Όταν το κινητό γίνεται η προέκταση του χεριού μας – Πόσο εθισμένοι είμαστε με τις οθόνες;
Ψυχολόγος αναλύει τις συνέπειες που έχει η εξάρτηση από τις οθόνες σε ενήλικες και παιδιά - Πώς μπορούμε να «ξεκολλήσουμε»;
Την ώρα που ξυπνάμε, το πρώτο πράγμα που κάνουμε είναι να πιάνουμε τα κινητά μας και να σκρολάρουμε στα social media, για να δούμε τι «χάσαμε» τις 8 ώρες που κοιμόμασταν.
Για πολλούς, η ημέρα μας συνεχίζει με το να πηγαίνουμε στο γραφείο, κοιτώντας για τις επόμενες 8 ώρες την οθόνη ενός υπολογιστή, ενώ ταυτόχρονα κάνουμε το συνηθισμένο check στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Όταν γυρίσουμε σπίτι, θα ξαπλώσουμε στον καναπέ και είτε θα συνεχίσουμε το ατελείωτο σκρολάρισμα στην οθόνη του κινητού που ποτέ δεν σταματάει να προσφέρει περιεχόμενο, είτε θα ανοίξουμε την τηλεόραση, κάνοντας ζάπινγκ ή βάζοντας μια σειρά στο Netflix για να χαλαρώσουμε.
Οι οθόνες βρίσκονται μπροστά από τα ματιά μας 24/7, είτε είναι οθόνες κινητού, είτε λάπτοπ, τάμπλετ, τηλεόρασης, με τον χρόνο που περνάμε από μπροστά τους, να πολλαπλασιάζεται μέρα με την μέρα.
H σχέση που έχουμε αποκτήσει με τις οθόνες στις μέρες μας, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα «ψηφιακό ναρκωτικό» αφού η κατάχρησή τους δεν διαφέρει και πολύ από αυτήν του τζόγου, των τσιγάρων ή του αλκοόλ, με τις διαστάσεις που παίρνει το φαινόμενο του εθισμού σε αυτές, να ανησυχούν τους ειδικούς για το μέλλον.
Ο χρόνος που περνάμε μπροστά από τις οθόνες μας, είναι ένα πρόβλημα που έχει αρχίσει να αφορά όλες τις γενιές και όχι μονάχα τους νεότερους, για τους οποίους έχουν σημάνει «συναγερμό» οι ειδικοί και ήδη λαμβάνονται σχετικά μέτρα στα σχολεία.
Πώς επηρεάζει τους ενήλικες
Η εξάρτηση στις οθόνες έχει ευρύ φάσμα και μπορεί να σχετίζεται είτε με την εξάρτηση στο κινητό και το τάμπλετ, τις εφαρμογές και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, μέχρι και την προβληματική χρήση του διαδικτύου, τον εθισμό στα παιχνίδια, την καταναγκαστική χρήση διαδικτύου, την παθολογική χρήση τεχνολογίας.
Συμπτώματα τα οποία παρουσιάζονται σε έναν τέτοιο εθισμό και παρακωλύουν την ικανότητα του ατόμου να είναι λειτουργικό, είναι τα εξής:
- Εμμονή (συνεχή ενασχόληση με κάποια οθόνη)
- Συμπτώματα στέρησης
- Αυξημένη ανοχή στον χρόνο μπροστά από την οθόνη
- Αποτυχία να μείνουν μακριά από οθόνες
- Έλλειψη άλλων ενδιαφερόντων
- Συνέχιση παρά τις αρνητικές συνέπειες σε σωματική και ψυχική υγεία
- Χρήση οθόνης για αποφυγή άλλων ανεπιθύμητων ενεργειών
Η ψυχολόγος, Έλλη Γεωργιάδη, αναλύει τις συνέπειες που έχει η κατάχρηση των οθονών στους ενήλικες στην ψυχική αλλά και σωματική υγεία:
«Οι οθόνες υπάρχουν παντού γύρω μας, από την τηλεόραση και το κινητό, μέχρι ακόμα το smartwatch και την υπερσύγχρονη οθόνη που βρίσκεται μέσα στο αυτοκίνητό μας, τα οποία φυσικά μας βοηθούν στην καθημερινότητα. Έτσι όπως έχουν εξελιχθεί, έχουν δημιουργήσει έναν τρόπο να μας καθιστούν διαρκώς σε «alert», με μία συνεχή ενημέρωση που λαμβάνουμε από παντού.
