Gonda Van Steen: «Το να σώσουμε παιδάκια είναι το τέλειο εργαλείο ελέγχου»
Η σημαντική Ελληνίστρια συγγραφέας μιλά στην Parallaxi για μία συγκλονιστική ιστορία που ανέδειξε η ίδια για τη μετεμφυλιακή Ελλάδα
Χρειάστηκε η θαρραλέα πένα της Gonda Van Steen, της σπουδαίας Βελγίδας ελληνίστριας και συγγραφέως, για να μάθει το ελληνικό κοινό μία ιστορία, μια συγκλονιστική υπόθεση που έμοιαζε καλά κρυμμένη μέσα στα σκοτάδια της στοχευμένης λήθης του εμφυλίου και της μετεμφυλιακής περιόδου στην Ελλάδα.
Κρυφές και σιωπηλές υιοθεσίες 4.000 παιδιών από την Ελλάδα προς τις ΗΠΑ μεταξύ 1949-1962. Παιδιών ορφανών που η μοίρα τους έφερε στην πιο δύσκολη θέση. Παιδιών που λόγω πολιτικών κριτηρίων (από οικογένειες κομμουνιστών) ήταν «κατάλληλα» ώστε να ικανοποιήσουν τη ζήτηση που υπήρχε στην Αμερική από γονείς που έψαχναν να βρουν… διαμάντια ματωμένα μέσα στις «στάχτες».
Από ένα τηλεφώνημα τον Αύγουστο του 2013 ενός παιδιού δεύτερης γενιάς στην Αμερική άναψε η σπίθα στο μυαλό της Gonda Van Steen και ακολούθησε η έρευνα και η αποκάλυψη μέσα από το βιβλίο «Ζητούνται παιδιά από την Ελλάδα. Υιοθεσίες στην Αμερική του Ψυχρού Πολέμου» (μετάφραση: Αριάδνη Λουκάκου, εκδόσεις Ποταμός, 2021).
Μαθαίνουμε λοιπόν για τις υιοθεσίες που έγιναν με πολιτικά κριτήρια, το ρόλο του κράτους και του δεξιού παρακράτους, των ιδρυμάτων, των δήθεν φιλεύσπλαχνων κυριών και άλλων μεσαζόντων. Αλλά και όσων (όπως λέει ο ποιητής) «με δάκρυα στα μάτια για τα βάσανα του κόσμου, με πάθος για την καθαρότητα του έθνους και την δόξα της πατρίδος» σιώπησαν τα επόμενα χρόνια…
Ακολουθεί μια ιδιαίτερα ενιδαφέρουσα συνέντευξη της σπουδαίας Ελληνίστριας στην Parallaxi, εν όψει και της παρουσίας της αύριο Δευτέρα (12/2) στο Μέγαρο Μουσικής.
Θέλετε να μοιραστείτε μαζί μας ποια ήταν τα πρώτα συναισθήματά σας όταν μάθατε για την ιστορία των συγκεκριμένων «υιοθεσιών» στην Ελλάδα και πώς ακριβώς σας έγινε η αποκάλυψη;
«Όπως περιέγραψα στο βιβλίο μου, η ανακάλυψη έγινε το 2013, όταν έλαβα ένα email από τον εγγονό του Ηλία Αργυριάδη, που ήθελα να μάθει περισσότερα για τις υιοθεσίες της μητέρας και της θείας του. Τότε νόμισα ότι οι υιοθεσίες ήταν εξαιρέσεις, δεν μπορούσα να πιστέψω ότι ήταν πολλές. Οπότε με πολλή έκπληξη ανακάλυψα ότι ήταν 4,000 παιδιά, όχι μόνο από αριστερές οικογένειες αλλά τα περισσότερα εξώγαμα, από το 1970 μέχρι το 1975».
Πώς ακριβώς γινόταν η διαδικασία της «υιοθεσίας»; Ήταν κάτι τρομακτικό για τα ίδια τα παιδιά και για τις οικογένειές τους;
«Αν ήταν μικρά τα παιδιά η υιοθεσία ήταν απόφαση της βιολογικής μητέρας που δέχτηκε να μπει το μωρό στο ΠΙΚΠΑ ή σε βρεφοκομείο και έδωσε την συγκατάθεση της να πάει για υιοθεσία. Για το πώς, πότε, και που πήραν τις αποφάσεις οι διευθυντές των βρεφοκομείων που όλο και περισσότερο έβλεπαν μια λύση στη διακρατική υιοθεσία. Έτσι έγινε σε πάρα πολλές περιπτώσεις από το Βρεφοκομείο Πατρών. Αν το παιδί ήταν έκθετο, χωρίς στοιχεία, πάλι πήραν τις αποφάσεις οι διευθυντές των βρεφοκομείων.
