ΣΠΑΝΙΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ: 60 Πράγματα που θυμάμαι από το Φεστιβάλ Κινηματογράφου

Εικόνες: ΦΚΘ

Το ημερολόγιο έγραφε 20 Σεπτεμβρίου του 1960 όταν το Φεστιβάλ Κινηματογράφου (η τότε Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου) κάνει το μαγικό ντεμπούτο του στο κινηματογράφο Ολύμπιον. Σε μια εποχή κατά την οποία η χώρα προσπαθεί να αφήσει πίσω της τη σκοτεινιά της Κατοχής και του Εμφυλίου το Φεστιβάλ από μόνο του προσφέρει μια μικρή ευκαιρία φωτός και γκλαμουριάς. Είναι η χρονιά που η Μελίνα Μερκούρη και το Ποτέ την Κυριακή σαρώνουν με την παρουσία τους το Φεστιβάλ Καννών, ο Φίνος δείχνει τον δρόμο για τον (εμπορικό) ελληνικό κινηματογράφο της εποχής, η Ελλάδα χωρίζεται σε δύο στρατόπεδα Βουγιουκλάκη εναντίον Τζένης Καρέζη.

Έξι δεκαετίες μετά το Φεστιβάλ έχει χαρίσει στην πόλη την ευκαιρία να διαμορφώσει ένα δικό της σινέ – παρελθόν. Η ιστορική καταγραφή των όσων συνέβησαν σε αυτά τα 60 χρόνια θα απαιτούσε σίγουρα έναν ολόκληρο τόμο με τις μαρτυρίες, τις αφηγήσεις και τα ντοκουμέντα αυτής της πλούσιας διαδρομής. Εδώ όμως θα βρείτε ένα πολύχρωμο παζλ από τις πολλές και διάσπαρτες στιγμές αυτής της μοναδικής γιορτής.

Καλώς ήρθατε στην Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου

1. Την άνοιξη του 1960 η Δ.Ε.Θ. αποφασίζει την πραγματοποίηση σειράς πολιτιστικών εκδηλώσεων για τον εορτασμό των 25 χρόνων λειτουργίας της. Με αφορμή αυτό το γεγονός ο κριτικός Παύλος Ζάννας μέσω της Μακεδονικής Καλλιτεχνικής Εταιρίας «Τέχνη» προτείνει την πραγματοποίηση μιας εκδήλωσης στην οποία θα προβάλλονται και θα προωθούνται οι ταινίες του ελληνικού κινηματογράφου. Η ιδέα γίνεται δεκτή με ενθουσιασμό από τον τότε πρόεδρο της ΔΕΘ, Ν. Γεωργιάδη όσο και από τον αρμόδιο υπουργό της κυβέρνησης Καραμανλή, Ν. Μάρτη.

2. Η 1η Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου πραγματοποιείται τον Σεπτέμβρη του 1960 στο κινηματοθέατρο Ολύμπιον και συμμετέχουν μόλις 4 ταινίες, το Ποτάμι του Ν. Κούνδουρου, η Μανταλένα του Ντ. Δημόπουλου, το Έγκλημα στα παρασκήνια του Ντ. Κατσουρίδη και το Μια του κλεφτη του Δ. Ιωαννόπουλου. Για την ιστορία δεν απονέμεται βραβείο καλύτερης ταινίας, οι ταινίες θα μοιραστούν τα βραβεία με το Ποτάμι του Ν. Κούνδουρου να κερδίζει το βραβείο σκηνοθεσίας.

3. Με τη ενθουσιώδη φράση «Εγενήθην ημίν δημιουργός» υποδέχτηκε ο κριτικός κινηματογράφου Κώστας Σταματίου κατά την 1η εβδομάδα ελληνικού κινηματογράφου τον Θεσσαλονικιό δημιουργό Τάκη Κανελλόπουλο, που συμμετείχε στο πρόγραμμα του 1960 με τον Μακεδονικό Γάμο, ντοκιμαντέρ που καταγράφει τα ήθη και έθιμα του παραδοσιακού γάμου στο Βελβεντό της Κοζάνης. Ο Κανελλόπουλος, ένας ρομαντικός δημιουργός που δεν εγκατέλειψε ποτέ την Θεσσαλονίκη, αγαπήθηκε αρχικά από το κοινό του Φεστιβάλ (με τις ταινίες Εκδρομή και Παρένθεση στο δεύτερο μισό του ’60 αποθεώθηκε) αλλά επίσης αποδοκιμάστηκε (αδίκως) από τον εξώστη στις τελευταίες συμμετοχές του.

4. H είδηση της επίσκεψης της Αλίκης Βουγιουκλάκη με αφορμή την συμμετοχή της Μανταλένας στην 1η Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου, το 1960, θα προκαλέσει κύματα ενθουσιασμού στην πόλη. Μια άνευ προηγουμένου συγκέντρωση θαυμαστών της Αλίκης, έξω από το Μεντιτερανέ, με σκοπό να δούνε και να μιλήσουν με την αγαπημένη τους σταρ θα γεμίσει με τόσο κόσμο την Παλιά Παραλία της πόλης ώστε κάποιοι άτυχοι θα πέσουν στον Θερμαϊκό!

5. Το 1961, στην 2η Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου, σημειώνονται για πρώτη φορά φαινόμενα λογοκρισίας. Από τότε και για αρκετά χρόνια (τουλάχιστον μέχρι την Μεταπολίτευση) η λογοκρισία θα είναι πανταχού παρούσα σε αρκετές περιπτώσεις. Πρώτο θύμα πέφτει η ταινία Συνοικία το όνειρο του Αλέκου Αλεξανδράκη, η οποία θα αγνοηθεί επιμελώς και από τα μεγάλα βραβεία της διοργάνωσης. Ωστόσο η προβολή γίνεται μέσα σε πανηγυρικό κλίμα σε ένα κατάμεστο από κοινό Ολύμπιον ενώ περισσότεροι από 1000 θεατές μένουν χωρίς εισιτήριο.

6. Το 1966 η Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου μετονομάζεται σε Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου. Η Θεσσαλονίκη σε αυτή την πρώτη φάση φλερτάρει με την ανάλαφρη ατμόσφαιρα των κινηματογραφικών φεστιβάλ του εξωτερικού καθώς τα μικροσκάνδαλα όπως και τα πάρτυ και οι κοινωνικές συνεστιάσεις στο Ντορέ, στο Όλυμπος Νάουσα και στο Μεντιτερανέ δίνουν και παίρνουν.