Η κατάχρηση οθόνης, είτε είναι στη δουλειά μας, είτε στην προσωπική μας ζωή, αυτό που φέρνει στο τέλος της ημέρας είναι μία ένταση, λόγω της υπερβολικής έκθεσης στη μπλε οθόνη. Πολύ πρακτικά, μπορεί να μην μπορούμε να ηρεμήσουμε, οι καρδιακοί μας παλμοί να είναι αυξημένοι, να έχουμε πονοκέφαλο στο τέλος της ημέρας και το αίσθημα ότι θα πρέπει διαρκώς να είμαστε σε εγρήγορση. Η υπερέκθεση στις οθόνες μπορεί να αποβεί στρεσόγονα για τον άνθρωπο.
Το πιο τρανταχτό παράδειγμα, είναι οι διαταραχές ύπνου, με χαμηλή ποιότητα ύπνου και δυσκολία στην κατάκλιση. Ιδανικό θα ήταν τουλάχιστον 2 ώρες πριν τον ύπνο, να μην έχουμε κάποια ανοιχτή οθόνη. Ακόμα και η τηλεόραση, δεν είναι στην πραγματικότητα κάτι που μας χαλαρώνει. Μία ενεργή οθόνη που είναι συνεχώς δίπλα μας, ακόμα και να μην το αντιλαμβανόμαστε άμεσα, εμμέσως μας επηρεάζει.
Ο εθισμός αυτός, επηρεάζει και την κοινωνικότητα μας. Το πιο απλό παράδειγμα, βλέπεις μία παρέα πέντε ατόμων σε μία καφετερία και όλοι κοιτούν στα κινητά τους. Συνυπάρχουν αλλά δεν ανταλλάζουν κουβέντες. Αυτομάτως, εγείρεται το ερώτημα: Πού είναι η επικοινωνία; Και αν η επικοινωνία γίνεται μέσα από την οθόνη, τότε πόσο εκτιθέμεθα και πόσο ουσιαστικές είναι οι συζητήσεις που κάνουμε; Πόσο διατεθειμένοι είμαστε να ανοιχτούμε στον άλλον από κοντά;».
Τι συμβαίνει στα παιδιά
Ο υπερβολικός χρόνος οθόνης έχει συνδεθεί με μια σειρά από προβλήματα τόσο ψυχικής όσο και σωματικής υγείας στα παιδιά, όπως η απομόνωση, η παχυσαρκία, η κακή ποιότητα ύπνου και τα προβλήματα όρασης.
Ο υπερβολικός χρόνος οθόνης έχει επίσης συνδεθεί με μια σειρά από γνωστικά προβλήματα στα παιδιά, συμπεριλαμβανομένης της κακής ακαδημαϊκής επίδοσης, της μειωμένης διάρκειας προσοχής και της μειωμένης επιτελικής λειτουργίας. Μια μελέτη των Christakis et al. (2004) διαπίστωσε ότι τα παιδιά που έβλεπαν περισσότερη τηλεόραση στην πρώιμη παιδική ηλικία είχαν χαμηλότερες βαθμολογίες στην ανάγνωση και ήταν πιο πιθανό να έχουν προβλήματα προσοχής τα επόμενα χρόνια.
Μια άλλη μελέτη από τους McHarg et al. (2020) διαπίστωσε ότι τα παιδιά που περνούσαν περισσότερο χρόνο χρησιμοποιώντας ψηφιακές οθόνες σε μικρότερη ηλικία είχαν χαμηλότερα επίπεδα επιτελικής λειτουργίας.
