Covid-19: H πορεία ενός ιού που ήρθε για να μείνει;

Με τη μετάλλαξη Όμικρον να πρωταγωνιστεί παγκοσμίως κι ένα καλοκαίρι με έξαρση των κρουσμάτων, οι ειδικοί επισημαίνουν την υψηλή μεταδοτικότητά της, και παρόλο που θεωρούν πιθανό ένα νέο πανδημικό κύμα τον επερχόμενο χειμώνα, εντούτοις προβλέπουν να έχει πιο ήπιο χαρακτήρα. 

Όλοι συμφωνούν, πάντως, στη διατήρηση των απαραίτητων μέτρων προστασίας -εμβολιασμό και χρήση μάσκας- και της ψυχραιμίας.

Καθώς πλησιάζει ο τρίτος χειμώνας της πανδημίας του κορωνοϊού, οι επιστήμονες προειδοποιούν τις κουρασμένες κυβερνήσεις και τους πληθυσμούς να προετοιμαστούν για περισσότερα κύματα Covid-19. Μόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες, μπορεί να υπάρξουν έως κι ένα εκατομμύριο μολύνσεις την ημέρα αυτόν το χειμώνα, δήλωσε στο Reuters ο Chris Murray, επικεφαλής του Ινστιτούτου Μετρήσεων και Αξιολόγησης Υγείας (IHME), μιας ανεξάρτητης ομάδας μοντέλων στο Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον, που παρακολουθεί την πανδημία.

Στο Ηνωμένο Βασίλειο και την Ευρώπη, οι επιστήμονες προβλέπουν μια σειρά από κύματα Covid, καθώς οι άνθρωποι περνούν περισσότερο χρόνο σε εσωτερικούς χώρους τους ψυχρότερους μήνες, αυτήν τη φορά χωρίς σχεδόν καμία προστασία ή κοινωνική απόσταση. 

Ωστόσο, ενώ τα κρούσματα μπορεί να αυξηθούν ξανά τους επόμενους μήνες, οι θάνατοι και η νοσηλεία είναι απίθανο να αυξηθούν με την ίδια ένταση, λένε οι ειδικοί, βοηθούμενοι από τον εμβολιασμό και τις αναμνηστικές δόσεις, την προηγούμενη μόλυνση, τις πιο ήπιες παραλλαγές και τη διαθεσιμότητα πολύ πιο αποτελεσματικών θεραπειών. Οι άνθρωποι που διατρέχουν, βέβαια, τον μεγαλύτερο κίνδυνο είναι εκείνοι που δεν έχουν προσβληθεί ποτέ από τον ιό. Αυτές οι προβλέψεις εγείρουν νέα ερωτήματα σχετικά με το πότε οι χώρες θα βγουν από τη φάση έκτακτης ανάγκης και θα μπουν σε μια κατάσταση ενδημικής νόσου, όπου οι κοινότητες με υψηλά ποσοστά εμβολιασμού θα έχουν λιγότερες εξάρσεις κρουσμάτων, κυρίως σε εποχική βάση.

Πολλοί ειδικοί είχαν προβλέψει ότι η μετάβαση θα ξεκινούσε στις αρχές του 2022, αλλά η άφιξη της Όμικρον διέκοψε αυτές τις προσδοκίες. Δεν είναι λίγοι αυτοί που βλέπουν τον Covid να μεταμορφώνεται σε μια ενδημική απειλή. Άγνωστο παραμένει αν θα προκύψει μια νέα παραλλαγή, που θα υπερτερεί της Όμικρον. Εάν αυτή η παραλλαγή προκαλεί πιο σοβαρά συμπτώματα και μπορεί να ξεφεύγει από την προηγούμενη ανοσία, αυτό θα ήταν το χειρότερο σενάριο, αναφέρει πρόσφατη έκθεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (WHO) στην Ευρώπη. «Όλα τα σενάρια (με νέες παραλλαγές) υποδεικνύουν την πιθανότητα για ένα μεγάλο μελλοντικό κύμα σε επίπεδο τόσο κακό ή χειρότερο από τα επιδημικά κύματα του 2020/2021», ανέφερε η έκθεση, βασισμένη σε μοντέλο του Imperial College του Λονδίνου.

