορεί όμως να είναι και τώρα. Ο σκηνοθέτης της παράστασης έχει φροντίσει μέσω ιδιαίτερων τεχνικών να το καταστήσει δυνατό. Όλα ξεκινάνε με μία πομπή, μόλις πέσει το σκοτάδι ώσπου βήμα βήμα η παράσταση φτάνει στην κορύφωσή της μέσα από στάδια, σκηνές και εκπλήξεις. Καθόλη την διάρκειά της οι ηθοποιοί και θεατές βρίσκονται σε απόσταση αναπνοής μεταξύ τους.

“Εδώ όταν μιλάει ο ηθοποιός, θα το πω λαϊκά, τον φτύνει τον κόσμο. Είναι τόσο κοντά. Για να καταλάβετε την αμεσότητα.” μας εξηγεί ο Λουκάς. Εδώ οι θεατές δεν κάθονται σε στημμένες καρέκλες θεάτρου παρακολουθώντας μια ιστορική παράσταση αλλά γίνονται χωρίς να το καταλάβουν μέρος αυτής.

Ούτε μια αναπνοή δεν πήγε χαμένη σε αυτό το έργο. Ένα έργο που γράφτηκε ύστερα από την ιδέα του Γεράσιμου Μπαμίχα, νεφρολόγου στο Παπανικολάου. Ο Γεράσιμος, περνώντας τυχαία δίπλα από την πτέρυγα φάντασμα, την περπάτησε παρατηρώντας όλα αυτά τα πεταμένα αντικείμενα που ξέμειναν στον χρόνο από τότε.

Αναρωτήθηκε για το τί ακριβώς συμβαίνει στον συγκεκριμένο χώρο. Σε μία πρώτη γρήγορη έρευνά του ανακαλύπτει για το Σανατόριο και εντυπωσιάζεται με την ιστορία του. Η σύζυγός του, Χαρά Αποστολίδου, ως φιλόλογος αναλαμβάνει να γράψει ένα έργο για αυτό, με στόχο να δείξουν τί πέρασε μέσα σε αυτό το κτίριο ο κόσμος.

Έπειτα από μακρά έρευνα της ερασιτεχνικής θεατρικής ομάδας Ληνός του Παπανικολάου, οι εργαζόμενοι και παράλληλα συντελεστές της ομάδας, άκουσαν ιστορίες, πήραν συνεντεύξεις, έψαξαν στα αρχεία, συνέλλεξαν προσεκτικά όλα εκείνα τα αντικείμενα που κουβαλάνε τα ονόματα “της ντροπής” χιλιάδων Ελλήνων φυματικών αλλά και σπάνια αντικείμενα του Σανατορίου.

Συνταγογραφίες της εποχής, κρεβάτια, παλιές στρατιωτικές ακτινολογικές λυχνίες, κινηματογραφική μηχανή, γραφεία ιατρών, ψάθινα καλάθια και πολλά ακόμα προδίδουν την χρήση του χώρου.Ψυχογράφησαν την εποχή και με το πάθος τους για αυτό που ουσιαστικά κάνουν ως επάγγελμα και δεν άφησαν ούτε μια αναπνοή χαμένη.

“Άλλοι κλαίνε, άλλοι δεν μπορούν να συγκεντρωθούν μετά την παράσταση, άλλοι μένουν παγωμένοι…”

Ο λόγος που δεν υπήρξε καμία πρόβλεψη, πριν από την ύπαρξη της Ληνός και του Θυμητάρι για την συλλογή και διατήρηση όλων αυτών των αντικειμένων, είναι η έλλειψη οράματος όπως μας εξηγούν. “Ο κόσμος δεν έχει οράματα, δεν βλέπει μπροστά. Όταν βρίσκει κάτι παλιό το πετάει.”