Φεστιβαλικοί Τόποι

7. Την πρώτη περίοδο της ζωής της (1960 – 1964) η Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου φιλοξενείται στο Ολύμπιον. Από το 1965 και μέχρι το 1995 το ρόλο αυτό ανέλαβε η Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών. Σε μια μεταβατική χρονιά για τον θεσμό, το 1996, την φιλοξενία της διοργάνωσης αναλαμβάνει ο κινηματογράφος Ανατόλια (περιοχή Καμάρα). Από το 1997 και χάρη σε μια γενναία ανακατασκευή που έγινε στο εσωτερικό του κτηρίου με δαπάνες του οργανισμού “Θεσσαλονίκη – Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 1997” το Ολύμπιον αποτελεί έκτοτε την έδρα του Φεστιβάλ.

8. Πολλές από τις αίθουσες της πόλης φιλοξένησαν προβολές και εκδηλώσεις του φεστιβάλ. Κάποιες έχουν περάσει πλέον στην ιστορία ενώ κάποιες άλλες παλεύουν εδώ και καιρό με το χρόνο: Ανατόλια, Αλέξανδρος, Αριστοτέλειον, Βακούρα, Έσπερος, Ναυαρίνον, Μακεδονικόν, Παλλάς, Ράδιο Σίτι, Φαργκάνη είναι μερικές από αυτές. Σήμερα μαζί με το δίδυμο του Ολύμπιον – Π. Ζαννα το ρόλο αυτό παίζουν έχουν και οι τέσσερις αίθουσες στις Αποθήκες της Προβλήτας Α στο Λιμάνι.

9. Διάσημα στέκια για αρκετά χρόνια ήταν το καφέ «Ντορέ», το εστιατόριο «Όλυμπος – Νάουσα», αργότερα και το Περίπτερο 8 στη Δ.Ε.Θ., που συνέχισαν να έλκουν τις φυλές του φεστιβάλ μέχρι και τα τέλη των 80’s. Εκεί φυσικά δίνονταν όλες οι μεγάλες «μάχες» και γίνονταν οι μεγαλύτερες συζητήσεις – με έντονες διαφωνίες και κάποιες φορές και με λογομαχίες – μετά από κάθε προβολή.

10. Ένα από τα πιο συμβολικά φεστιβαλικά σημεία ήταν και το ξενοδοχείο Μεντιτερανέ Παλλάς, χώρος που πλέον αποτελεί έναν από τους μύθους της πόλης. Το πολυτελές ξενοδοχείο ήταν η βάση φιλοξενίας για όλο το αθηναϊκό σταρ σύστεμ (σκηνοθέτες, ηθοποιοί, παραγωγοί, μουσικοί, δημοσιογράφοι και άλλοι διάσημοι επισκέπτες του θεσμού) που ανέβαινε στη Θεσσαλονίκη για τη διοργάνωση αλλά και πολλών σημαντικών κοσμικών φεστιβαλικών δεξιώσεων. Ο σεισμός του 1978 τερμάτισε άδοξα την παρουσία του Μεντιτερανέ καθώς το κτήριο κατεδαφίστηκε.

Η queer όψη του Φεστιβάλ

11. Αν και για αρκετά χρόνια υπήρξε ταμπού ως θέμα το Φεστιβάλ φιλοξένησε αρκετές queer ταινίες από το ’80 και μετά. Σε ότι αφορά τον ελληνικό κινηματογράφο δύο από αυτές τις ταινίες διακρίθηκαν μάλιστα με αρκετά βραβεία, ανάμεσα τους και αυτό για την καλύτερη ταινία της χρονιάς: ο Άγγελος, του Α. Κατακουζηνού (1982) και Το Γαλάζιο Φόρεμα του Γ. Διαμαντόπουλου, που διακρίθηκε στα Κρατικά Βραβεία Ποιότητας του 2005.

12. Στα χρόνια της διεθνοποίησης του θεσμού η αισθητική του queer ανοίγει ακόμη περισσότερο καθώς το Φεστιβάλ φιλοξενεί αρκετές ταινίες τόσο στο διεθνές διαγωνιστικό όσο και στα παράλληλα τμήματα (ειδικά στους Ανοιχτούς/Νέους Ορίζοντες) ενώ δεν λείπουν και τα αφιερώματα σε queer δημιουργούς, όπως οι Έλληνες δημιουργοί Κ. Ζάπας και Κ. Γιάνναρης.

13. Το 2018 στο πλαίσιο του 59ο ΦΚΘ πραγματοποιείται ένα σημαντικό αφιέρωμα στην queer όψη του ελληνικού κινηματογράφου. Στο αφιέρωμα προβλήθηκαν 38 ταινίες μικρού και μεγάλου μήκους ενώ πραγματοποιήθηκε και μια ανοιχτή συζήτηση με σκηνοθέτες, κριτικούς και θεωρητικούς του κινηματογράφου. Στην ίδια διοργάνωση το Φεστιβάλ θέσπισε και το Mermaid Award, ένα ειδικό βραβείο για την καλύτερη LGBTQI ταινία της χρονιάς.

Σκάνδαλα στο Λευκό Πύργο

14. Το Φεστιβάλ του 1966 είχε όλες τις προϋποθέσεις για να απογειώσει την διοργάνωση. Οι συμμετοχές ήταν αρκετές, το επίπεδο των περισσότερων ταινιών ήταν υψηλό (συμμετέχουν δημιουργοί όπως οι Κανελλόπουλος, Μανθούλης, Δαμιανός, Κολλάτος, κ.α.), η κριτική επιτροπή θύμιζε κάτι από dream team καθώς απαρτιζόταν, μεταξύ άλλων, από τον εκδότη της εφημερίδας Μακεδονία και τότε πρόεδρο της ΔΕΘ Γιάννη Βελλίδη, την ηθοποιό Έλλη Λαμπέτη, τον ζωγράφο – σκηνογράφο και ενδυματολόγο Γιάννη Τσαρούχη, τον συνθέτη Μάνο Χατζιδάκι, τον λογοτέχνη Γιώργο Βαφόπουλο, τον κινηματογραφικό παραγωγό Φιλοποίμην Φίνο, τον σκηνοθέτη Γρηγόρη Γρηγορίου, τον κριτικό κινηματογράφου Γιάννη Μπακογιαννόπουλο. Ωστόσο οι τελικές αποφάσεις αυτής της επιτροπής – το αουτσαϊντερ Ξεχασμένοι Ήρωες του Ντίνου Γαρδέλη (σε παραγωγή Τζέιμς Πάρις) κλέβει το μεγάλο βραβείο της χρονιάς – προκάλεσαν την οργή και την απογοήτευση του κοινού ενώ οι εφημερίδες της εποχής μίλησαν για Φεστιβάλ-σκάνδαλο.