Αν ήταν μεγάλα τα παιδιά (μέχρι 14 χρ.), συνήθως αποφάσιζε μια μητέρα χήρα ότι το παιδί θα έχει καλύτερες δυνατότητες στις ΗΠΑ. Αν το παιδί είχε πολλές μνήμες, για τη οικογένειά του, τα αδέλφια του, το χωριό, τότε η αποχώρηση και το αίσθημα εγκατάλειψης ήταν πολύ έντονο. Όπως και να έγινε, πολλές μητέρες και οικογένειες το μετάνιωσαν και μέχρι σήμερα ψάχνουν το χαμένο παιδί».
Πώς αισθάνονται σήμερα που έχει αποκαλυφθεί το θέμα; Έτυχε να επιστρέψουν και να βρουν πραγματικούς συγγενείς;
«Ναι είναι πολλοί που επιστρέφουν να ψάχνουν ή προσπαθούν να κάνουν την έρευνά τους από μακριά. Τους έχω φτιάξει ένα εγχειρίδιο με οδηγίες. Επίσης βοηθάω με τη γλώσσα. Για τους περισσότερους, δεν είναι πλέον εν ζωή οι βιολογικοί γονείς, αλλά χαίρονται πολύ να βρουν (ετεροθαλή) αδέλφια και ξαδέλφια. Μερικοί έχουν επιστρέψει να μείνουν μόνιμα στην Ελλάδα ή για μερικούς μήνες κάθε χρόνο. Είναι κι ένας λόγος που θα ήθελαν να ξαναποκτήσουν την ελληνική ιθαγένεια, που κάποτε είχαν, αλλά θέλει μια διαδικασία επιβεβαίωσης που κρατάει και τρία χρόνια».
Για τα παιδιά που το γνώριζαν ή για τα παιδιά που δεν το γνώριζαν ήταν πιο εύκολο να αντιμετωπίσουν τη δημοσιότητα που πήρε το θέμα μέσα από το βιβλίο σας;
«Η δημοσιότητα είχε σαν αποτέλεσμα να μην αισθάνονται πλέον μόνοι στο ψάξιμο τους, να μπουν σε επαφή με τους άλλους και να βοηθάει ο ένας τον άλλον. Μου έχουν πει δεκάδες άτομα ότι νόμισαν για μια ζωή ότι ήταν οι μόνοι».
Αισθανθήκατε και ψυχολόγος εκτός από συγγραφέας συγκεντρώνοντας τα στοιχεία για το βιβλίο και συνομιλώντας με αυτούς τους ανθρώπους;
«Ναι, πολλές φορές. Μου λένε ότι είμαι η πρώτη που τους άκουγα και τους πήρα στα σοβαρά. Μια ζωή έχουν ακούσει «Μην λες τίποτα! Ιδέα δεν έχεις πόσο τυχερός είσαι». Ελάχιστοι ρωτάνε «Τι έγινε; Ήταν καλή υιοθεσία;» Ανοίγω τη πόρτα προς τις προσωπικές τους ιστορίες και βγαίνουν ένας πόνος και ένα συναίσθημα εγκατάλειψης που κρατάει μέχρι σήμερα, που οι περισσότεροι είναι 65-70 χρόνων. Υπάρχει η εγκατάλειψη από τους βιολογικούς γονείς, από τη μεγαλύτερη οικογένεια, ακόμα και από το κράτος σήμερα που τους βάζει πολλά εμπόδια μέχρι να βρουν τα χαρτιά τους και να ξαναποκτήσουν τη ελληνική ιθαγένεια.