Όλα όμως ξεκίνησαν από την “ανάσταση” εκατοντάδων εξαντλημένων αλόγων 

Όλα ξεκίνησαν όταν ο βρετανικός στρατός, σύμφωνα με την από στόμα σε στόμα ιστορία που μεταφέρεται, ανακάλυψε πως εκατοντάδες από τα κουρασμένα του άλογα «ξαναγεννήθηκαν» αφήνοντάς τα στο σημείο όπου βρίσκεται και στους χώρους που λειτουργεί το σημερινό Γ.Ν.Παπανικολάου.

Το ξηρό κλίμα της περιοχής έγινε αμέσως γνωστό για την θεραπευτική του ιδιότητα με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί το πρώτο παράπηγμα, το Σεραϊκό κτίριο που διασώζεται μέχρι και σήμερα φιλοξενώντας την τεχνική υπηρεσία του νοσοκομείου. Ονομάστηκε Σεραϊκό γιατί χτίστηκε από Σερραίους και δεχόταν μόνο Σερραίους.

Αυτό είχε ως αποτέλεσμα φυματικοί από όλη την Ελλάδα να κατευθύνονται στο σημείο και να στήνουν σκηνές γύρω του με την ελπίδα πώς θα γιατρευτούν από την νόσο που ταλάνιζε την κοινωνία.

Οι Ασβεστοχωρίτες αντέδρασαν. Κανείς δεν ήθελε τότε φυματικούς στην πόρτα του. Το σημείο όμως γεμίζει ολοένα και περισσότερους ασθενείς. Οι καπνεγάρτες, οι οποίοι ήταν από εκείνους που υπέφεραν κατά κόρον από την νόσο, άρχισαν να σηκώνουν μικρά κτίρια στην περιοχή με αποτέλεσμα την απόφαση του κράτους να βάλει τάξη στο ζήτημα.

Λίγο πριν τον Β’ Παγκ. Πόλεμο, περίπου το 1938, διεξάγει μελέτη για την δημιουργία μιας μεγάλης δομής, του γνωστού μέχρι και σήμερα Πέτρινου. Αρχιτεκτονικά είναι ένας κεντρικός κορμός με κάθετες πτέρυγες.

Οι μισές πτέρυγες προορίζονταν για τους άνδρες ασθενείς και οι υπόλοιπες για τις γυναίκες ενώ υπήρχε και ξεχωριστό κτίριο με σχολείο στο εσωτερικό του για τα παιδιά, με την πρόβλεψη πάντα να μην έρχονται σε επαφή με τους μεγαλύτερους ηλικιακά ασθενείς. Οι δυνατότητες του Σανατορίου άγγιζαν την παροχή νοσοκομειακής περίθαλψης ταυτόχρονα 700 περίπου ασθενών. Εντυπωσιακός αριθμός αν αναλογιστεί κανείς τα δεδομένα της εποχής.

Το Πέτρινο φέρει την υπογραφή του Δεσποτόπουλου, μεγάλου αρχιτέκτονα της περιόδου. Την ονομασία του την οφείλει στην εξωτερική του επένδυση καθώς είναι χτισμένο με πέτρες από την περιοχή. Ξεκινάει να χτίζεται αλλά ο πόλεμος σταματάει τα πάντα. Έτσι μετά το τέλος του χτίζεται το μισό και ξεκινάει την επίσημη λειτουργία του ως Σανατόριο.

Το πρώτο μάλιστα της Ελλάδας, μαζί με το Σωτηρία της Αθήνας και η πρώτη μεγάλη πανευρωπαϊκή δομή για φυματικούς. 

Στο Σανατόριο των “φτωχών” – καθώς ανά την Ελλάδα υπήρχαν μικρά ιδιωτικά για τους εύπορους, βασική θεραπεία των ασθενών… ο ήλιος. Οι μεγάλες βεράντες των πτερύγων ήταν τοποθετημένες με πρόσωπο στον ήλιο. Γέμιζαν για δύο με τρεις ώρες καθημερινά με ξαπλώστρες τύπου σεζλόνγκ και οι ασθενείς αφήνονταν στις ευεργετικές ιδιότητες του ήλιου και του αέρα. Ήταν η λεγόμενη αεροθεραπεία – ηλιοθεραπεία.