Σήμερα, η πιο μεταδοτική μορφή του Covid -η BA.5- εξαπλώνεται σε όλο τον κόσμο. «Φαίνεται σαν να μην είμαστε σε θέση να το ελέγξουμε», δήλωσε στους Times ο Δρ Τσαρλς Τσίου από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Σαν Φρανσίσκο. Οι επιστήμονες προειδοποιούν ότι η νέα υποπαραλλαγή είναι η πιο μεταδοτική έκδοση του ιού μέχρι σήμερα κι επαναμολύνει τους ανθρώπους, ακόμα κι αν έχουν νοσήσει πολύ πρόσφατα. Όσον αφορά στην Ελλάδα, η τελευταία καταγραφή του Παρατηρητηρίου Covid19 για την εβδομάδα 15-21/8, ανέφερε ότι είχαμε 55769 νέα κρούσματα και 258 απώλειες.

Τρεις γιατροί κάνουν ένα μίνι απολογισμό και καταθέτουν ο καθένας τη θεώρησή του για το που βρισκόμαστε τι να περιμένουμε στο εξής.

Γεωργία Γκιούλα, Καθηγήτρια Ιατρικής Μικροβιολογίας, Α.Π.Θ.

Η μεγάλη διασπορά του ιού που παρατηρείται το τελευταίο διάστημα ήταν κάτι αναμενόμενο και οφείλεται σ’ έναν συνδυασμό παραγόντων. Πρώτον, η χαλάρωση των μέτρων ατομικής προστασίας, που ξεκίνησε κυρίως με την έναρξη της τουριστικής περιόδου, έδωσε τη δυνατότητα στον ιό να διασπαρεί με μεγαλύτερη ευκολία και να μολύνει έναν μεγάλο αριθμό ευάλωτων και μη άνοσων ατόμων. Σε συνδυασμό με την κούραση του πληθυσμού οδήγησε στα υψηλά νούμερα των θετικών κρουσμάτων. Παράλληλα, δεν πρέπει να ξεχνάμε και τη νέα παραλλαγή του ιού, που αυτήν τη στιγμή κυκλοφορεί, όχι μόνο στη χώρα μας, αλλά σε παγκόσμιο επίπεδο. Πρόκειται για την παραλλαγή Όμικρον, που δημιουργεί έναν ιό με μεγάλη δυναμική και υψηλή μολυσματικότητα, αλλάζοντας το επιδημιολογικό προφίλ της χώρας σε σύντομο χρονικό διάστημα.

Αυτήν την περίοδο διανύουμε μια φάση σχετικής σταθεροποίησης. Ένα μεγάλο τμήμα του γενικού πληθυσμού έχει πλέον μολυνθεί, κάτι που σε συνδυασμό με τον εμβολιασμό δημιουργεί μια ασπίδα προστασίας και για τον χειμώνα. Θα πρέπει, βέβαια, να έχουμε υπόψη και τον ίδιο τον ιό και τα πιθανά νέα του πρόσωπα, τα οποία μπορεί να προκύψουν το επόμενο διάστημα, αφού είναι στη φύση του να αλλάζει. Ελπίζοντας πάντως να μη διαψευστώ, θεωρώ πως ο επικείμενος χειμώνας θα είναι σαφώς καλύτερος σε σχέση με αυτόν που βιώσαμε τα προηγούμενα χρόνια, με μικρότερο αριθμό νέων μολύνσεων, εισαγωγών και διασωληνώσεων.

Η εμφάνιση συνεχώς νέων μεταλλάξεων και παραλλαγών είναι στη φύση του ιού, κάτι το οποίο γνωρίζαμε από την πρώτη στιγμή. Σήμερα, ο ιός κυκλοφορεί με μία παραλλαγή, η οποία έχει υψηλά ποσοστά μεταδοτικότητας -στέλεχος με τη μεγαλύτερη μολυσματικότητα που έχει εμφανιστεί ως τώρα. Παράλληλα, κι αυτό είναι αρκετά θετικό, ο ιός δεν προκαλεί σοβαρές λοιμώξεις του κατώτερου αναπνευστικού συστήματος στον γενικό πληθυσμό, με εξαιρέσεις που αφορούν κυρίως σε άτομα με επιβαρυμένο ιατρικό ιστορικό και μεγάλης ηλικίας. Χαρακτηριστικά συμπτώματά του είναι πιθανώς ένας υψηλός πυρετός με συνοδό κακουχία και μυαλγία, που διαρκεί λίγες μέρες.