Φυσικά, σημαντικό ρόλο παίζουν και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα οποία έχουν μπει στη ζωή των παιδιών από πολύ μικρή ηλικία.
Σύμφωνα με έρευνες του Ελληνικού Κέντρου Ασφαλούς Διαδικτύου των ετών 2019 και 2020, το μεγαλύτερο ποσοστό των παιδιών από 10 έως 17 ετών έχει προφίλ σε κοινωνικά δίκτυα και ξεκινά να τα χρησιμοποιεί από πολύ νεαρή ηλικία. Το 83% των παιδιών ηλικίας 10 έως 17 ετών έχουν προφίλ σε μέσο κοινωνικής δικτύωσης, με το 70% να ξεκινά να χρησιμοποιεί τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης πριν από την ηλικία των 13 ετών. Το 43% από αυτά τα παιδιά αναφέρει ότι παραμελεί τις δραστηριότητές του για χάρη του διαδικτύου, και αυτό το ποσοστό αυξάνεται στα παιδιά του Λυκείου, φτάνοντας το 58%.
Παράλληλα, πιο πρόσφατα δεδομένα από το Γραφείο στην Ευρώπη της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (ΠΟΥ) δείχνουν αύξηση στην προβληματική χρήση κοινωνικών δικτύων από τους εφήβους, από 7% το 2018 σε 11% το 2022. Παράλληλα, το 12% των εφήβων διατρέχει κίνδυνο για εξάρτηση από διαδικτυακά παιχνίδια, γεγονός που υποδεικνύει το μέγεθος του κινδύνου της τεχνολογίας για την ψυχική υγεία και την ευημερία τους.
Η κ. Γεωργιάδη αναλύει τις συνέπειες του εθισμού στις μικρότερες ηλικίες και τονίζει ότι «οι ενήλικες είμαστε το παράδειγμα που ακολουθούν τα παιδιά»:
«Αν καταλάβουμε ότι από εμάς ξεκινούν όλα και στη συνέχεια μεταφέρονται στα παιδιά, τότε ίσως μπορέσουμε να ελέγξουμε και οι ίδιοι τον εθισμό μας, οριοθετώντας με αυτόν τον τρόπο τη χρήση των οθονών και στα παιδιά. Οι γενιές των παιδιών που αυτήν την στιγμή βρίσκονται στο σχολείο, έχουν μεγαλώσει με το κινητό ή το τάμπλετ να είναι η προέκταση του χεριού τους. Για αυτούς, η τηλεόραση, είναι παρωχημένη, δεν τους εγείρει την περιέργεια, γιατί υπάρχει το διαδίκτυο. Όταν το παιδί βλέπει τον ενήλικα να είναι στο κινητό στη διαδικασία της χαλάρωσής του, παίρνει υποσυνείδητα το παράδειγμα της μίμησης.
Φυσικά, σε όλο αυτό υπάρχουν και θετικά, καθώς τα παιδιά αυτά είναι πολύ πιο εξοικειωμένα τεχνολογικά και ψηφιακά, από ότι οι παλαιότερες γενιές. Ωστόσο, έρευνες δείχνουν ότι στο μέλλον εκτός από ψυχολογικές, ενδέχεται να υπάρξουν μέχρι και σωματικές συνέπειες από τη μακροχρόνια χρήση της οθόνης, που αφορούν τα μάτια μέχρι και το βάρος. Επίσης, προκύπτουν προβλήματα με τον γραμματισμό και τις γλωσσικές ικανότητες των παιδιών, από τη στιγμή που διαδικτυακά, όλα είναι γραμμένα στα αγγλικά, με αρκτικόλεξα ή greeklish. Και φυσικά, υπάρχει το ζήτημα της κριτικής σκέψης, του φιλτραρίσματος των πληροφοριών και των fake news, καθώς οι μικρότερες ηλικίες “βομβαρδίζονται” συνεχώς με πλήθος πληροφορίων. Τέλος, αυτό που δεν μπορούμε να παραβλέψουμε είναι η τεράστια επίδραση στην κοινωνικοποίηση, ιδιαίτερα σε τόσο τρυφερές ηλικίες. Τα παιδιά σήμερα ενδεχομένως δε γνωρίζουν πώς να αλληλεπιδράσουν μεταξύ τους, με έναν τρόπο που δεν εμπεριέχει την οθόνη».