Για την φυματίωση ήταν βασικός παράγοντας ο ήλιος και ο αέρας. Από τη μία το γεγονός πως μόλις με δύο ώρες έκθεσης στον ήλιο ήταν αρκετές για να εξαφανστεί το μικρόβιο της φυματίωσης και από την άλλη η απαραίτητη προϋπόθεση οι χώροι και τα σκεπάσματα να αερίζονται. Ο Δεσποτόπουλος άλλωστε που σχεδίασε το Σανατόριο, έστησε τη μελέτη για την κατασκευή του σύμφωνα με τον ήλιο.

Οι γιατροί με αυτοθυσία εξέταζαν καθημερινά χιλιάδες ασθενών, παρά το γεγονός πως πάρα πολλοί από αυτούς τελικά κόλλησαν φυματίωση.

Μητέρες ερχόντουσαν στην πύλη που άλλαζε την ζωή των παιδιών τους, και δίχως να επιθυμούν να τα συναντήσουν άφηναν καλάθια με τρόφιμα. Το κοινωνικό στίγμα, στην περίπτωση της φυματίωσης, ήταν ισχυρότερο από κάθε άλλο δεσμό αγάπης.

Κοπέλες δεν μπορούσαν να ξαναφτιάξουν την ζωή τους, νεαροί ξεγράφονταν από τις οικογένειές τους και άλλαζαν το όνομά τους κατά την εισαγωγή τους. Μικρά φυματικά παιδιά παραλάμβαναν τον εγκλεισμό ως “κανονικότητα” ζωής καθώς οι γονείς τους τα άφηναν στην επιβλητικη πύλη και δεν τα ξαναέβλεπαν ποτέ.

“Το να είσαι φυματικός την εποχή εκείνη σήμαινε πως δεν θα παντρευόταν ούτε τα εγγόνια σου. Ήταν τόση μεγάλη κατάρα. Ο κόσμος έφευγε από το χωριό του και οι δικοί του έλεγαν ότι πέθανε, ότι έφυγε ταξίδι. Δεν τολμούσαν να πουν την αλήθεια.”

Η ανάγκη όμως του ανθρώπου για ανήκειν κυρίως στο πλαίσιο του κοινωνικού αποκλεισμού όλων όσοι περνούσαν την πύλη του και ανέβαιναν τα σκαλοπάτια οδηγούμενοι στο δωμάτιο για την υπόλοιπη ζωή τους, μπόλιασε τις σχέσεις των ασθενών μεταξύ τους. Έτσι δημιουργήθηκε ένας μικρόκοσμος, μια πιστή μικρογραφία μιας ολόκληρης κοινωνίας, περιφραγμένη στα καταπράσινα στρέμματα της πλαγιάς Ασβεστοχωρίου.

Η κοινότητα των φυματικών εντός του Σανατορίου, εξαιτίας της καθημερινής βίωσης και αντιμετώπισης του θανάτου, είχε ως πρόκληση αυτού, έντονη σεξουαλική υπερδραστηριότητα. Χαρακτηριστική είναι η εικόνα δύο παράλληλων δρόμων ακριβώς μπροστά από το κτίριο του Σανατορίου, όπου στον έναν έκαναν βόλτα οι γυναίκες και στον από κάτω οι άντρες, θυμίζοντας τα γνωστά νυφοπάζαρα στα χωριά της Ελλάδας τότε.

