Ιδρυματοποίηση ή σπίτι: Η τρίτη ηλικία που γερνάει χωρίς παιδιά και οικογενειακή «ασπίδα»

Με το πέρασμα των χρόνων, όσοι μπαίνουν στην τρίτη ηλικία, (οι ειδικοί λένε μετά τα 65 έτη) μπορούν να στηριχθούν στη φροντίδα από την οικογένειά τους, με τα παιδιά συνήθως να αναλαμβάνουν την ευθύνη των γονιών τους, δίνοντας πίσω την αγάπη που οι ίδιοι έλαβαν τα προηγούμενα χρόνια της ζωής τους. Τι συμβαίνει όμως σε όσους ηλικιωμένους δεν έχουν καταφέρει ή δεν θέλησαν να αποκτήσουν παιδιά;

Το κοινωνικό αυτό φαινόμενο έχει πλέον το όνομα «Ageing Without Children» (AWOC), και αναφέρεται σε ανθρώπους που φτάνουν ή πλησιάζουν την τρίτη ηλικία χωρίς να έχουν αποκτήσει δικά τους παιδιά και ό,τι αυτό συνεπάγεται.

Ο όρος προέκυψε από έρευνα στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπου κοινωνικοί ερευνητές παρατήρησαν και διαπίστωσαν πως πλέον ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού όχι μόνο στη Μεγάλη Βρετανία, αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο εκτιμάται και αναμένεται πως θα γερνά στερούμενο την «οικογενειακή ασπίδα». Η γήρανση λοιπόν χωρίς παιδιά αποτελεί πλέον ένα ζήτημα μείζονος σημασίας και διακύβευμα της ψυχοσωματικής μας υγείας.

Το δημογραφικό πρόβλημα καθιστά το AWOC πιο επίκαιρο από ποτέ. Στις δυτικές κοινωνίες, τα ποσοστά γεννήσεων έχουν μειωθεί δραματικά τις τελευταίες δεκαετίες, ενώ το προσδόκιμο ζωής έχει αυξηθεί. Αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι ζουν περισσότερο, αλλά η πιθανότητα να έχουν παιδιά ή εγγόνια να τους στηρίξουν, μειώνεται. Σε χώρες όπως η Ιαπωνία, η Ιταλία ή η Γερμανία, η γήρανση του πληθυσμού συνοδεύεται από αυξημένα ποσοστά ανθρώπων που δεν έχουν απογόνους.

«Έχω εφιάλτες ότι πεθαίνω στο σπίτι μου, μόνη μου»

«Ζω μόνη -δεν έχω οικογένεια, είμαι μόνο εγώ- και έχω εφιάλτες ότι πεθαίνω απροσδόκητα στο σπίτι μου και κανείς δεν με βρίσκει για τέσσερα χρόνια! Αυτό με τρομάζει…», περιγράφει ανώνυμα στο BBC μία γυναίκα.

Το σχόλιό της ακολουθεί μια ζωντανή συζήτηση για το τι θα συμβεί αν πεθάνεις ξαφνικά στον δρόμο – συγκεκριμένα, αν η αστυνομία θα μπορεί να σε αναγνωρίσει αν δεν υπάρχουν μέλη της οικογένειάς σου για να το κάνουν. «Νομίζω ότι θα ήταν πολύ εύκολο αν όλοι είχαμε ταυτοποιητικό αριθμό του Εθνικού Συστήματος Υγείας (NHS) τατουάζ στο σώμα μας», σκέφτεται μια άλλη γυναίκα και η ομάδα γελάει με την ιδέα.

Κάποια άλλη προτείνει μια πιο λογική προσέγγιση: φοράει προληπτικά ένα βραχιόλι με μενταγιόν «SOS» που περιέχει το όνομά της, τον αριθμό κοινωνικής ασφάλισης και τα στοιχεία επικοινωνίας του δικηγόρου της, ο οποίος έχει πρόσβαση στο σχέδιο κηδείας της και στη διαθήκη της.