Θεωρώ πως αυτήν την περίοδο, με τη μεγάλη κινητικότητα του πληθυσμού λόγω διακοπών, η χρήση της μάσκας σε χώρους εσωτερικούς ή κι εξωτερικούς με μεγάλο συνωστισμό είναι ό,τι πιο σοφό μπορούμε να πράξουμε. Ειδικά, η κατάργηση της μάσκας σε αεροπλάνα, πλοία και αεροδρόμια επιβάρυνε σε μεγάλο ποσοστό το επιδημιολογικό φορτίο και κρίνω τη χρήση της απαραίτητη, τουλάχιστον στους χώρους αυτούς. Παράλληλα, να μην ξεχνάμε τον εμβολιασμό. Απαραίτητα τέταρτη δόση σε άτομα μεγάλης ηλικίας και σε άτομα με υποκείμενα νοσήματα, καθώς και τρίτη δόση εμβολίου σε όσους δεν την έχουν κάνει.

Ο ιός παρακολουθείται και μελετάται συνεχώς από τα εξειδικευμένα εργαστήρια, κάτι το οποίο γίνεται και από την πρώτη στιγμή και στο δικό μας εργαστήριο, το Μικροβιολογικό Εργαστήριο του Ιατρικού Τμήματος Α.Π.Θ., που αποτέλεσε κι εργαστήριο αναφοράς. Τα νέα ευρήματα αφορούν κυρίως στη συνεχόμενη και -ολοένα βαθύτερη- κατανόηση των μηχανισμών παθογένειας του ιού, προκειμένου να είμαστε όσο το δυνατόν πιο έτοιμοι να αντιμετωπίσουμε πιθανά νέα «πρόσωπά» του, πιο αποτελεσματικά. Πλέον, διαθέτουμε αρκετά δεδομένα, που κυρίως χρησιμοποιούνται στην παρασκευή νέων φαρμακευτικών σκευασμάτων, αλλά και πιο εξελιγμένων εμβολίων που θα κυκλοφορήσουν τον χειμώνα.

Η αλήθεια είναι πως όλο αυτό το διάστημα οι παρενέργειες των εμβολίων πρωταγωνιστούσαν. Αυτό που θέλω να τονίσω είναι πως πρόκειται για ένα από τα ασφαλέστερα εμβόλια, κάτι το οποίο έχει επιβεβαιωθεί από τα μέχρι τώρα επιστημονικά δεδομένα. Με κανένα από τα μέχρι τώρα κυκλοφορούντα εμβόλια για διάφορα παθογόνα, δεν έχει εμβολιαστεί τόσο μεγάλο τμήμα του παγκόσμιου πληθυσμού και δεν έχει γίνει τόσο λεπτομερής και απόλυτη καταγραφή κάθε πιθανής παρενέργειας ή απλής αντίδρασης σε αυτό. Μετά, λοιπόν, από σχεδόν ενάμιση χρόνο, μπορούμε πλέον να είμαστε σίγουροι για τη μέχρι ενός χρονικού ορίου αποτελεσματικότητάς τους και την ασφάλειά τους. Παράλληλα, και το μεγάλο όφελος, όσον αφορά στη σοβαρή νόσηση και τη πιο δυσμενή κατάληξη της λοίμωξης, που είναι ο θάνατος.

Νομίζω ότι σε μεγάλο ποσοστό και κυρίως μετά την εισαγωγή του εμβολιασμού έχουμε ηρεμήσει και δεν αντιμετωπίζουμε πλέον τη νόσο με φόβο, όπως στα πρώτα στάδια. Σιγά-σιγά και από τον επερχόμενο χειμώνα, θα περάσουμε σταδιακά σε μια ενδημική φάση του ιού, που σημαίνει ότι θα μάθουμε -αν και το έχουμε ήδη μάθει- να συνυπάρχουμε μαζί του, όπως κάνουμε με τόσους αναπνευστικούς ιούς. Ίσως ο ιός και η πανδημία που προκάλεσε να αφήσει και κάτι θετικό πίσω της, όπως η γνώση της ορθής εφαρμογής κανόνων ατομικής υγιεινής στην καθημερινότητά μας, η εμπιστοσύνη στην επιστήμη και τα επιτεύγματά της, αλλά και η γνώση, τέλος, πως τίποτε δεν είναι δεδομένο στη ζωή μας και η αξία της ανθρώπινης ζωής και υγείας.

Γρηγόρης Γεροτζιαφάς MD, PhD, Καθηγητής Αιματολογίας, Διευθυντής του Research Group “Cancer-Hemostasis-Angiogenesis” INSERM U-938, Sorbonne University

Το καλοκαίρι της Ελλάδας ήταν πολύ πιο σκληρό ως προς τη διασπορά του ιού και κυρίως ως προς τους σκληρούς δείκτες -νοσηλείες ασθενών και θάνατοι- σε σύγκριση με το καλοκαίρι της Γαλλίας και οι δύο κύριοι λόγοι είναι η ανομοιογένεια του εμβολιασμού και η προβληματική επιδημιολογική επιτήρηση. Τον Ιούνιο, δημοσιεύθηκε στο Nature μια μεγάλη μελέτη, που ανέδειξε πως ένας εμβολιασμένος που θα πάρει τον ιό έχει αφενός χαμηλότερο ιικό φορτίο από έναν ανεμβολίαστο, και αφετέρου, έχει 30%-40% μικρότερη πιθανότητα να μεταδώσει τον ιό σε σχέση με τον ανεμβολίαστο. Η μελέτη αφορά στο στέλεχος Δέλτα, που, επίσης, είχε αντίσταση στο εμβόλιο, όπως η Όμικρον. Υπάρχουν περιοχές της χώρας με ποσοστό εμβολιασμού χαμηλότερο από τον εθνικό μέσο όρο. Υπάρχουν ηλικιακές ομάδες με συγκεκριμένα κοινωνικά χαρακτηριστικά και μεγάλη κινητικότητα, που έχουν, επίσης, χαμηλό ποσοστό εμβολιασμού. Στην Ελλάδα, τα ποσοστά εμβολιασμού με τις αναμνηστικές δόσεις στους άνω των 50 είναι από τα χαμηλότερα στην Ευρώπη. Άρα, ένας σημαντικός αριθμός πολιτών είτε κινδυνεύει να νοσήσει σοβαρά είτε μπορεί να διασπείρει ευρέως τον ιό. Ένας δεύτερος λόγος είναι η εξασθένιση της επιδημιολογικής επιτήρησης, η σταδιακή υποχώρηση της ανοσίας και τα νέα υπο-στελέχη της Ο.

Το στέλεχος Όμικρον και οι υποπαραλλαγές του είναι αποτέλεσμα της προσπάθειας του ιού να επιβιώσει. Καθώς έχει επικρατήσει μέσα από τη διαδικασία της φυσικής επιλογής, διαφεύγει κατά σημαντικό ποσοστό από την ανοσία ή τις στοχευμένες ανοσολογικές θεραπείες, καθώς αμφότερα αναπτύχθηκαν έναντι του μητρικού στελέχους της Whuan. Αυτός είναι ο βασικός λόγος για τον οποίο εμβολιασμένοι ασθενείς νοσούν. Άρα, δεδομένης της μεγάλης μεταδοτικότητας του στελέχους Ο και της ήδη μεγάλης διασποράς του, αναμένουμε τον χειμώνα ένα σοβαρό πανδημικό κύμα. Εάν θα έχει σοβαρή επίπτωση στη δημόσια υγεία θα εξαρτηθεί από την εφαρμογή των φυσικών μέτρων αναστολής της μετάδοσης του ιού, τον εμβολιασμό του πληθυσμού με την 4η δόση του υπάρχοντος εμβολίου και αργότερα, με το καινούργιο εμβόλιο -όταν θα είναι διαθέσιμο-, την παροχή έγκαιρης, αποτελεσματικής και δωρεάν περίθαλψης στους ασθενείς, την ενίσχυση των νοσοκομείων του ΕΣΥ και την έγκαιρη ένταξη των ιδιωτικών κλινικών στο σχέδιο νοσηλείας.

Στη βιβλιογραφία, ήδη από τον πρώτο χρόνο της πανδημίας, είχε αρχίσει να φαίνεται η λογική της περιοχικής και προσαρμοσμένης στρατηγικής. Υπάρχουν περιοχές όπου η κυκλοφορία του ιού είναι μεγάλη. Έχουμε σήμερα ευαίσθητα συστήματα για να βρούμε αυτές τις περιοχές και να παρέμβουμε έγκαιρα με στοχευμένα μέτρα. Υπάρχουν περιοχές με χαμηλό ποσοστό εμβολιασμού. Τα μέτρα που θα εφαρμοστούν σε αυτές δεν είναι τα ίδια με τα μέτρα που θα εφαρμoστούν σε άλλες. Το ερώτημα είναι αν το κράτος έχει κάνει την απαραίτητη προετοιμασία ώστε να προχωρήσει σε εφαρμογή στοχευμένων και προσαρμοσμένων στρατηγικών, σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά κάθε περιοχής.