Θα μπορούσαν να γίνουν και νομικές κινήσεις αποκατάστασης από τους ανθρώπους που υπήρξαν θύματα αυτής της υπόθεσης;
«Ναι, ζητάμε 3 πράγματα, που τα λέω τα τρία R: Records, Research, Restored Citizenship. Έχουν κάθε δικαίωμα στα χαρτιά τους αλλά δεν σημαίνει ότι τα παίρνουν από το ΠΙΚΠΑ, π.χ. Θέλουν επίσης μια εκτενέστατη έρευνα από ομάδα ειδικών, όπως έχει γίνει στην Γαλλία, Ολλανδία, Ελβετία, Βέλγιο, και στις Σκανδιναβικές χώρες. Και θέλουν την ιθαγένεια που κάποτε είχαν (σαν δεύτερη ιθαγένεια). Το ένα αποτέλεσμα θα οδηγήσει στο άλλο, και θα διορθωθεί μια ιστορική ανωμαλία που κρέμεται εδώ και 70 χρόνια. Θα θέλαμε να συζητήσουμε πολιτικές λύσεις που να καλύπτουν τα αιτήματα αυτά από ευρεία και δημιουργική σκοπιά, προς όφελός της χωράς που θα γνωρίσει καλύτερα την ιστορία του και θα αναγνωρίσει τον πόνο που κουβαλάνε τόσα άτομα και τόσες οικογένειες στην Ελλάδα. Και να μη ξεχάσω να πω ότι οι υιοθετημένοι έχουν πάρα πολλά να προσφέρουν, από προσόντα, επενδύσεις, ευρηματικότητα».
Ποια γνωστά πολιτικά πρόσωπα εμπλέκονται στην υπόθεση; Θα έπρεπε να υποστούν νομικές κυρώσεις;
«Όλοι όσοι εμπλέκονταν στην υπόθεση τα χρόνια του 1950-70, ειδικά διευθυντές, δικηγόροι, δικαστές, κτλ. έχουν ήδη πεθάνει. Αναφέρω πολλά ονόματα στο βιβλίο μου αλλά προστατεύω την ανωνυμία των υιοθετημένων παιδιών. Οπότε είναι αργά να υποστούν νομικές κυρώσεις. Επίσης οι υιοθετημένοι δεν σκέφτονται να δράσουν νομικά, αρκεί να βρουν τις πιο πρακτικές λύσεις στα αιτήματά τους».
Εκτός από βίαια, κάποιοι γονείς έδωσαν τα παιδιά τους «συναινετικά». Πώς μπορεί να πειστεί μια οικογένεια να δώσει το παιδί της; Γνωρίζετε για περιπτώσεις γονέων που το μετάνιωσαν ή πιέστηκαν αφόρητα για να το κάνουν;
Υπήρχε τεράστια πίεση στη μικρή ανύπαντρη μητέρα, και πολλές φορές οι γονείς της πήραν την απόφαση ότι δεν θέλουν το γάμο ούτε το εξώγαμο παιδί. Τέτοιες μητέρες το μετανιώνουν για μια ζωή και για πολλές η εμπειρία ήταν τόσο τραυματική που δεν ξαναέκαναν παιδιά. Αν ήταν ένα ζευγάρι που έδωσε παιδί, ήταν συνήθως το νεογέννητο κορίτσι, που δεν μπορούσαν να το ζήσουν λόγω φτώχειας (και φτιάχνοντας άλλη μια προίκα).
Πώς σταμάτησε αυτός ο κύκλος χρονικά; Υπήρξαν πολιτικές παρεμβάσεις; Και γιατί μείναμε στο σκοτάδι τόσα χρόνια;
«Το κίνημα έπεφτε όλα τα χρόνια 1966-75 και μετά σταμάτησε. Υπήρχαν λιγότερα «διαθέσιμα παιδιά», περισσότερες εκτρώσεις, και περισσότεροι Έλληνες γονείς που ήθελαν να υιοθετήσουν εδώ μέσα στη χώρα. Μετά ξεχάστηκε κάπως το θέμα, παρόλο που υπήρχε δημοσιότητα το 1996 και μάθαμε τότε περισσότερα για υιοθεσίες και ανωμαλίες στο Βρεφοκομείου Αγίου Στυλιανού στη Θεσσαλονίκη. Υπήρχαν πάντα φήμες και σκορπιστά στοιχεία και συνεντεύξεις, αλλά κάποιος έπρεπε να μελετήσει όλο το θέμα και να το τεκμηριώσει με αρχειακό υλικά και από την Αμερική, όχι μόνο από την Ελλάδα».
Μπορεί να συμβαίνει κάτι αντίστοιχο και σήμερα σε άλλες χώρες και με άλλους «πρωταγωνιστές»;
«Ναι και δυστυχώς γίνεται εδώ και τώρα. Δεν περνάει μήνας που δεν ακούμε για σκάνδαλο στη Κρήτη, στη Γεωργία, στη Γουατεμάλα, … Υπάρχουν ακόμα κυκλώματα και τραβάνε τα πολλά λεφτά που θέλουν να πληρώσουν οι θετοί γονείς που επιθυμούν αν αποκτήσουν παιδί με οποιοδήποτε τρόπο».