15. Το 1964 η Ελένη Ανουσάκη δίνει αέρα από Κρουαζέτ στη διοργάνωση καθώς γίνεται η πέτρα του σκανδάλου του Φεστιβάλ. Κυκλοφορεί στην παραλία με ημιτόπλες και αβυσσαλέα ντεκολτέ, κάνει βουτιές στα συντριβάνια της πόλης, διαψεύδει στους δημοσιογράφους ότι έχει κάποιο ειδύλλιο με τον Άντονυ Κουίν και δηλώνει ότι θα γυρίσει ταινία με τον Φρανκ Σινάτρα!

16. Στα μέσα της δεκαετίας του ‘60 και μέχρι την πτώση της Χούντας (1974) ο κινηματογραφικός παραγωγός Τζέιμς Πάρις τάραξε όσο μπορούσε τα φεστιβαλικά νερά. Ο Ελληνοαμερικανός Πάρις έφερνε ανελλιπώς τις ταινίες του στη Θεσσαλονίκη, διεκδικούσε με αξιώσεις και με αρκετά επιθετική τακτική τα βραβεία των επιτροπών, αγόραζε όλα τα εισιτήρια στις προβολές του με σκοπό να αποκλείσει τον ενοχλητικό β εξώστη, προκαλούσε και δημιουργούσε ποικιλοτρόπως αίσθηση με τα πρωτότυπα happenings με τα οποία τις προωθούσε. Ανάμεσα σε αυτά σημειώστε: μια τεράστια τούρτα προς τον Κώστα Χατζηχρήστο με μια κοπέλα να βγαίνει από μέσα για να γίνει… Της Κακομοίρας, δωρεάν διανομή αναψυκτικών τύπου κόλα, πακέτα τσιγάρων Μάλμπορο και πούρα Αβάνας (προϊόντα που δεν υπήρχα ακόμη τότε στην ελληνική αγορά) στους θεατές των προβολών του, φασολάδα πάρτι και πολυτελείς δεξιώσεις στο ξενοδοχείο Μεντιτερανέ.

17. Ίσως το πιο τρανταχτό παράδειγμα της εποχής Πάρις να συνέβη το 1966 όταν για τις ανάγκες προώθησης της ταινίας του Ξεχασμένοι Ήρωες σε συνεργασία με τον στρατό ένα στρατιωτικό άγημα παρατάχθηκε έξω από την Ε.Μ.Σ. ενώ στην πλατεία του Λευκού Πύργου εισέβαλλε ένα τανκ που κουβαλούσε πανώ πλακάτ με τον τίτλο της ταινίας. Ο ίδιος ο Πάρις και οι συντελεστές έφτασαν βέβαια στην προβολή με πολυτελείς λιμουζίνες. Ωστόσο ο Πάρις δεν ήταν συμπαθής σε όλους. Η κριτική που του ασκήθηκε κυρίως κατά την επταετία της Χούντας ήταν ότι συνεργάστηκε στενά με το καθεστώς της δικτατορίας της 21ης Απριλίου 1967. Χαρακτηριστικό το επεισόδιο που είχε κάποια στιγμή στους διαδρόμους του Μεντιτερανέ με γνωστό δημοσιογράφο και κριτικό κινηματογράφου της εποχής, ο οποίος σταμάτησε την δεξίωση του Πάρις κατηγορώντας τον ως χουντικό.

18. Η σκληρή αντιπαλότητα στα χρόνια του Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου οδηγούσε πολλές φορές τις κριτικές επιτροπές είτε σε μια ισορροπημένη μοιρασιά ώστε να μη φύγει κανένας παραπονεμένος είτε στην άρνηση απονομής κάποιων βραβείων. Απότοκο ίσως αυτής της ανταγωνιστικής ατμόσφαιρας είναι και ένα θλιβερό γεγονός που συμβαίνει στη λήξη του 20ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου (1979). Τα βραβεία εκείνου του Φεστιβάλ διέρρευσαν πριν από την απονομή, αρκετοί κομμένοι καλλιτέχνες διαμαρτυρήθηκαν με έντονο τρόπο προς την επιτροπή δημιουργώντας ένταση και ο τότε πρόεδρος της, ο ακαδημαϊκός Βάσος Φαληρέας, έπαθε ανακοπή και πέθανε! Το γεγονός μπορεί να βάρυνε την ατμόσφαιρα αλλά η διαδικασία δεν σταμάτησε και νικητής βγήκε. Ήταν η Ανατολική περιφέρεια του Β. Βαφέα, που δεν πήρε κανένα άλλο βραβείο πλην αυτό της καλύτερης ταινίας.

Φεστιβάλ γένους Θηλυκού

19. Είναι σωστή η παρατήρηση πως η σχέση του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης με τις γυναίκες του κινηματογραφικού χώρου σχεδόν συμβαδίζει με την αντίστοιχη σχέση που είχε ο ελληνικός κινηματογράφος με το γυναικείο φύλο. Πέρα από τις σταθερές κλασικές διακρίσεις για τις καλύτερες γυναικείες ερμηνείες (α και β γυναικείος ρόλος), τα πρώτα χρόνια της διοργάνωσης δεν υπάρχουν πολλές γυναίκες που διακρίθηκαν ή συμμετείχαν με έργο τους στην διοργάνωση.

20. Οι πρώτες γυναίκες ηθοποιοί που κέρδισαν βραβείο για την ερμηνεία τους ήταν η Αλίκη Βουγιουκλάκη (α γυναικείος για τη Μανταλένα) και η Ζωρζ Σαρρή (β γυναικείος για το Έγκλημα στα Παρασκήνια).