“Υπήρχαν αγόρια εδώ 17 και 18 χρονών, που ήξεραν πως θα πεθάνουν μέρα με τη μέρα… “

Έτσι στο Σανατόριο γεννήθηκαν παιδιά στο περιθώριο αυτής της ζωής. Παιδιά που μεγάλωσαν στην έκτασή του και πήγαν σχολείο στη σχολική αίθουσα που δημιουργήθηκε για αυτά. Μπορεί ο μαυροπίνακας που στέκει σήμερα εκεί να είναι σκηνικό της παράστασης, αλλά τα ονόματα που αναγράφονται σε αυτόν, είναι καθόλα αληθινά!

Η ζωή πέρα από τις θεραπείες και ανάμεσα στους γάμους, τους θανάτους και τις γεννήσεις, κινούνταν σε κανονικούς ρυθμούς.

Οι φυματικοί δημιούργησαν θερμοκήπια και παραγωγή κηπευτικών, φυτώρια που διατηρούνται μέχρι και σήμερα φιλοξενώντας ακριβώς για αυτό το λόγο φυτά που θεωρούνται πλέον σπάνια, ακόμα και κινηματογράφο.

Πρόβαλλαν κινηματογραφικά έργα, ανέβαζαν θεατρικές παραστάσεις, δημιουργούσαν ρεμπέτικες κομπανίες… Στο Σανατόριο στήνονταν κανονικές γιορτές. Οι άνθρωποι από το Ασβεστοχώρι και τον Χορτιάτη, παρά το γεγονός πως εξαιτίας του φόβου τους αντιδρούσαν στην ύπαρξη του, έφτασαν στο σημείο να πηγαίνουν να παρακολουθούν τις κινηματογραφικές προβολές των φυματικών.

Οι ασθενείς είχαν το δικαίωμα να παραμείνουν μέχρι και δύο χρόνια εντός του. Μετά έπρεπε να αποχωρήσουν. Όταν έφτανε η ώρα για εκείνους που έπρεπε να φύγουν μην έχοντας που να πάνε όντες κοινωνικά στιγματισμένοι για μια ζωή, οι Ασβεστοχωρίτες τους παραχωρούσαν τα κοτέτσια τους και εκείνοι τα καθάριζαν έτσι ώστε να ζήσουν μέσα. Κάπως έτσι δημιουργήθηκε η σημερινή “Εξοχή” από φυματικούς οι οποίοι μάλιστα άρχιζαν να χτίζουν ολοένα και περισσότερες παράγκες στο σημείο. Ακόμα και σήμερα διατηρούνται ατόφια μικρά σπίτια από τότε.

Έτσι διαιωνίστηκε και χρησιμοποιείται άτυπα μέχρι τις μέρες μας η φράση “Μέσα και Απέναντι”. Μέσα θεωρείται το Σανατόριο και το “απέναντι” η Εξοχή. 

Οι έμποροι από τις γύρω περιοχές πλούτισαν από τον νέο οικισμό των φυματικών. Υπάρχουν μαρτυρίες που αναφέρουν πως πλησίαζαν με μεγάλα καλάμια και τους έδιναν προμήθειες, προστατευόμενοι ταυτόχρονα από την νόσο.

Οι ανάσες, αυτών των ανθρώπων, τα κλάματα, οι έρωτες μεταξύ τους, τα μικρά παιδιά που γεννιόντουσαν χωρίς μέλλον στους χώρους του, οι γυναίκες που η φυματίωση τις έκανε ομορφότερες στην όψη και αναγκάζονταν να πέσουν στην πορνεία για να επιβιώσουν, έπλασαν την εικόνα μιας φυλακισμένης αλλά κανονικής κοινωνίας μέσα στην κοινωνία της Θεσσαλονίκης.

Το Σανατόριο σταμάτησε να λειτουργεί περίπου το 1970. Η φυματίωση μειώνεται πάρα πολύ με την κυκλοφορία των νέων φαρμάκων. Οι φοιτητές ιατρικής της περιόδου, πρόλαβαν τους χώρους του, τα δωμάτια νοσηλείας, την μυρωδιά όπως μας εξομολογήθηκε ο κος Δαγδηλέλης, η οποία είχε μείνει έντονη στην ατμόσφαιρά του και μπορεί μέχρι και σήμερα να την ανασύρει στην μνήμη.