Ο Covid-19 παραμένει ένα σοβαρό και απειλητικό για τη ζωή νόσημα, που εκδηλώνεται αρχικά με τα συμπτώματα ενός κοινού κρυολογήματος. Σε κάποιους ασθενείς, εξελίσσεται σε νόσημα που χαρακτηρίζεται από υπερπηκτικότητα του αίματος κι ενεργοποίηση των ενδοθηλιακών κυττάρων των αγγείων. Αυτό οδηγεί στην αναπνευστική ανεπάρκεια, την αύξηση του κινδύνου πνευμονικής εμβολής και θρόμβωσης των φλεβών των άκρων, ραγδαία επιδείνωση των ασθενών και την αύξηση του κινδύνου θανάτου. Περίπου 4 – 6 εβδομάδες μετά την ανάρρωση, υπάρχει ο κίνδυνος του συνδρόμου long Covid-19 με ποικίλα συμπτώματα. Πρέπει, λοιπόν, οι πολίτες να επικοινωνούν με τον γιατρό τους μόλις εμφανίσουν συμπτώματα κοινού κρυολογήματος, αλλά και τέσσερις εβδομάδες μετά την ανάρρωση, εφόσον αυτά επιμένουν.

Σήμερα γνωρίζουμε τον μηχανισμό με τον οποίο ο ιός ενεργοποιεί την πήξη του αίματος και τα ενδοθηλιακά κύτταρα των αγγείων. Οι κλινικές μελέτες έχουν επιβεβαιώσει την προστασία που προσφέρει από τη νοσηλεία, τη βαριά νόσηση και τον θάνατο η έγκαιρη χορήγηση αντιθρομβωτικής θεραπείας σε υψηλό κίνδυνο επιδείνωσης. Οι μεγάλες επιδημιολογικές μελέτες έχουν επιβεβαιώσει την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητα των εμβολίων ως προς την προστασία από τη βαριά νοσηλεία και τον θάνατο.

Στην περίοδο που κυριαρχεί η παραλλαγή Ο, η 2η αναμνηστική δόση -είτε με εμβόλιο BNT162b2 είτε με mRNA-1273- συσχετίστηκε με μειωμένο βραχυπρόθεσμο κίνδυνο θανάτου απ’ όλες τις αιτίες στους ηλικιωμένους. Η 4η δόση προστατεύει από τη νοσηλεία με σοβαρό Covid-19 και από θάνατο. Ο πλήρης εμβολιασμός της πλειονότητας των πολιτών περιορίζει την εκδήλωση των συμπτωμάτων στο επίπεδο της ήπιας νόσου, ενώ σε πολίτες με παράγοντες κινδύνου επιδείνωσης, όπως παχυσαρκία, υπέρταση, σάκχαρο, καρδιαγγειακά νοσήματα, καρκίνο, νεφρική ανεπάρκεια, διαβίωση και εργασία σε περιβάλλοντα με υψηλούς ρύπους, πολίτες χαμηλού οικονομικού επιπέδου και περιθωριοποιημένες ομάδες μπορεί να αποτρέψει τους πρόωρους θανάτους.

Σύντομα, θα έχουμε τη δημοσίευση των μελετών σχετικά με την αποτελεσματικότητα της 2ης γενιάς εμβολίων -πολυδύναμα. Οι πρώτες πληροφορίες είναι ενθαρρυντικές. Σήμερα, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ως προς την ασφάλεια των εμβολίων. Επιπλέον, η 4η δόση είναι το ίδιο ασφαλής όσο και οι προηγούμενες. Ως ειδικός στη θρόμβωση υποστηρίζω κατηγορηματικά ότι τα εμβόλια τύπου mRNA δε σχετίζονται με αύξηση του κινδύνου θρόμβωσης. Επίσης, τα εμβόλια που κυκλοφορούν στην Ελλάδα είναι ασφαλή στις εγκύους, στους ασθενείς με αυτοάνοσα ή ογκολογικά νοσήματα.

