Χαλκιδική: Σε αυτό το βυζαντινό μετόχι θα δεις εκθέσεις και ένα μοναδικό στην Ελλάδα εργαστήρι συντηρητών

Τραβώντας όλο ευθεία προς τα βόρεια από τα Νέα Φλογητά, συναντούμε απέραντες εκτάσεις με ελαιοχώραφα. Κάπου μέσα στην απεραντοσύνη υπάρχει ένας μικρός αλλά υπερπολύτιμος θησαυρός Ιστορίας και Πολιτισμού, που προσελκύει επισκέπτες από Ελλάδα και το εξωτερικό —ακόμα και από την Αφρική!

Πρόκειται για το Μετοχιακό Συγκρότημα-Κέντρο Βυζαντινού Πολιτισμού, που βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τα χωριά Διονυσίου και Ζωγράφου. Εδώ τους επισκέπτες περιμένουν πρωτότυπες δράσεις, μοναδικές στο είδος τους στην Ελλάδα, καθώς και σημαντικά εκθέματα από τη βυζαντινή και νεότερη Ιστορία της Χαλκιδικής.

Το μετόχι που άντεξε Τουρκοκρατία και πολέμους… μέχρι που κάηκε

Ο Νίκος Μερτζιμέκης είναι αρχαιολόγος στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους. Εκτός αυτού, είναι και Χαλκιδικιώτης με καταγωγή από τη Συκιά Σιθωνίας. Με το μετοχιακό συγκρότημα κατάφερε να συνδέσει την αγάπη για τον τόπο με τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα. Στην αναστήλωση και ανάδειξή του είχε σύμμαχο την Αρχοντία Πολυζούδη, επίσης αρχαιολόγο.

Σύμφωνα με τον κ. Μερτζιμέκη, στην περιοχή των Νέων Φλογητών αναπτύχθηκαν ήδη από την αρχαιότητα σημαντικά πολίσματα, ανάμεσά τους η λεγόμενη Βρύα ή Βέροια, η Αντιγόνεια και η πόλη της Κασσανδρείας, εκεί όπου σήμερα συναντούμε τη διώρυγα της Ποτίδαιας. Τα σημερινά Νέα Φλογητά ταυτίζονται με το βυζαντινό τοπωνύμιο «Κάτω Βολβός».

«Η πρώτη μαρτυρία για μετόχι στην περιοχή του Βολβού μάς έρχεται από το 996 μ.Χ., και αφορούσε μετόχι της μονής Ρουσαίου. Περίπου έναν αιώνα μετά, το 1079, ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Γ’ Βοτανειάτης παραχώρησε στη μονή Ιβήρων αγροτικές κτήσεις από την ίδια περιοχή. Αργότερα, και για πρώτη φορά το 1275, αγιορείτικη μονή του Αγίου Παντελεήμονος, γνωστή και ως Ρωσικό Μοναστήρι, απέκτησε κτήματα στην περιοχή του “Επάνω Βολβού”. Το 14ο αιώνα, στην ίδια περιοχή του Βολβού, αναφέρονται επίσης κτήματα των αγιορειτικών μονών Δοχειαρίου, Ζωγράφου, Ιβήρων και Κωνσταμονίτου», μας πληροφορεί.

Η οθωμανική κυριαρχία έφερε προφανώς μεγάλες και βίαιες αλλαγές σε όλη τη Χαλκιδική. Κάποιες εκτάσεις Χριστιανών μεταβιβάστηκαν σε Οθωμανούς ως τιμάρια, δηλαδή ως κτήματα που παραχωρούσε ο Σουλτάνος σε υπηκόους του, για ανταμοιβή των υπηρεσιών τους.