“Θέλαμε να σώσουμε το ιστορικό αρχείο του Νοσοκομείου ως Σανατόριο, ό,τι υπάρχει γύρω από αυτό… αντικείμενα, τους χώρους όπως είναι, βιβλία, φωτογραφίες και να μαθευτεί στον κόσμο αυτή η ιστορία…”

Έτσι γεννιέται το “Θυμητάρι”. Ο Σύλλογος με το εγκεκριμένο καταστατικό, ο οποίος δημιουργήθηκε από ανθρώπους της θεατρικής ομάδας Ληνός και στοχεύει στην δημιουργία ενός μικρού μουσείου φυματίωσης στον χώρο του Παπανικολάου.

Ιδανικά οι άνθρωποι του Συλλόγου παλεύουν με την γραφειοκρατία για να διασώσουν από την δύναμη του χρόνου, την πύλη του Σανατορίου, το αρχείο και ένα πανέμορφο μικρό σπιτάκι, λίγα μέτρα πιο πάνω για να τοποθετήσουν εκεί το υλικό τους σε εκθεσιακή μορφή.

Πρόκειται για το σπιτάκι-ξενώνα στον οποίο έμενε ο διοικητής του Σανατορίου, τις ημέρες που ξενυχτούσε εκεί. Ένα πανέμορφο κτίσμα υπό κατάρρευση, στην δικαιοδοσία της Εφορείας Αρχαιοτήτων. Οι αρχιτεκτονικές του λεπτομέρειες θυμίζουν κυριολεκτικά άλλη εποχή.

Στόχος επίσης του Συλλόγου είναι να διασώσει μαζί με την ιστορική μνήμη του Νοσοκομείου Παπανικολάου και την ιστορική πορεία των περιοχών γύρω του. Της Εξοχής, του Χορτιάτη και του Ασβεστοχωρίου, μαζί με όλων όσων συνέβησαν εκεί στο παρελθόν κατά την διάρκεια του πολέμου και της κατοχής.

Το Θυμητάρι είναι ουσιαστικά ένας σύλλογος διατήρησης της μνήμης. Έχει ήδη στο “βιογραφικό” του δύο εκδόσεις λευκωμάτων. Η μία αφορά στο Σανατόριο και η δεύτερη στην Σφαγή του Χορτιάτη ενώ ετοιμάζεται και για μία τρίτη, μεγαλεπήβολη, που αφορά στους Εβραίους της Θεσσαλονίκης.

Ο Σύλλογος συνεργάζεται ήδη με επαγγελματίες ως προς την κινηματογράφηση του Σανατορίου και της ανάδειξης της ιστορίας του με την μορφή ντοκιμαντέρ το οποίο μάλιστα θα πάρει μέρος και στο επόμενο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.

*Η παράσταση ανεβαίνει κάθε τέσσερα χρόνια, με 6-7 παραστάσεις οι οποίες είναι πάντα sold out. O αριθμός των θεατών ανά παράσταση είναι αυστηρά μέχρι 65 άτομα. Το έργο της Χαρούλας Αποστολίδου παρουσιάζεται για 5η συνεχόμενη χρονιά στο χώρο που γεννήθηκε. Ημερες παραστάσεων : 30/6/2017 εως 5/7/2017. Ωρα έναρξης 21.15.

Η είσοδος είναι ελεύθερη με προαιρετική οικονομική συνεισφορά. Λόγω ιδιαιτερότητας της δομής της παράστασης οι θέσεις θα κρατηθούν αυστηρά περιορισμένες στις 60. Υποχρεωτική Κράτηση θέσεων στο τηλ. 6979925763.