Δυστυχώς, ο SARS-CoV-2 υπακούει στους νόμους της φύσης και όχι στις επιθυμίες του ανθρώπου. Στην περίπτωση του, μεταλλάσσεται το γενετικό υλικό και ο ιός αποκτά νέες ιδιότητες ώστε να επιβιώσει. Οι μεταλλάξεις και οι νέες παραλλαγές δεν οδηγούν σε μικρότερο κίνδυνο σοβαρού Covid-19 ούτε αλλάζουν το νόσημα. Έχουμε δει ότι σχετίζονται με αύξηση της μεταδοτικότητάς τους κι αυτό είναι ένα σοβαρό πρόβλημα. Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι είναι ένα νέο, σοβαρό, λοιμώδες νόσημα, που προκαλεί αιματολογικές και αγγειακές διαταραχές κι έχει προστεθεί στα υπάρχοντα νοσήματα. Άρα, πρέπει άμεσα να αναδιοργανώσουμε και ν’ αναπτύξουμε το εθνικό σύστημα υγείας, ώστε να καλυφθεί αυτή η νέα ανάγκη χωρίς να επιβαρυνθεί η παροχή περίθαλψης σε ασθενείς με άλλα νοσήματα και χωρίς να κινδυνεύει η κοινωνική συνοχή και κοινωνική μας δραστηριότητα.

Κώστας Φουντουλάκης, M.D., Ph.D, Καθηγητής Ψυχιατρικής, Γ’ Ψυχιατρικής Κλινική, Τμήμα Νευροεπιστημών, Ιατρική Σχολή Α.Π.Θ.

Η χώρα πέρασε τα τελευταία 20 χρόνια από κάποιες φάσεις που άλλαξαν τελείως το κοινωνικό-οικονομικό της προφίλ (ευρώ, οικονομική κρίση 2008, πανδημία). Σε όλες αυτές τις αλλαγές φαίνεται ότι στρεσαρίστηκε αρκετά ο πληθυσμός, άλλαξε το παραδοσιακό περιβάλλον και φαίνεται ότι όλες αυτές οι κρίσεις άφησαν ένα μικρό αποτύπωμα ψυχολογικό. Τίποτα, όμως, το δραματικό. Οι αυτοκτονίες, για παράδειγμα, αυξήθηκαν κυρίως λόγω της οικονομικής κρίσης κατά 25% περίπου, που δε θεωρείται μεγάλο, καθώς είχαμε ήδη πολύ χαμηλό ποσοστό ως χώρα. Δεν ξέρουμε ακόμα αν θα παραμείνει αυτό το ποσοστό ίδιο. Η κατάσταση αυτή εμφανίστηκε σε άτομα που είχαν ούτως ή άλλως μια προδιάθεση. Αυτό θεωρητικά σημαίνει μια επιδείνωση της μακροχρόνιας πορείας τους. Λέμε ότι όποιος δείκτης μειωθεί κάνει αργότερα μια υπερδιόρθωση. Φάνηκε να μειώθηκαν, λοιπόν, οι αυτοκτονίες τον πρώτο χρόνο της πανδημίας, θα γίνει, όμως, μια διόρθωση τα επόμενα 1-2 χρόνια, αλλά δεν έχουμε ακόμα στοιχεία. Περιμένουμε ίσως μια κάποια επιδείνωση.

Φαίνεται ότι ο Long Covid αφήνει υπολείμματα στο κεντρικό νευρικό σύστημα, πολλά από τα οποία είναι κυρίως «ψυχολογικά». Δηλαδή, δε γνωρίζουμε αν θα αυξήσει λίγο την επίπτωση της άνοιας ή των εκφυλιστικών νοσημάτων. Γιατί είναι ιός που επηρεάζει τα αγγεία και όχι το αναπνευστικό. Σίγουρα αφήνει ένα αρνητικό υπόλειμμα κι επιδείνωσε την κατάσταση των ανθρώπων που ήδη είχαν θέματα ψυχικής υγείας.

Οι δολοφονίες στη χώρα μας είναι περίπου 150 τον χρόνο. Τα περισσότερα θύματα είναι άντρες 100/50 και είναι θύματα εξωτερικής βίας, ενώ οι γυναίκες είναι θύματα ενδοοικογενειακού περιβάλλοντος. Οι αριθμοί παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλότητα από έτος σε έτος και για να πει κανείς ότι αυξήθηκαν οι γυναικοκτονίες κατά τη διάρκεια της πανδημίας έπρεπε να είχαμε στοιχεία για αύξηση της τάξης του 20-30% τον χρόνο -που δε νομίζω ότι την έχουμε- και δεδομένα 2-3 ετών. Υπάρχει απλά μια τάση.