Τι δείχνουν τα στατιστικά στοιχεία

Στον δυτικό κόσμο, η ατεκνία επηρεάζει έναν στους τέσσερις άνδρες και μία στις πέντε γυναίκες.

Στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο αριθμός των ατόμων που γερνούν χωρίς παιδιά και είναι άνω των 65 ετών προβλέπεται να αυξηθεί σε πάνω από δύο εκατομμύρια έως το 2030. Αυτοί οι αριθμοί δεν είναι αμελητέοι.

Σύμφωνα με στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας (ONS), σήμερα στην Αγγλία και την Ουαλία υπάρχουν 20.892 γυναίκες ηλικίας 80 ετών χωρίς παιδιά. Μέχρι το 2045, ο αριθμός αυτός αναμένεται να υπερτριπλασιαστεί, φτάνοντας τις 66.313.

Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι γυναίκες που γεννήθηκαν στη μέση της δεκαετίας του 1960, κατά τη διάρκεια του baby boom, και που σήμερα είναι στην ηλικία των 50 ετών, έχουν διπλάσιες πιθανότητες να μην έχουν παιδιά σε σύγκριση με εκείνες που γεννήθηκαν αμέσως μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Σε συνδυασμό με την αύξηση του προσδόκιμου ζωής, τα νέα στοιχεία υποδηλώνουν ότι «στο μέλλον θα υπάρχουν πολλοί ηλικιωμένοι που δεν θα έχουν ενήλικα παιδιά».

Δεδομένου ότι τα παιδιά είναι η κύρια ομάδα που παρέχει άτυπη φροντίδα σε ενήλικες ηλικίας 85 ετών και άνω, η νέα έρευνα υποδηλώνει ότι η ζήτηση για επίσημη φροντίδα, όπως η εισαγωγή σε οίκο ευγηρίας, πιθανότατα θα αυξηθεί.

Η κοινότητα AWOC και η σημασία για κοινωνικές πολιτικές

Η ευρεία κοινότητα AWOC ιδρύθηκε το 2014 και αποσκοπεί στη δημιουργία ομάδων ατόμων που θα συνδράμουν, θα παρέχουν φροντίδα, θα υποστηρίζουν και θα παρέχουν πρακτικές πληροφορίες στους ηλικιωμένους που γηράσκουν χωρίς παιδιά.

Παρά όμως την ύπαρξη της κοινότητας AWOC, οι ηλικιωμένοι χωρίς παιδιά, κινδυνεύουν να γίνουν αόρατοι για τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής και άλλους θεσμικούς φορείς.

Για αυτόν τον λόγο, η κοινότητα AWOC ασκεί πιέσεις και σε εθνικό και σε διεθνές επίπεδο στις πολιτικές ηγεσίες με απώτερο στόχο τον επανασχεδιασμό της υγειονομικής και κοινωνικής περίθαλψης σύμφωνα με το νέο αυτό δημογραφικό στοιχείο. Απαιτεί τη δημιουργία δομών και πολιτικών που δεν θα θεωρούν δεδομένη την ύπαρξη οικογενειακού υποστηρικτικού πλαισίου, καθώς και την ανάπτυξη δημοσίων και κοινοτικών υπηρεσιών, οι οποίες θα παρέχουν όχι μόνο ιατρική φροντίδα αλλά και κοινωνική υποστήριξη, οικιακή βοήθεια και συμβουλευτικές υπηρεσίες.

Το Office for National Statistics (ONS) έχει προειδοποιήσει ότι η προβλεπόμενη αύξηση των ηλικιωμένων ενηλίκων χωρίς παιδιά είναι πιθανό να αυξήσει τις ήδη «σημαντικές» ανεκπλήρωτες ανάγκες στον τομέα της κοινωνικής πρόνοιας. Ο αριθμός αυτός δεν περιλαμβάνει τους ηλικιωμένους των οποίων τα παιδιά έχουν πεθάνει πριν από αυτούς ή δεν είναι σε θέση να τους βοηθήσουν, αλλά μπορεί να περιλαμβάνει γυναίκες με θετά ή υιοθετημένα παιδιά.