21. Η Μίκα Ζαχαροπούλου καταγράφεται ως η πρώτη γυναίκα σκηνοθέτις που συμμετέχει με ταινία της στο διαγωνιστικό πρόγραμμα ταινιών μικρού (1965) και μεγάλου μήκους (1966). Η Νίκη Τριανταφυλλίδη, θα περάσει στην ιστορία ως η πρώτη κινηματογραφίστρια που τιμάται με το βραβείο καλύτερης μικρού μήκους ταινία (το 1970 για Το συνηθισμένο μου όνειρο). Λίγα χρόνια αργότερα, το 1973, η Τόνια Μαρκετάκη αποτελεί την πρώτη Ελληνίδα δημιουργό που κερδίζει το βραβείο σκηνοθεσίας για την ταινία Ιωάννης ο βίαιος. Από τότε πέρασαν 24 χρόνια και το 1997 μια άλλη σκηνοθέτιδα, η Αγγελική Αντωνίου, τιμάται από το Φεστιβάλ με τα βραβεία καλύτερης ταινίας, σκηνοθεσίας και σεναρίου για την ταινία της Χαμένες Νύχτες.

22. Στα χρόνια ανάπτυξης του Νέου Ελληνικού Κινηματογράφου αρκετές γυναίκες θα εισέλθουν στο χώρο του σινεμά, οπότε είναι αναπόφευκτη και η καλλιτεχνική αναγνώριση τους. Ενδεικτική αναφορά για τη Μαρί Λουίζ Βαρθολομαίου, η οποία είναι η πρώτη γυναίκα σκηνογράφος που κερδίζει βραβείο στο φεστιβάλ το 1975 ενώ η Ελένη Καραϊνδρου το 1982 είναι η πρώτη γυναίκα συνθέτρια που θα κερδίσει ειδικό βραβείο για τη μουσική της σε ταινία.

23. Το 1966 ένα κοσμικό γεγονός με ιδιαίτερη σημασία ταράζει τα φεστιβαλικά νερά: ήταν η ανάδειξη της Μις Φεστιβάλ. Τα ιδιότυπα αυτά καλλιστεία ανέδειξαν νικήτρια τη Βέρα Κρούσκα. Όλα αυτά στον απόηχο της μεγάλης διάκρισης της Κορίνας Τσοπέη ως Μις Υφήλιος (1964), η οποία θα επισκεφτεί τότε το Φεστιβάλ θαμπώνοντας τους Θεσσαλονικείς.

24. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η διαχρονικά μικρή παρουσία του γυναικείου φύλου στις επιμέρους οργανωτικές/ κριτικές επιτροπές του Φεστιβάλ. Ενδεικτικά μόλις το 25% (41 μέλη επί συνόλου 169) που συμμετείχε στην κριτική επιτροπή του διεθνούς διαγωνιστικού από το 1992 μέχρι σήμερα ήταν γυναίκες. Η εικόνα είναι ακόμα χειρότερη στο ιστορικό του Φεστιβάλ Ελληνικού κινηματογράφου (1960-1997) αφού μόλις 52 γυναίκες συμμετείχαν στις αντίστοιχες επιτροπές.

25. Η Δέσποινα Μουζάκη είναι η πρώτη γυναίκα διευθύντρια (2005-2010) στην ιστορία του Φεστιβάλ. Ως διευθύντρια έθεσε πολύ ψηλά τον πήχη για την διοργάνωση παρουσιάζοντας ένα ιδιαίτερα πλούσιο και πυκνό πρόγραμμα προβολών και δράσεων και με καινοτόμα χαρακτηριστικά, ιδιαίτερα στο κομμάτι της αγοράς. Ωστόσο και με αφορμή την περίφημη οικονομική κρίση της ασκήθηκε – εκ των υστέρων – αυστηρή κριτική για το αυξημένο κόστος των δράσεων της. Να σημειωθεί πως η δεύτερη διευθύντρια είναι η τωρινή, η Ελίζ Ζαλαντό.

26. Το 2018 το Φεστιβάλ θεσμοθετεί το βραβείο του ελληνικού τμήματος του WIFT (Women in Film & Television) το οποίο απονέμεται σε ταινία του Διεθνούς Διαγωνιστικού Τμήματος ή του Τμήματος Εκτός Συναγωνισμού για την καλύτερη γυναικεία συνεισφορά και παρουσία μπροστά ή πίσω από την κάμερα.

The International

27. Το 1992 έχοντας φτάσει πλέον σε μια οριακή και παρακμιακή κατάσταση το Φεστιβάλ μεταμορφώνεται από ελληνικό σε διεθνές, φιλοξενώντας στο εξής και διαγωνιστικό πρόγραμμα για πρωτοεμφανιζόμενους σκηνοθέτες από όλο τον κόσμο.

28. Στο διεθνές διαγωνιστικό φιλοξενήθηκαν σημαντικοί δημιουργοί στα πρώτα τους βήματα όπως ο Αλεξάντερ Πεϊν, ο Γιώργος Λάνθιμος, ο Απιτσατπόνγκ Βερασετάκουν, ο Κρίστι Πούιου, ο Πάβελ Παβλικόφσκι, ο Ντάρεν Αρονόφσκι, η Ιζαμπέλ Κοϊσέ, κ.α.

29. Ο πρώτος Χρυσός Αλέξανδρος του νεοσύστατου Διεθνούς Φεστιβάλ, το 1992, απονέμεται στην ταινία Ορλάντο της Σάλυ Πότερ. Η ταινία κερδίζει επίσης τα βραβεία καλλιτεχνικής συμβολής και γυναικείας ερμηνείας για την εξαιρετική αλλά άγνωστη (ακόμα) ηθοποιό Τίλντα Σουίντον.

30. Η Μεγάλη Βρετανία και η Κίνα είναι οι δύο χώρες που έχουν κερδίσει τις περισσότερες φορές (από 4 η καθεμία) το Χρυσό Αλέξανδρο, το μεγάλο βραβείο του διεθνούς διαγωνιστικού από το 1992.

31. Το 2017 ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Ορέστης Ανδρεαδάκης δίνει στο διεθνές διαγωνιστικό έναν πιο δημιουργικό χαρακτήρα που στηρίζεται σε έναν ειδικό θεματικό άξονα μέσα από ιδέες και έννοιες που απασχόλησαν την τέχνη διαχρονικά, όπως το Ρίζωμα (της Σιμόν Βεϊλ) και η Ρωμαϊκή Ευσπλαχνία, και αναδεικνύει τις ταινίες του διαγωνιστικού με έναν εναλλακτικό τρόπο.

32. Ναγκίσα Όσιμα, Νάνι Μορέτι, Μπερνάρντο Μπερτολούτσι, Φει Νταναγουει, Κατριν Ντενέβ, Μαρίζα Παρέδες, Ιζαμπέλ Ιπέρ, Χάρβεϊ Καϊτέλ, Μάρκο Μπελόκιο, Κεν Λόουτς είναι μερικές από τις λαμπερές παρουσίες της πρώτης διεθνούς φάσης (1992-2004) του Φεστιβάλ.

33. Το επίπεδο θα ανέβει ακόμη περισσότερο κατά την περίοδο 2005-2009 καθώς το Φεστιβάλ θα επισκεφτούν μεταξύ άλλων ξεχωριστά ονόματα της 7ης τέχνης όπως ο Φράνσις Φορντ Κόπολα, ο Όλιβερ Στόουν, ο Βιτόριο Στοράρο, ο Βέρνερ Χέρτζογκ, ο Βιμ Βέντερς, ο Τζον Μάλκοβιτς, ο Τακέσι Κιτάνο, ο Χου Χσιάο-Χσεν, ο Παρκ Τσαν Γουκ.

34. Αμπάς Κιαροστάμι: Όνομα cult για τους θεατές του φεστιβάλ κατά την δεκαετία των 90s. Τιμηθείς στη Θεσσαλονίκη με δύο ρετροσπεκτίβες και επισκέπτης της διοργάνωσης πέντε φορές είτε με ταινία – είτε με κάποια άλλη αφορμή – στα πρώτα χρόνια διεθνοποίησης. Το κοινό ανακαλύπτει έναν εξαιρετικό δημιουργό, τον αγκαλιάζει με θέρμη και γεμίζει ασφυκτικά τις αίθουσες στις προβολές των ταινιών του. Σε μια προβολή της βραβευμένης με Χρυσό Φοίνικα Γεύσης του Κερασιού στον τότε κινηματογράφο Παλλάς κλείνει η παραλιακή από τον κόσμο που περιμένει υπομονετικά να μπει στην αίθουσα.

35. Πέρα από τον Κιαροστάμι το Φεστιβάλ συστήνει προς το ελληνικό κοινό σημαντικούς/ες δημιουργούς του νέου ιρανικού σινεμά. Τζαφάρ Παναχί, Μοχσέν Μαχμαλμπάφ, Μοχμάν Γκομπαντί, Μαρσιγιέ Μεσκινί κερδίζουν το σινεφίλ κοινό της πόλης με τις ταινίες τους.

36. Σταδιακά η διοργάνωση θεσμοθετεί παράλληλα τμήματα που θα προσφέρουν διαχρονικά πολύτιμες ταινίες και θα αναδείξουν νέους και παλαιότερους δημιουργούς στο φεστιβαλικό κοινό. Ίσως η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι οι Ματιές στα Βαλκάνια, ένα πανόραμα με μερικές από τις καλύτερες ταινίες της ευρύτερης περιοχής (την επιμέλεια του έχει ο Δημήτρης Κερκινός). Πέρα από την ετήσια παραγωγή οι θεατές κάθε χρόνο ανακαλύπτουν μέσα από αναδρομικά αφιερώματα ειδικά θέματα αλλά και την φιλμογραφία σημαντικών δημιουργών όπως οι Λουσιάν Πιντιλιέ, Νουρί Μπιλγκέ Τσεϊλάν, Ζεκί Ντεμιρκουμπούζ, κ.α.

37. Εξίσου σημαντική προσθήκη το τμήμα των Ανοιχτών/ Νέων Οριζόντων (του Δημ. Εϊπίδη) και Ημερών Ανεξαρτησίας (του Λευτέρη Αδαμίδη) στο οποίο προβάλλονται σημαντικές ταινίες του παγκόσμιου ανεξάρτητου κινηματογράφου ενώ γίνονται θεματικά αφιερώματα σε παλιούς και νέους δημιουργούς που έρχονται στη Θεσσαλονίκη για να παρουσιάσουν το έργο τους.

38. Στο πλαίσιο των Ημερών Ανεξαρτησίας (2005-2009) το Φεστιβάλ τολμάει μια ευφάνταστη συνάντηση μιας σειράς παλιών κλασικών ταινιών του βωβού κινηματογράφου με μουσική επένδυση από σημαντικά σχήματα της μουσικής σκηνής της Θεσσαλονίκης των ‘00. Έτσι το κοινό έχει την ευκαιρία να ακούσει τους Prefabricated Quartet να επενδύουν μουσικά το Crowd του Κινγκ Βίντορ, τους Good Luck Mr Gorsky & Eventless Plot στην Άμαξα Φάντασμα του Βίκτορ Σγιόστρομ, τους Your Hand in Mine στο Every Night Dreams του Μίκιο Ναρούσε. Μάλιστα οι Your Hand in Mine κυκλοφόρησαν επίσημα το soundtrack που έγραψαν για την ταινία του Ναρούσε σε cd και (συλλεκτικό) βινίλιο.

39. Το Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου, που διήρκεσε 37 χρόνια (1960-1997), έδωσε το 1998 τη θέση του στα Κρατικά Βραβεία Ποιότητας του ΥΠ.ΠΟ. Την διοργάνωση και την ευθύνη της απονομής των βραβείων ανέλαβε το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης προσπαθώντας να δημιουργήσει μια λαμπερή εορταστική βραδιά για τον ελληνικό κινηματογράφο και τα ετήσια επιτεύγματα του. Η κρίση της ειδικής 50μελούς επιτροπής δεν γινόταν πάντα δεκτή με θετικά σχόλια ενώ κάποιες φορές υπήρχαν και αντιδράσεις. Το 2009 και μετά τις έντονες διαμαρτυρίες των κινηματογραφιστών, καθώς δεν θεωρούσαν δίκαιη την διαδικασία, τα Κρατικά Βραβεία καταργήθηκαν.

40. Στα χρόνια της διεθνοποίησης αναπτύσσεται σταδιακά και η Αγορά. Το 2002 θεσμοθετείται το Balkan Fund, ένα ταμείο ανάπτυξης σεναρίων από τις βαλκανικές χώρες. Ο θεσμός τα επόμενα χρόνια θα υποστηρίξει σημαντικές ταινίες που θα διακριθούν σε μεγάλα φεστιβάλ του εξωτερικού όπως το Σεράγεβο Αγάπη μου της Γιάσμιλα Μπάνιτς, που θα διακριθεί στη Μπερλινάλε. Το 2005 το Φεστιβάλ θεσμοθετεί την Agora, τον χώρο στον οποίο δημιουργοί και επαγγελματίες του σινεμά από όλο τον κόσμο συναντιούνται, υποστηρίζουν ή/και προωθούν το έργο τους ενώ με το Crossroads το Φεστιβάλ ενθαρρύνει τη συμπαραγωγή σε κινηματογραφικά projects που βρίσκονται στο στάδιο της ανάπτυξης. Τέλος από το 2018 με το Thessaloniki – Locarno Industry Academy International και το Thessaloniki goes to Cannes το Φ.Κ.Θ. διασυνδέεται και συνεργάζεται με σημαντικά φεστιβάλ του εξωτερικού συμμετέχοντας σε διεθνή εκπαιδευτικά προγράμματα για κινηματογραφιστές και προωθώντας στο εξωτερικό νέους Έλληνες κινηματογραφιστές.

41. Το Φεστιβάλ είναι μια γιορτή που ξέρει να παίζει με τις αντοχές των σινεφίλ. Έτσι το 2002, κατά την 43η διοργάνωση, προβλήθηκε η ταινία με την μεγαλύτερη διάρκεια προβολής (15 ώρες), το αριστούργημα του Ραϊνερ Βέρνερ Φασμπίντερ Berlin Alexanderplatz. Στην ίδια διοργάνωση είχε προβληθεί και το Satantango του Μπέλα Ταρ, διάρκειας 8 ωρών. Το 2018 στη 59η διοργάνωση ο Μαριάνο Λίνας σχεδόν ισοφαρίζει το ρεκόρ διάρκειας φεστιβαλικής προβολής με το 14 ωρών έργο του με τίτλο La Flor.

42. Το ντοκιμαντέρ ως είδος αναδεικνύεται επίσης σταδιακά στα χρόνια της διεθνοποίησης του Φεστιβάλ. Αρχικά με ένα ειδικό τμήμα που εντάσσεται στο δεκαήμερο των φεστιβαλικών προβολών κάθε Νοέμβρη. Την άνοιξη του 1999 θα κάνει το ντεμπούτο της μια ξεχωριστή διοργάνωση που θα συστήσει για τα καλά στο κοινό αυτό το είδος. Δημιουργός του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ είναι ο Δημήτρης Εϊπίδης, ο οποίος θα παραμείνει στο τιμόνι της διοργάνωσης για 20 χρόνια.

Φεστιβάλ το ελληνικόν (και οι ιστορίες του β΄εξώστη)

43. Το Φεστιβάλ αποτέλεσε ένα σημαντικό βήμα υποστήριξης, προβολής και καλλιτεχνικής έκφρασης των Ελλήνων κινηματογραφιστών. Αποκορύφωμα αυτής της σχέσης είναι το βήμα που προσέφερε στο Νέο Ελληνικό Κινηματογράφο και στους νέους δημιουργούς που συστήθηκαν τότε στο κοινό μέσα από τη διοργάνωση: Αγγελόπουλος, Βούλγαρης, Νικολαϊδης, Παναγιωτόπουλος, Φέρρης, Θέος, κ.α.

44. Η συνήθης αντιπαλότητα μεταξύ των δημιουργών ή μεταξύ δημιουργών και κριτικών, κατά την εποχή του Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου, ξεπερνούσε κάποιες φορές τα επιτρεπτά όρια. Αυτό δημιουργούσε κάθε χρόνο αρκετό στρες στις κριτικές επιτροπές, οι οποίες στο σύνολο τους προτιμούσαν να κάνουν μια μοιρασιά των βραβείων για να μην μένει κανείς παραπονεμένος. Οι έντονες συζητήσεις και οι λεκτικοί διαξιφισμοί στα φουαγιέ της ΕΜΣ, στο Ντορέ, που ήταν στέκι των φεστιβαλιστών και στο περίπτερο 8 αποτελούν χαρακτηριστικό αυτής της εποχής.

45. Ανάμεσα σε αυτά τα επεισόδια που ξεχωρίζουν αξίζει να αναφέρουμε και εκείνο ανάμεσα στον σκηνοθέτη Παύλο Τάσιο και τον κριτικό Αλέξη Δερμεντζόγλου. Αιτία μια δημοσίευση του κριτικού στην εφημερίδα Θεσσαλονίκη για την ταινία Νοκ Άουτ που θα κάνει Τούρκο τον σκηνοθέτη, ο οποίος όταν πέτυχε τον Δερμεντζόγλου σε κάποιο πάρτι δεν δίστασε να προκαλέσει έντονο επεισόδιο χειροδικώντας εις βάρος του.

46. Από έναν εξώστη μου έδειχνε μιαν άλλη ζωή: Στα δύσκολα χρόνια του ’60 και μέσα στη Χούντα το νεανικό, φιλότεχνο και πολιτικοποιημένο κοινό του Β΄ εξώστη ήταν το βαρόμετρο επιτυχίας ή όχι κάθε ταινίας που συμμετείχε στη διοργάνωση. Οι παρεμβάσεις του ήταν σε αρκετές περιπτώσεις δημιουργικές και εκφράζουν το αίτημα του φεστιβαλικού κοινού για ένα ανοιχτό, λαϊκό Φεστιβάλ. Ωστόσο από την Μεταπολίτευση και μέχρι τα τέλη του ’80 ο παρεμβατικός χαρακτήρας του θα φτάσει σε σημεία ακραίου χαβαλέ, διακοπής προβολών και ποδοσφαιροποίησης και πέρασε με αυτή τη στάση του στην απαξίωση, την παρακμή και εν τέλει στην εξαφάνιση του.