«Παρόλα αυτά, οι μονές της περιοχής συνέχισαν να κατέχουν γη και περιουσιακά στοιχεία», διευκρινίζει ο κ. Μερτζιμέκης. «Βάσει των πηγών, είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε ότι το 1569 η μονή των Ρώσων έχει τσιφλίκι στην περιοχή του χωριού Βορβός, που αποτελούνταν από σπίτια, λιβάδια, αμπελώνες και αποθηκευτικούς ή λειτουργικούς χώρους, μαζί με μία εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Επιπλέον, το 1752, ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Κύριλλος Ε’ διευθέτησε κτηματικές διαφορές στο Βαμβρό, μεταξύ της μονής των Ρώσων και της μονής της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας».

Το μετοχιακό συγκρότημα των Φλογητών, συγκεκριμένα, ανήκε στο Ρωσικό Μοναστήρι. Η πρώτη σαφής αναφορά στην ύπαρξή του ανάγεται, βάσει των πηγών, στο 1311 μ.Χ. Ωστόσο, σήμερα σώζονται μόνο κτίρια χρονολογημένα από το 1853 μέχρι το 1909, δηλαδή από την τελευταία φάση της ιστορίας του.

Τη δεκαετία του 1920, στο μετόχι εγκαταστάθηκε νοσοκομείο του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού και στην Κατοχή μετατράπηκε σε έδρα των κατοχικών δυνάμεων. Μεταπολεμικά, το περίμενε μία μεγάλη καταστροφή, καθώς το 1960 υπέστη μεγάλες ζημιές από πυρκαγιά, και έτσι εγκαταλείφθηκε. Σχεδόν 40 χρόνια αργότερα, το 1999, το Υπουργείο Πολιτισμού και η 10η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ανέλαβαν τη διάσωσή του.

Σήμερα το Κέντρο Βυζαντινού Πολιτισμού καταλαμβάνει συνολικά 27 στρέμματα. Αποτελείται από δύο βασικά κτίρια (Κεντρικό και Παλαιό Κτίριο), ενώ παραδίπλα συναντούμε επίσης ένα τρίτο, περιφερειακό κτίριο και διάφορες άλλες εγκαταστάσεις.

Τα έργα αποκατάστασης

Η αποκατάσταση ενός ιστορικού κτιριακού συγκροτήματος με βαριές καταστροφές λόγω πυρκαγιάς ήταν μεγάλη πρόκληση. Όμως, άξιζε τον κόπο. «Θέλαμε να αποδώσουμε αυτό το μνημειακό σύνολο και στους Χαλκιδικιώτες και στο ευρύ κοινό, για να γνωρίσουν την ιστορία του τόπου αυτού, που μετρά 700 χρόνια ζωής», τονίζει ο κ. Μερτζιμέκης.

Από το 1990 και μετά, συντάχθηκαν με μέριμνα του Υπουργείου Πολιτισμού οι απαραίτητες μελέτες και ξεκίνησαν τα έργα αποκατάστασης. Η βασική πρόκληση, θυμάται ο συνομιλητής μας, ήταν να προσαρμοστούν τα κτίρια στις σύγχρονες ανάγκες, χωρίς όμως να χάσουν την αυθεντικότητά τους. Αυτό έγινε δυνατόν μέσα από τις στοχευμένες, ήπιες παρεμβάσεις που έφερε εις πέρας η Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους.

Αν και κτίρια παλιότερα του 19ου αιώνα δεν διασώθηκαν στο μετόχι, οι αρχαιολόγοι εντόπισαν, κατά τη διάρκεια ανασκαφών, τα υπολείμματα ενός πύργου και άλλων κτιρίων, τα οποία έχουν προγενέστερη χρονολόγηση.

Εκθέματα, 3D βίντεο και ένα εργαστήρι-έκπληξη

Το Κέντρο Βυζαντινού Πολιτισμού ανοίγει τις πόρτες του στις 08:30 και λειτουργεί καθημερινά, πλην Τρίτης, μέχρι τις 15:30 με ελεύθερη είσοδο. Εδώ στεγάζονται δύο εκθέσεις, μία μόνιμη και μία περιοδική.