«Αν και δεν υπάρχουν στοιχεία που να δείχνουν ότι τα παιδιά του ηλικιωμένου πληθυσμού του μέλλοντος θα είναι λιγότερο πρόθυμα ή ικανά να φροντίσουν τους γονείς τους από τα παιδιά του σημερινού πληθυσμού, στο μέλλον θα υπάρχει πολύ μεγαλύτερος αριθμός ηλικιωμένων που δεν έχουν παιδιά», αναφέρει το άρθρο του ONS. Προσθέτει επίσης ότι ένα μεγαλύτερο ποσοστό των ηλικιωμένων χωρίς παιδιά λαμβάνει επίσημη φροντίδα, καθώς και ότι τα υψηλότερα επίπεδα ατεκνίας μεταξύ του ηλικιωμένου πληθυσμού στο μέλλον συνεπάγονται αύξηση της ζήτησης για επίσημη φροντίδα.

Ο Βύρων Κοτζαμάνης, καθηγητής Δημογραφίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας επισημαίνει ότι «η συρρίκνωση της γονιμότητας και η αύξηση του προσδόκιμου ζωής οδήγησαν στην αύξηση του ειδικού βάρους των ηλικιωμένων ατόμων, μια αύξηση μη αναστρέψιμη τις αμέσως απόμενες δεκαετίες καθώς το πλήθος των άνω των 65 ετών θα συνεχίσει να αυξάνεται ενώ ο συνολικός πληθυσμός της χώρας μας θα μειώνεται»:

«Η μέχρι στιγμής συζήτηση γύρω από τη γήρανση επικεντρώνεται στην αλλαγή της σχέσης αναμεσά στον πληθυσμό εργάσιμης κα μη εργάσιμης ηλικίας, ιδιαίτερα δε της σχέσης ανάμεσα στον οικονομικά ενεργό και τον οικονομικά μη ενεργό πληθυσμό άνω των 65 ετών, και στις άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις των αλλαγών αυτών.

Η μείωση όμως της γονιμότητας (κυρίως δε η αύξηση της ατεκνίας) και της θνησιμότητάς, σε συνδυασμό με τις αλλαγές στη σύσταση και διάλυση των συμβιώσεων (γαμηλιότητα και διαζύγια), θα επηρεάσουν και τη μελλοντική δομή και σύνθεση των νοικοκυριών των ηλικιωμένων.

Θα αυξηθούν ειδικότερα οι 65 ετών και άνω, οι οποίοι στην καλύτερη των περιπτώσεων θα έχουν έναν πολύ περιορισμένο αριθμό ατόμων στο στενό οικογενειακό τους περιβάλλον, ενώ στη χειρότερη περίπτωση θα βρεθούν μόνοι. Έτσι, ακόμη και αν υποθέσουμε ότι οι υφιστάμενοι σήμερα οικογενειακοί δεσμοί δεν ατονήσουν τις επόμενες δεκαετίες, και με δεδομένο ότι σήμερα η οικογένεια υποκαθιστά το κράτος πρόνοιας, το διακύβευμα είναι προφανές».

Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον κ. Κοτζαμάνη, μία σημαντική μειοψηφία των γυναικών που γεννήθηκαν λίγο μετά το 1980 δεν θα κάνει παιδιά (μια στις τέσσερεις, έναντι του 15% των γυναικών που γεννήθηκαν το 1920) και οι γυναίκες αυτές –ένα τμήμα των οποίων δεν θα έχει πιθανότατα και σύντροφο ή σύζυγο– όταν φθάσουν στα 65 θα έχουν αυξημένες πιθανότητες να ζήσουν άλλα 25 χρόνια.

«Την τελευταία εικοσιπενταετία της ζωής τους θα ζήσουν είτε μόνες τους είτε με τον επίσης ηλικιωμένο σύντροφό η σύζυγό τους (εάν έχουν), τουλάχιστον για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους. Επομένως, στην καλύτερη των περιπτώσεων, το «στενό» οικογενειακό τους περιβάλλον θα περιλαμβάνει μόνον αυτόν (εάν υπάρχει και για όσο ζει).