47. «Δοξόμπους – Δοξόμπους»: Αυτό ήταν το σύνθημα του 28ου Φεστιβάλ, το 1987 και αναφερόταν στην ομώνυμη ταινία του Φώτου Λαμπρινού, που ο β΄ εξώστης την υποδέχτηκε (αδίκως) με επεισοδιακό τρόπο, διακόπτοντας την προβολή, κάνοντας τον σκηνοθέτη να δηλώσει ότι ήταν το πιο ποδοσφαιρικό φεστιβάλ που έγινε ποτέ!

48. Πριν το 1992 δεν ήταν λίγες οι (άκαρπες) προσπάθειες για την διεθνοποίηση του θεσμού ή έστω για να αποκτήσει μια διεθνή λάμψη με την επίσκεψη λαμπερών ονομάτων της έβδομης τέχνης από την Ευρώπη και το Χόλυγουντ στη Θεσσαλονίκη. Σουζάνα Γιορκ, Φρανκ Κάπρα, Νταϊαν Κάνον, Χορστ Μπούχολτς, Ριτα Χεϊγουορθ, Ντένις Χόπερ, Άντονι Κουϊν, Τέρενς Σταμπ είναι μερικά από τα αστέρια που επισκέφθηκαν το Φεστιβάλ.

Faces / Places

49. Στα χρόνια τέλματος και αμηχανίας που γνώρισε το Φεστιβάλ, στα τέλη της δεκαετίας του ’80, η ιδέα της διεθνοποίησης του θεσμού, που είχε δοκιμαστεί και στο παρελθόν αλλά χωρίς ενθαρρυντικά αποτελέσματα, είχε πλέον ωριμάσει αρκετά. Το μεγάλο βήμα για τη μετάβαση στο νέο Διεθνές Φεστιβάλ έκανε το 1992 ο κριτικός κινηματογράφου Μισέλ Δημόπουλος, ο οποίος έδωσε στο θεσμό την αναγκαία φρεσκάδα και τον κοσμοπολιτισμό που έλειπαν από το Φεστιβάλ. Έκτοτε η διοργάνωση ξαναγκαλιάστηκε με ενθουσιασμό από το κοινό της πόλης.

50. Πρόεδροι του φεστιβάλ: συμβολικές φιγούρες που πρόσθεσαν με το κύρος τους κομμάτι της συνολικής εικόνας του θεσμού. Αρχικά το ρόλο αυτό είχαν οι εκάστοτε πρόεδροι της Δ.Ε.Θ. Με την διεθνοποίηση του Φεστιβάλ το ρόλο ανέλαβαν σπουδαία ονόματα από την ζωή της πόλης ή τον χώρο του κινηματογράφου όπως οι δημιουργοί Ζυλ Ντασέν και Παντελής Βούλγαρης (ο δεύτερος με πολύ σύντομη θητεία καθώς παραιτήθηκε), ο ηθοποιός Γιώργος Χωραφάς, ο τέως δήμαρχος Γιάννης Μπουτάρης. Από το 2016 πρόεδρος του ΦΚΘ είναι η κινηματογραφική παραγωγός Ελίζ Ζαλαντό.

51. O Θόδωρος Αγγελόπουλος ανήκει χωρίς αμφιβολία σε εκείνα τα πρόσωπα που σημάδεψαν όσο κανείς το θεσμό του Φεστιβάλ. Πέρα από το κινηματογραφικό έργο του, που στη Θεσσαλονίκη αγκαλιάστηκε με ιδιαίτερη θέρμη από το φεστιβαλικό κοινό, ο δημιουργός της Αναπαράστασης και του Θιάσου θα συνδεθεί ακόμη πιο στενά με την πόλη καθώς θα γίνει πρόεδρος του Φεστιβάλ (1998-2004). Το 2001 το Φεστιβάλ θα τον τιμήσει με μια ειδική, πλήρη ρετροσπεκτίβα στο σύνολο του έργου του.

52. Από τα πλέον συμβολικά ονόματα που πέρασαν από το τιμόνι του Φεστιβάλ είναι και ο Δημήτρης Εϊπίδης. Ανήκει στους στυλοβάτες της διεθνοποίησης του θεσμού, στις αρχές του ’90, ως δημιουργός του παράλληλου τμήματος προβολών Νέοι (και αργότερα Ανοιχτοί) Ορίζοντες ενώ το Φεστιβάλ του χρωστάει και τη γέννηση του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, το οποίο διηύθυνε για 20 χρόνια.

53. Πέρα από τους διάσημους δημιουργούς και τους δημοφιλείς ηθοποιούς την Θεσσαλονίκη έχουν επισκεφτεί και κάποιοι σπουδαίοι κινηματογραφικοί συνθέτες ευρωπαϊκής ή διεθνούς εμβέλειας σε αυτά τα 60 χρόνια. Ίσως η πιο ξεχωριστή περίπτωση είναι ο συνθέτης του Μπεν Χουρ, ο Μίκλος Ρόζα, που ήρθε στη Θεσσαλονίκη το 1978 αλλά πέρασε σκανδαλωδώς απαρατήρητος και έφυγε εσπευσμένα. Φυσικά αξίζουν αναφοράς οι επισκέψεις του Γουστάβο Σανταολάγια (2007), του Αλεξάντερ Ντεσπλά (2009), του Ζμπίγκνιου Πραϊσνερ (1995), του Μαϊκλ Ναϊμαν (1992).

Τα Αντιφεστιβάλ

54. Στο Φεστιβάλ υπάρχει πάντα μια παράδοση των Ελλήνων κινηματογραφιστών για Αντιφεστιβάλ. Με τον τρόπο αυτό διαμαρτύρονταν επειδή κόπηκαν οι ταινίες τους από το πρόγραμμα του Φεστιβάλ. Τέτοιο χαρακτήρα είχε το πρώτο αντιφεστιβάλ του 1961 με τους «κομμένους» Πάνο Παπακυριακόπουλο και Κώστα Φέρρη να παρουσιάζουν τις μικρού μήκους ταινίες τους σε μια ειδική προβολή στον Αλέξανδρο.