Γενικότερα, θεωρείτε ότι η Ελλάδα πλήρωσε ακριβά το τίμημα του εμφυλίου; Οι πληγές μπορούν ποτέ να κλείσουν ή θεωρείτε ότι μένουν για πάντα ανοιχτές όσο υπάρχει η μνήμη;
«Ναι η Ελλάδα πλήρωσε πολύ ακριβά το τίμημα του εμφυλίου και οι γυναίκες και τα παιδιά υπέφεραν ακόμα πιο πολύ, και για πολλά χρόνια αργότερα. Αλλά να διορθώσουμε αυτά που διορθώνονται ακόμα, και να προλάβουμε».
Πολλοί αναρωτιούνται τι θα συνέβαινε αν τελικά μετά τον εμφύλιο επικρατούσαν οι κομμουνιστές. Υπάρχει απάντηση σε αυτό;
«Πολύ δύσκολη ερώτηση, και δεν είμαι σε θέση να απαντήσω».
Στο βιβλίο γράφετε για μια εποχή που η πολιτική επηρέαζε άμεσα τις ζωές των ανθρώπων και τις καθόριζε. Πιστεύετε ότι συμβαίνει και στις μέρες μας κάτι αντίστοιχο και σε ποιο βαθμό;
«Ναι, για μένα η μικρο-ιστορία κτίζει τη μακρο-ιστορία και είναι σημαντικό να μην τη παραμελήσουμε».
«Η ιστορία γράφεται από τους νικητές». Συμφωνείτε με αυτή τη φράση; Μήπως οι ιστορικοί πρέπει να σκαλίσουν κι άλλες ιστορίες όπως η δική σας για να αποκαταστήσουν μερικές αλήθειες και ανακρίβειες;
«Σίγουρα το τελευταίο. Και επίσης να ξανασκεφτούμε τι σημαίνει νίκη μακροπρόθεσμα. Και είναι νίκη για όλους;»
Το ότι ένα κράτος ή ένας οργανισμός θέλει να σώσει τους λαούς μήπως πολλές φορές είναι κόλπο ή και όπλο των ισχυρών να ελέγξουν τις μάζες;
«Σίγουρα. Και το να «σώσουμε παιδάκια» είναι το τέλειο εργαλείο ελέγχου».
Πώς βλέπετε την παγκόσμια πραγματικότητα με τα γεγονότα στη Μέση Ανατολή, αλλά και στην Ουκρανία; Οδηγούμαστε σε έναν νέο Ψυχρό πόλεμο και πόσο λεπτή είναι αυτή η ισορροπία, πια;
«Ναι, νομίζω ότι ξαναβλέπουμε πολλά στοιχεία του Ψυχρού πολέμου στις μέρες μας. Ο Πούτιν να απαγάγει παιδιά από την Ουκρανία μας γυρνάει πίσω την ιστορία. Θλιβερό που οι μάχες γίνονται με τις μοίρες των παιδιών».
*** Η Gonda Van Steen είναι προσκεκλημένη στο Μέγαρο Μουσικής την ερχόμενη Δευτέρα 12 Φεβρουαρίου στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης στο πλαίσιο των εκδηλώσεων «Συγγραφείς του κόσμου ταξιδεύουν στο Μέγαρο» .
Η διεθνούς κύρους επιστήμονας, με βιβλία που έχουν ως επίκεντρο θέματα της ελληνικής ιστορίας, είναι ενεργό μέλος του Συνδέσμου Νεοελληνικών Σπουδών της Βόρειας Αμερικής, ομοίως και στην Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών του Ηνωμένου Βασιλείου, δουλεύοντας απρόσκοπτα για την προώθηση και διάδοση των ελληνικών σπουδών στον κόσμο.
Στην εκδήλωση αυτή, η Gonda Van Steen αναμένεται να συζητήσει σε άπταιστα ελληνικά με τον ιστορικό και επιμελητή βιβλίων, Στρατή Μπουρνάζο, και τον δημοσιογράφο, Γιώργο Τούλα, για την ελληνική ιστορία και γλωσσολογία από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα με την βαθιά γνώση αλλά και την σύγχρονη ματιά που διακατέχει και την έρευνά της.