Το δε διευρυμένο θα περιλαμβάνει πολύ λιγότερα άτομα από αυτά των σε αντίστοιχη θέση γυναικών που γεννήθηκαν 60 χρονιά πριν, και αυτό τόσο λόγω του μικρότερου αριθμού των αδελφών τους όσο και της μείωσης των παιδιών που αυτά θα έχουν κάνει, λόγω της ταχύτατης συρρίκνωσης της γονιμότητας στις μετά το 1960 γενεές». 

«Οι γυναίκες αυτές θα βρεθούν σε ιδιαίτερα κρίσιμη θέση», τονίζει ο κ. Κοτζαμάνης.

«Η ιδρυματοποίηση στα τελευταία χρόνια της ζωής τους – μια εξαίρεση για τις γυναίκες των ίδιων ηλικιών με την αντίστοιχη οικογενειακή κατάσταση οι οποίες γεννήθηκαν μια εξηκονταετία πριν – θα είναι μια λύση, η παραμονή τους στην κατοικία τους μια δεύτερη. Οι συνθήκες διαβίωσής τους μετά τα 65 τους χρόνια θα διαφοροποιούνται σημαντικά, τόσο σε σχέση αυτές των γιαγιάδων τους (οι οποίες έχουν γεννηθεί γύρω από το 1930), όσο και σε σχέση με τις συνθήκες των συνομήλικών τους που θα διαθέτουν ακόμη ένα, έστω και περιορισμένο, «στενό» οικογενειακό περιβάλλον.

Επομένως, το κράτος πρόνοιας (και όχι η οικογένεια) είναι αυτό που θα κληθεί να καλύψει τις ανάγκες του μεγαλύτερου τμήματος των ηλικιωμένων αυτών γυναικών (και των συζύγων/συντρόφων τους, για όσες έχουν), δεδομένου ότι τα κόστη διαβίωσής τους θα είναι αδύνατον να καλυφθούν από τις ίδιες, λόγω των περιορισμένων δυνατοτήτων αποταμίευσης και των χαμηλών συντάξεων», καταλήγει ο ίδιος.

Οι επιπτώσεις της μοναξιάς στην τρίτη ηλικία

Δεν πρέπει να παραμελήσουμε τις ψυχολογικές επιπτώσεις που μπορεί να έχει σε έναν ηλικιωμένο άνθρωπο η μοναξιά στην τρίτη ηλικία, καθώς η έλλειψη οικογενειακού πλαισίου βάλλει σημαντικά την υγεία και την ποιότητα ζωής.

Η περιορισμένη συναισθηματική υποστήριξη, η δυσκολία στην καθημερινή φροντίδα και ο αυξημένος κίνδυνος κοινωνικής απομόνωσης, επιτάσσουν την δημιουργία και την ενίσχυση κοινωνικών δικτύων αλληλεγγύης και αλληλοϋποστήριξης για την αντιμετώπισή τους.

Πολλοί ηλικιωμένοι εκφράζουν φόβους για το τι θα συμβεί αν αρρωστήσουν ή πεθάνουν χωρίς κοντινά πρόσωπα δίπλα τους. Τα μέλη της AWOC κοινότητας δίνουν την απάντηση σε αυτόν τον φόβο, αναπτύσσοντας εναλλακτικές μορφές στήριξης, όπως ομάδες αλληλοβοήθειας, βραχιόλια ταυτοποίησης ή κοινοτικά δίκτυα φροντίδας.

Η υπέρβαση αυτού του σκοπέλου απαιτεί συνεργασία μεταξύ κράτους, τοπικών κοινοτήτων, μη κερδοσκοπικών οργανώσεων και μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση από όλους μας, ώστε να προκύψουν εποικοδομητικές λύσεις και στρατηγικές αντιμετώπισης στην προοπτική της γήρανσης χωρίς παιδιά.

*Με πληροφορίες από awoc.org, news.sky.com, theageactionalliance.org