55. Τα αντιφεστιβάλ όμως γίνονταν και ως διαμαρτυρία για τα πάρα πολλά κακώς κείμενα και την συστηματική αδιαφορία της Πολιτείας για τον ελληνικό κινηματογράφο. Δύο είναι ίσως τα πιο χαρακτηριστικά αντιφεστιβάλ σε αυτά τα 60 χρόνια: το πρώτο είναι αυτό του 1977, που πραγματοποιήθηκε σε αρκετά τεταμένο αλλά ιδιαίτερα ενωτικό κλίμα (μεταξύ των κινηματογραφιστών) στον κινηματογράφο Ράδιο Σίτι παράλληλα με το κανονικό Φεστιβάλ! Για την Ιστορία στο επίσημο Φεστιβάλ ταινία της χρονιάς αναδείχτηκε η «Ιφιγένεια» του Μ. Κακογιάννη ενώ στο Αντιφεστιβάλ «Το βαρύ πεπόνι» του Π. Τάσιου.

56. Τo 2009 ο θεσμός γιορτάζει τα 50α γενέθλια του με αμηχανία. Ο λόγος είναι η αποχή των ελληνικών ταινιών και των Ελλήνων κινηματογραφιστών από τη διοργάνωση. Με τον τρόπο αυτό και με τη δημιουργία μιας κίνησης που ονομάστηκε Κινηματογραφιστές στην Ομίχλη το ελληνικό σινεμά διεκδίκησε επί σειρά μηνών από την Πολιτεία πάγια αιτήματα του, όπως την ψήφιση σύγχρονης νομοθεσίας για τον κινηματογράφο, ουσιαστική οικονομική στήριξη των δημιουργών για τις ταινίες τους, κατάργηση των Κρατικών Βραβείων Ποιότητας και την σύσταση της Ακαδημίας Κινηματογράφου. Να σημειωθεί ότι για πρώτη φορά η εκδήλωση προβολής των ταινιών τους, το λεγόμενο και ως αντιφεστιβάλ, δεν πραγματοποιήθηκε σε κάποια αίθουσα της Θεσσαλονίκης αλλά στην Αθήνα.

Το βραβείο απονέμεται στον/στην…

57. Από τα απρόβλεπτα μιας απονομής αποτελεί και η άρνηση κάποιων βραβευμένων να παραλάβουν το βραβείο τους. Τέτοιες περιπτώσεις ήταν ο Νίκος Παπατάκης που αρνήθηκε το βραβείο σεναρίου για την Φωτογραφία του το 1986, η Αντουανέττα Αγγελίδη το 1985 που δεν παρέλαβε το ειδικό βραβείο για τον Τόπο. Η πιο χαρακτηριστική άρνηση καταγράφηκε στο φεστιβάλ του 1976 από τον Διονύση Σαββόπουλο, ο οποίος αρνείται το βραβείο μουσικής για τη μουσική επένδυση της ταινίας Happy Day του Παντελή Βούλγαρη για ιδεολογικούς λόγους αλλά ανεβαίνει στη σκηνή της Ε.Μ.Σ. για να ερμηνεύσει τρία τραγούδια του με κιθάρα. 32 χρόνια αργότερα, το 2008, ως μέλος της κριτικής επιτροπής του Φεστιβάλ ο ίδιος, προσπάθησε να εξηγήσει με χιουμοριστικό τρόπο την τότε αντίδραση του και τις ελάχιστες κινηματογραφικές συμμετοχές του ως συνθέτης λέγοντας πως «ο τότε (Νέος) Ελληνικός Κινηματογράφος παραήταν φλου αρτιστίκ».

58. Στα πρώτα χρόνια της διοργάνωσης, μετά την απονομή των βραβείων ακολουθούσε στη Λέσχη Αξιωματικών και η περίφημη χοροεσπερίδα, που ήταν από τα πιο σημαντικά event για την υψηλή κοινωνία της πόλης εκείνη την εποχή. Το 1960 μάλιστα βραβεία και χοροεσπερίδα συνδυάζονται σε μια μοναδική εκδήλωση και οι διοργανωτές καλούν τους υψηλούς προσκεκλημένους τους να συμμετέχουν σε μια φιλανθρωπική δημοπρασία με έπαθλο έναν χορό από την Αλίκη Βουγιουκλάκη. Πλειοδοτεί ο εφοπλιστής Μάριος Νομικός δίνοντας το ποσό των 30.000 δρχ.

59. Μερικές από τις πιο δυνατές στιγμές της φεστιβαλικής ιστορίας γράφτηκαν στις τελετές λήξεις/ απονομές των βραβείων. Μια από τις πιο συγκινητικές στιγμές συνέβη στην απονομή του 1993 με πρωταγωνίστρια την τότε υπουργό Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη η οποία ανέβηκε στην σκηνή της Ε.Μ.Σ. για να απονείμει το βραβείο καλύτερης ταινίας στους τότε διακριθέντες Περικλή Χούρσογλου (για τον Λευτέρη Δημακόπουλο) και Σωτήρη Γκορίτσα (για το Απ’ το Χιόνι). Η Μελίνα έδωσε τα βραβεία και έπιασε από το χέρι τους δύο νέους δημιουργούς λέγοντας “έχω στα χέρια μου το μέλλον του ελληνικού κινηματογράφου” και αποχώρησαν από την σκηνή μέσα σε χειροκροτήματα. Λίγους μήνες μετά η Μελίνα «έφυγε» από κοντά μας. Ήταν η τελευταία παρουσία της στη Θεσσαλονίκη.

60. Στην απονομή του 1995 δίνει το παρόν (μετά από 35 χρόνια) η Αλίκη Βουγιουκλάκη για να απονείμει το βραβείο καλύτερης ταινίας (το πήρε ο Τσαλαπετεινός του Wyoming του Δ. Ινδαρέ). Κάποιοι από τους θεατές στον εξώστη θα αποδοκιμάσουν την δημοφιλή ηθοποιό σε ένα αμήχανο στιγμιότυπο που θύμιζε παλιότερες εποχές. Ωστόσο η αντίδραση της Βουγιουκλάκη, η οποία δεν κάμφθηκε από τις αντιδράσεις ήταν η πληρωμένη ατάκα : «Με μένα ονειρευτήκατε από τις οθόνες και είστε ακόμα στον εξώστη».

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ

Φεστιβάλ ετών 60!