Κτίρια Εντός: Βίλα Μεχμέτ Καπαντζή (Μ.Ι.Ε.Τ.)

Το “Κτίρια Εντός” είναι ένα φωτογραφικό οδοιπορικό σε ιστορικά και σημαντικά κτίρια της Θεσσαλονίκης (παλαιά και νεότερα), το οποίο έχει σκοπό να δώσει την ευκαιρία σε όλους μας να θαυμάσουμε τις εσωτερικές αρχιτεκτονικές τους ιδιαιτερότητες. Κτίρια τα οποία όλοι μας βλέπουμε καθημερινά απ’ έξω, όμως ελάχιστες φορές βρισκόμαστε μέσα σε αυτά. Ακόμη και να βρεθούμε εντός τους, θα είναι στα πλαίσια κάποιας εκδήλωσης ή έκθεσης μαζί με κόσμο.

Το “Κτίρια Εντός” μας δίνει την ευκαιρία να απολαύσουμε όλα αυτά τα αρχιτεκτονικά στολίδια της Θεσσαλονίκης, σα να είμαστε μόνοι μας μέσα σε αυτά. Σκοπό έχει να αναδείξει το αρχιτεκτονικό όραμα των ανθρώπων που τα σχεδίασαν, πέρα από την εκάστοτε σημερινή τους χρήση. Βασική αρχή του οδοιπορικού αυτού είναι να βρεθούν σε πρώτο (φωτογραφικό) πλάνο οι γραμμές, οι συμμετρίες και τα μοτίβα των κτιρίων αυτών και όχι η έμφαση σε διακοσμητικές λεπτομέρειες με φωτογραφίες πορτραίτου.

ΒΙΛΑ ΜΕΧΜΕΤ ΚΑΠΑΝΤΖΗ – ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΟΥ Μ.Ι.Ε.Τ.

Στα τέλη του 19ου αιώνα ο κυριότερος κλάδος της οικογένειας Καπαντζή είναι εκείνος του Ιμπραήμ Καπαντζή και των οκτώ παιδιών του – με τα τρία αγόρια, Μεχμέτ, Αχμέτ και Γιουσούφ, να είναι από τους σημαντικότερους παράγοντες της οικονομίας της Θεσσαλονίκης.

Είναι πολύγλωσσοι, καλλιεργημένοι, πολυταξιδεμένοι, ασχολούνται με το εμπόριο και τις επιχειρήσεις, με ξενοδοχεία και ευρωπαϊκά καφέ. Στα νεόδμητα σπίτια τους στη συνοικία των Εξοχών δίνουν δεξιώσεις και κονσέρτα μουσικής, όπου προσκαλούν την καλή κοινωνία της πόλης.

Σε αντίθεση με την παραδοσιακή εσωστρέφεια και τον μυστικισμό που χαρακτήριζε την κάστα, οι Καπαντζή της αλλαγής του αιώνα είναι άνθρωποι ανοικτοί, κοινωνικοί και εκδυτικισμένοι.

Ο Μεχμέτ, τραπεζίτης, έμπορος και βιομήχανος βαμβακερών και μάλλινων νημάτων, διατέλεσε πρόεδρος του Εμπορικού Επιμελητηρίου και λογίσθηκε ανάμεσα στους δέκα πλουσιότερους ανθρώπους της Θεσσαλονίκης. Υπήρξε από τους βασικούς χρηματοδότες του σχολείου Τερακκί. Είχε στην ιδιοκτησία του δύο από τα μεγαλύτερα ξενοδοχεία της εποχής: το Νέο Όλυμπος Παλάς και το Σμύρνη, στην πλατεία Ελευθερίας (άλλα δύο είχε ο αδερφός του, ο Αχμέτ). Το υφαντουργείο του Μεχμέτ Καπαντζή, ένα από τα μεγαλύτερα στην πόλη, βρισκόταν στη θέση του σημερινού εργοστασίου της Υφανέτ.

Η πυρκαγιά του 1917 χτύπησε ανελέητα την ακίνητη περιουσία των Καπαντζή, καθώς κάηκαν τα τέσσερα ξενοδοχεία και άλλα ακίνητά τους στο ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης. Πριν προλάβουν να δημοπρατηθούν τα οικόπεδα του νέου Σχεδίου Εμπράρ, η Ανταλλαγή Πληθυσμών του 1923 έβαλε οριστικό τέλος στην παρουσία της οικογένειας στη Θεσσαλονίκη. Τα εναπομείναντα ακίνητά τους πέρασαν, βάσει της συνθήκης της Λωζάννης, στην κυριότητα του ελληνικού κράτους ως Ανταλλάξιμη Περιουσία.

Η Βίλα Μεχμέτ Καπαντζή, το κτίριο όπου σήμερα στεγάζεται το Πολιτιστικό Κέντρο Θεσσαλονίκης του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, βρίσκεται στη συνοικία των Εξοχών ή “Πύργων”, το κομψό προάστιο των τελών του 19 ου αιώνα.

Πρόκειται για την πάλαι ποτέ συνοικία Χαμιδιέ που ονομάσθηκε έτσι προς τιμήν του σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ Β΄. Το ανατολικό προάστειο της Θεσσαλονίκης άρχισε να οικοδομείται κατά το τέλος της οθωμανικής περιόδου, στην αρχή με κατοικίες εξοχικές που, σταδιακά, μετατρέπονταν σε μόνιμες. Η πυρκαγιά του κέντρου της πόλης στα 1890 ενίσχυσε τη μετεγκατάσταση των εύπορων Θεσσαλονικέων στην περιοχή.