Υπάρχουν άνθρωποι που προσέχουν, κάποιοι που φοβούνται και άλλοι που δεν τους νοιάζει. Υπάρχει μια επιφυλακτικότητα σε αρκετά μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού που δεν έχει επιστρέψει στο 100% των δραστηριοτήτων του κι έχει ένα άγχος για το τι θα συμβεί. Υπάρχει ένα ποσοστό το οποίο τρέμει, το οποίο είναι κι ελάχιστο, και υπάρχει κι ένα μεγάλο ποσοστό που δε φοράει μάσκα πουθενά, ενώ θα έπρεπε, για παράδειγμα, στα σούπερ μάρκετ! Ο φόβος, πάντως, δε φαίνεται να είναι το κυρίαρχο συναίσθημα αυτή τη στιγμή.

Όλες οι κρίσεις έχουν ρόλο ξεκαθαρίσματος για να πάμε μπροστά. Υπήρχαν καταστάσεις που δυσκόλεψαν πολύ την πανδημία. Άλλο είναι να κάνεις lockdown σε μια άνετη κατοικία με κήπο και άλλο για μια 4μελή οικογένεια με παιδί που έχει πρόβλημα σ’ ένα υπόγειο 40 τ.μ. Η πανδημία ήταν ακραία άνιση. Εδώ αυτό που φάνηκε -στην Ελλάδα- είναι ότι δεν υπήρχε πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας και οικογενειακός γιατρός. Κάθε οικογένεια που θα πήγαινε στο νοσοκομείο σε άλλη συνθήκη, έμεινε ιατρικά ακάλυπτη. Η δικτύωση του κράτους όσον αφορά στις υπηρεσίες του φάνηκε προβληματική. Και ούτε ο ιδιωτικός τομέας καταφέρνει να προσφέρει υψηλές υπηρεσίες, γιατί πατάει πάνω στις δομές του Δημοσίου. Η πανδημία ανέδειξε τα προβλήματα σε όλους τους τομείς. Πίεση σε όλα τα επίπεδα άρα πίεση και στην ψυχική υγεία. Αλλά δε φαίνεται να έχει δραματικές επιπτώσεις. Όλα αυτά αφήνουν ένα μικρό αποτύπωμα.

Αυτό το οποίο κανείς μας δεν περίμενε -το ξέραμε ότι υπάρχει, αλλά κανείς δεν το φανταζόταν σε αυτόν τον βαθμό- είναι οι αρνητές και οι θεωρίες συνωμοσίας. Τόσο ακραία πίστη σε τόσο ακραίες απόψεις, και να φτάσουμε στο σημείο να δημιουργηθούν κόμματα… Αυτό που ξάφνιασε εμένα είναι ότι είναι οριζόντιο. Δηλαδή, δεν έχει σημασία αν κάποιος είναι χωρικός ή γιατρός. Η διαφορά στον αντιεμβολιασμό δεν είναι εντυπωσιακή. Αλλά και πολλοί που εμβολιάστηκαν από τον χώρο της υγείας, αν ερωτηθούν, οι περισσότεροι είναι επιφυλακτικοί. Υπάρχει διαφορά στο τι κάνω και τι λέω. Θα περίμενα μια σοβαρότητα. Αυτό, βέβαια, έγκειται και στο τεράστιο θέμα του τι είναι η ανθρώπινη φύση….

Όπως η οικονομική κρίση δεν άλλαξε κάτι στον τρόπο σκέψης μας -μόνο στον τρόπο δράσης- έτσι και η πανδημία. Η ψυχολογική άρνηση προστατεύει πάντα από το τραύμα. Εκτιμώ ότι βαριά μέτρα δε θα ξαναυπάρξουν. Αυτό που πρέπει να κάνει ο καθένας είναι μια λελογισμένη αποτίμηση του τι έχει συμβεί στο περιβάλλον του κι όταν τα πράγματα δυσκολεύουν να παίρνει περισσότερα μέτρα. Όχι υπερβολές, αλλά προσοχή. Η καλύτερη συμβουλή είναι η ψυχραιμία.