Η μόνιμη φιλοξενεί αρχαιότητες της βυζαντινής περιόδου, που βρέθηκαν μετά από ανασκαφές σε όλη τη Χαλκιδική. Η περιοδική εστιάζει στην επανάσταση της Χαλκιδικής το 1821. Εγκαινιάστηκε το 2022 από την Υπουργό Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, με αφορμή τα εκατόχρονα της επανάστασης. Σε αυτήν μπορεί κανείς να δει ένα 3D animation με τα αντίστοιχα ιστορικά γεγονότα και διάφορα εκθέματα, που περιγράφουν πώς έγινε η επανάσταση και αναδεικνύουν άγνωστες πτυχές της.

Στο μετοχιακό συγκρότημα βρίσκεται και το μοναδικό στην Ελλάδα ανοιχτό εργαστήρι συντήρησης αρχαιοτήτων και έργων τέχνης. «Οι επισκέπτες μπορούν να έρθουν εδώ και να δουν σε πραγματικό χρόνο πώς εργάζονται συντηρητές αρχαιοτήτων, εικόνων, κεραμικής και χειρογράφων. Απαντούν με προθυμία στις ερωτήσεις του κόσμου και εξηγούν βήμα-βήμα πώς γίνονται οι συντηρήσεις», λέει ο κ. Μερτζιμέκης, τονίζοντας και τη σημαντική συμβολή του προϊσταμένου της Εφορείας, Γιώργου Σκιαδαρέση.

Συμπληρώνει ότι κατά καιρούς διοργανώνονται και βιωματικά εργαστήρια, στα οποία μικροί και μεγάλοι μπορούν να μπουν για λίγο στη θέση των συντηρητών. Ενδεικτικά, τον περασμένο Μάιο, στο πλαίσιο των «Πράσινων Πολιτιστικών Διαδρομών» και της Παγκόσμιας Ημέρας Μουσείων, διοργανώθηκε βιωματικό εργαστήριο διακόσμησης κεραμικών για μαθητές και εκπαιδευτικούς από σχολεία της περιοχής.

Τέλος, το Κέντρο φιλοξένησε πρόσφατα και μία εικαστική έκθεση, με τίτλο «Αποτυπώνοντας Εικαστικά τον Πλούτο των Μετοχίων της Καλαμαρίας». Εκτέθηκαν έργα του Τμήματος Ζωγραφικής της Πολιτιστικής Εταιρείας Εκπαιδευτικών «Πλεύση» και της Ομάδας Ζωγραφικής Λακκώματος.

Από την Κομισιόν στην… Γκάμπια: οι επισκέπτες του συγκροτήματος

Πλέον, το συγκρότημα υποδέχεται περίπου 7.000-8.000 επισκέπτες ετησίως. Τα περιθώρια, λοιπόν, για αύξηση της επισκεψιμότητας είναι μεγάλα, σε έναν Νομό που υποδέχεται εκατομμύρια τουριστών κάθε χρόνο.

Ο κ. Μερτζιμέκης χαίρεται ιδιαίτερα με κάθε επισκέπτη που περνά την είσοδο του μνημείου, όμως κάποιοι επισκέπτες έχουν χαραχθεί λίγο παραπάνω στη μνήμη του. Ανάμεσα σε αυτούς, ο πρώην Αντιπρόεδρος της Κομισιόν, Μαργαρίτης Σχοινάς, και μία ομάδα βουλευτών από την… Γκάμπια, που βρέθηκε πέρσι στην Κασσάνδρα.

Ο κ. Μερτζιμέκης δηλώνει: «Προσπαθούμε να προβάλουμε περισσότερο το μουσείο, για να γίνει γνωστό στο ευρύτερο κοινό και στους τουρίστες. Ναι, η Χαλκιδική έχει τα προβλήματά της, τα οποία είναι γνωστά. Όμως, έχει και πολλές φυσικές ομορφιές, και κυρίως έχει πολιτισμό και Ιστορία. Θέλουμε ο κόσμος να τα δει. Σας περιμένουμε!».