Η κ. Γεωργιάδη συστήνει στους γονείς: «Όσο πιο αργά ένα παιδί πιάσει κινητό ή τάμπλετ, τόσο το καλύτερο. Δεν θα μείνει πίσω, θα εξοικειωθεί με την τεχνολογία γρήγορα, καθώς υπάρχει πλέον παντού. Καλό όμως θα ήταν, το παιδί να μπει στον ψηφιακό κόσμο, μετά την ηλικία των 6 ετών».
Η κ. Γεωργιάδη τονίζει ότι τα δεδομένα δεν είναι μέχρι στιγμής επαρκή για να γνωρίζουμε πώς θα είναι τα πράγματα στο μέλλον:
«Πρέπει να λάβουμε υπόψη, ότι εμείς είμαστε η γενιά που θα βιώσει αυτές τις μακροχρόνιες συνέπειες στο μέλλον. Βλέπουμε όμως τις επιπτώσεις από τώρα, οπότε ας εστιάσουμε στο σήμερα, που οι οθόνες έχουν ήδη επίδραση στην καθημερινότητά μας, βιώνουμε ήδη τις συνέπειες από την υπερέκθεση και υπερβολική χρήση, που δεν χρειάζεται να φτάσουμε στο μέλλον για να τις διαπιστώσουμε.
Το να είμαστε διαρκώς σε alert βάζει τον οργανισμό μας σε μία κατάσταση που παράγονται συγκεκριμένες ορμόνες, όπου ενεργοποιείται το «fight or flight», το σύνδρομο της «μάχης ή αποφυγής», ένας μηχανισμός άμυνας, ο οποίος μας κάνει να είμαστε σε εγρήγορση για αυτοπροστασία. Για τον οργανισμό μας, αυτό σημαίνει ότι είναι διαρκώς έτοιμος να αντιδράσει, με αποτέλεσμα να μην βρισκόμαστε ποτέ σε κατάσταση ηρεμίας, κάτι που φυσικά χρειαζόμαστε για την ψυχική μας υγεία».
Πώς μπορούμε να απεξαρτηθούμε;
«Θα μπορούσαμε όλοι να κάνουμε ένα βήμα πίσω και να αναρωτηθούμε: Είναι πραγματικά κάτι που χρειάζομαι στην καθημερινότητα, στον βαθμό που υπάρχει τώρα; Ποια ανάγκη μου καλύπτει;
Αν μπούμε στη διαδικασία και η επαφή με άλλους ανθρώπους να μη γίνεται μέσω μίας οθόνης, τότε θα δούμε πόσο απελευθερωτικό είναι πραγματικά. Χρειαζόμαστε να βρούμε όλοι μία χρυσή τομή. Και όταν κάνουμε αυτές τις ερωτήσεις θα καταλάβουμε, ότι δεν τις έχουμε τόσο μεγάλη ανάγκη τις οθόνες τελικά», καταλήγει η κ. Γεωργιάδη.
Μερικοί τρόποι για να σταματήσετε να είστε «κολλημένοι» στις οθόνες σας είναι οι εξής:
- Παρακολουθήστε τις ώρες που κάνετε χρήση των οθονών σας
- Απενεργοποιείστε τις ειδοποιήσεις σας
- Καθιερώστε συγκεκριμένες ώρες χωρίς να κάνετε χρήση καμίας μορφής τεχνολογίας
- Screen – Free: Εξετάστε το ενδεχόμενο να περάσετε μια μέρα, ένα Σαββατοκύριακο, μια εβδομάδα ή διακοπές χωρίς οθόνη
- Δημιουργήστε ένα τελετουργικό αποσύνδεσης από τις οθόνες σας