Η Βίλα Καπαντζή κτίστηκε με αρχιτέκτονα τον Πιέρο Αρριγκόνι, πιθανότατα μετά την πυρκαγιά αυτή, αλλά σίγουρα πριν από το 1896. Σε κάτοψη, αποτελείται από δέκα κύριους χώρους, οι εννέα από τους οποίους θα μπορούσε να εννοηθεί πως σχηματίζουν ένα οκτάκτινο αστέρι που διατάσσεται γύρω από έναν κεντρικό πυρήνα, που αποτελείται από τη μεγάλη, περίπου ωοειδή αίθουσα κάθε ορόφου.

Ο δέκατος χώρος ξεφεύγει από αυτή την κανονικότητα και σχηματίζει ένα προσάρτημα στο βασικό σχήμα του κτιρίου: τον πύργο.

Στο σύνολό της η βίλα είναι ένα τριώροφο κτίσμα με ελαφρώς βυθισμένο ισόγειο και δύο κύριους ορόφους. Ένας τέταρτος όροφος-σοφίτα βρίσκεται κάτω από τις στέγες κι ένα επιπλέον δωμάτιο στον πύργο αποτελεί την τελευταία και ψηλότερη στάθμη. Ενώ με πρώτη ματιά το βασικό κτίριο φαίνεται να υπακούει σε μια συμμετρία ως προς δύο άξονες, στην πραγματικότητα αυτή η υποτιθέμενη αυστηρότητα παραβιάζεται σημειακά, για να δημιουργηθεί μια ξεχωριστή οκταγωνική αίθουσα στη μία από τις διαγώνιες ακτίνες του αστεριού, τη βορειοδυτική.

Οι υπόλοιπες τρεις γωνιακές αίθουσες (στη βορειοανατολική έχει τοποθετηθεί το διπλό εσωτερικό κλιμακοστάσιο, ίσως το λαμπρότερο δείγμα κλίμακας ιδιωτικής κατοικίας σε ολόκληρη τη Θεσσαλονίκη) διαμορφώνονται με μικρές προεκβολές κατά τον διαγώνιο άξονα, οι οποίες παρέχουν στον αρχιτέκτονα ευκαιρία για πλούσιες εσωτερικές ξυλεπενδύσεις και εξωτερικά για περίτεχνη διαμόρφωση της στέγης. Οι στέγες προεξέχουν υπερβολικά έξω από τους τοίχους του κτιρίου, με αποτέλεσμα να απαιτούνται ειδικές ενισχύσεις με οριζόντιες δοκούς πακτωμένες στους τοίχους, αλλά και ξύλινα φουρούσια για να στηριχθούν οι βαριές μαρκίζες τους. Οι δύο κεντρικές είσοδοι, με τις εντυπωσιακές μαρμάρινες εξωτερικές κλίμακες, τα μεγάλα μπαλκόνια στον δεύτερο όροφο και τις επιστέψεις των περίτεχνων αετωμάτων, με τα ξύλα που διασταυρώνονται, συμπλέκονται και μετεωρίζονται σε μεγάλο ύψος, αποτελούν αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά του περιγράμματος του κτιρίου και το καθιστούν ξεχωριστό ανάμεσα στα συγγενικά του της συνοικίας.

Εκείνο όμως που αποτελεί το χαρακτηριστικότερο στοιχείο της βίλας είναι ο πύργος.

Βρίσκεται στη βόρεια πλευρά του κτιρίου και συνδέεται με το υπόλοιπο κτίσμα μέσω ενός “λαιμού”, ενωμένου με τη βόρεια αίθουσα σε ένα ενιαίο πλατύ διάδρομο. Θρυλείται πως ο πύργος είναι μεταγενέστερος του βασικού κτιρίου, πως δήθεν ο Μεχμέτ ζήλεψε τη δόξα της βίλας του αδερφού του και έβαλε να προσθέσουν τον πύργο εκ των υστέρων, αλλά κάτι τέτοιο δεν αποδεικνύεται, καθότι μάλιστα η βίλα του Αχμέτ χτίστηκε αργότερα, το 1903, ενώ χάρτες του 1898- 99 εμφανίζουν ήδη τη βίλα του Μεχμέτ πλήρη, με τον πύργο στη θέση του.

Τέσσερις θερμάστρες είχε παραγγείλει από τη Βιέννη ο Μεχμέτ Καπαντζής για να εξοπλίσει την κατοικία του. Οι δύο από αυτές είχαν τοποθετηθεί στις κεντρικές αίθουσες των δύο κύριων ορόφων. Μετά την Ανταλλαγή του 1923 και την αναχώρησή τους για την Τουρκία, οι ιδιοκτήτες αποσυναρμολόγησαν και πήραν μαζί τους τη μία, η οποία και βρίσκεται ακόμη σήμερα στην κατοχή των απογόνων τους, ενώ η δεύτερη παρέμεινε στο κτίριο σε όλη τη διάρκεια της χρήσης του ως σχολείου (παρόλα αυτά, διατηρείται σε εξαιρετική κατάσταση).

Το 1972, με την προσωρινή εγκατάλειψη του κτιρίου, η θερμάστρα παραχωρήθηκε ως χρησιδάνειο από την Εθνική Τράπεζα στο νεοϊδρυθέν τότε Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας – Θράκης, όπου και εκτίθεται μέχρι σήμερα. Φωτογραφικό αντίγραφο της θερμάστρας σε φυσικό μέγεθος έχει τοποθετηθεί σε τοίχο του μεγάλου κλιμακοστασίου της βίλας.

* Πηγή πληροφοριών: Γιάννης Επαμεινώνδας, Αρχιτέκτων/Διευθυντής του Πολιτιστικού κέντρου Θεσσαλονίκης του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης

* Η φωτογράφιση έγινε με την άδεια του Πολιτιστικού κέντρου Θεσσαλονίκης του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης