50 χρόνια μετά: η δύση της δημοκρατίας
Μισός αιώνας και μερικές εκατοντάδες σκέψεις μακριά από τη Μεταπολίτευση
Με αφορμή τη φετινή επέτειο των πενήντα χρόνων από την αποκατάσταση της Δημοκρατίας ζητήσαμε από επιστήμονες που εκτιμούμε τη σκέψη τους να γράψουν για τους αναγνώστες της parallaxi τι σημαίνει αυτή η επέτειος.
Λέξεις: Πολυμέρης Βόγλης
Για το μεγαλύτερο διάστημα του 20ού αιώνα η δημοκρατία στην Ελλάδα δεν ήταν δεδομένη. Μέχρι το 1974 η χώρα είχε δοκιμαστεί από δικτατορίες και στρατιωτικά κινήματα, ενώ και στις περιόδους «ομαλότητας» (όπως στα χρόνια 1949-1967) η κοινοβουλευτική δημοκρατία συνοδευόταν από πολιτικές διακρίσεις και απαγορεύσεις.
Μόνο μετά το 1974, η δημοκρατία εδραιώθηκε στην Ελλάδα καθώς οι κυβερνήσεις σταδιακά εγκατέλειψαν τις πολιτικές αποκλεισμού και υιοθέτησαν πολιτικές ενσωμάτωσης. Ειδικά από το 1974 έως το 1985 έκλεισαν οι λογαριασμοί με το διαιρετικό παρελθόν (άρση των απαγορεύσεων και διακρίσεων σε βάρος της Αριστεράς, αναγνώριση Εθνικής Αντίστασης, επαναπατρισμός πολιτικών προσφύγων) και κατοχυρώθηκαν δικαιώματα και ελευθερίες που έφερναν την Ελλάδα πιο κοντά στη Δυτική Ευρώπη –άλλωστε ο εκδημοκρατισμός και ο εκσυγχρονισμός συνδέθηκαν με την ένταξη της Ελλάδας στην διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Σήμερα, 50 χρόνια μετά το 1974, η Γ΄ Ελληνική Δημοκρατία φαίνεται σταθερή. Δεν είναι, όμως. Οι ρωγμές είναι ήδη πολλές και ορατές. Ρωγμές που αφορούν το κράτος δικαίου, τη σχέση των πολιτών με την πολιτική και την άνοδο της Ακροδεξιάς.
Θεμέλιο της δημοκρατίας είναι ο σεβασμός του κράτους δικαίου. Στην Ελλάδα το κράτος δικαίου έχει υπονομευθεί από τις πολυεπίπεδες παρεμβάσεις των κυβερνήσεων των τελευταίων ετών, που επιδιώκουν να ευθυγραμμίσουν θεσμούς και διαδικασίες με τις στοχεύσεις της πολιτικής εξουσίας. Το σκάνδαλο, αρχικά, της παρακολούθησης πολιτικών προσώπων, δημοσιογράφων, υπουργών, στρατιωτικών, επιχειρηματιών και πολλών άλλων και, στη συνέχεια, το σκάνδαλο της συγκάλυψης των υποκλοπών είναι, ίσως, η κορωνίδα της παραβίασης των αρχών του κράτους δικαίου αλλά, δυστυχώς, δεν είναι η μοναδική. Η ποιότητα της δημοκρατίας υποβαθμίζεται, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την μονοφωνία στα συστημικά μέσα μαζικής ενημέρωσης. Ενώ σε παλαιότερες εποχές, το κράτος δικαίου υπονομευόταν από τη καταστολή και τη βία κατά των πολιτικών αντιπάλων, σήμερα η δημοκρατία ασφυκτιά από τη χειραγώγηση των θεσμών.
Όμως η ποιότητα της δημοκρατίας εξασθενεί γιατί ταυτόχρονα το ενδιαφέρον για αυτήν μειώνεται. Η τεράστια αποχή από τις ευρωεκλογές δείχνει μια βαθιά κρίση της δημοκρατίας. Δεν είναι απλά μια κρίση πολιτικής εκπροσώπησης. Ένα όλο και μεγαλύτερο κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας γυρνά την πλάτη του όχι στα κόμματα αλλά στην πολιτική γενικότερα. Στον αντίποδα των πρώτων δεκαετιών μετά το 1974, όταν η πλειονότητα των πολιτών συμμετείχε σε συλλογικές διαδικασίες (σε διαφορετικών ειδών εκλογές, σωματεία, κινητοποιήσεις κλπ.), σήμερα η πλειονότητα των πολιτών έχει αποσυρθεί στη σφαίρα της ιδιώτευσης. Δημοκρατία είναι η πολιτική της προσδοκίας ενός καλύτερου μέλλοντος για τους πολλούς. Η διάψευση των προσδοκιών και η αίσθηση ότι «τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει» καθώς το ζητούμενο πλέον είναι απλά η προσαρμογή τις αλλεπάλληλες κρίσεις, τροφοδοτούν την απομάκρυνση από την πολιτική. Την ίδια στιγμή όταν η δημοκρατία δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την κοινωνική ανισότητα και αδικία και κυριαρχεί ο φόβος απέναντι στο μέλλον, τότε όλο και περισσότεροι στρέφονται ενάντια στη δημοκρατία.
Η άνοδος της Ακροδεξιάς και η μετατροπή της σε mainstream πολιτική δύναμη στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες (μεταξύ των οποίων και η χώρα μας) δείχνει την κρίση της δημοκρατίας όπως τη γνωρίσαμε μεταπολεμικά (και μεταπολιτευτικά στην Ελλάδα). Αφετηρία είναι, πάλι, η διάψευση της προσδοκίας, με την οποία μεγάλωσαν πολλές γενιές, ότι «η ζωή θα γίνεται διαρκώς καλύτερη». Στις μέρες μας ο ορίζοντας του μέλλοντος είναι πολύ σκοτεινός: η κλιματική κρίση, η εξάπλωση της φτώχειας, το προσφυγικό και η συνέχιση του πολέμου στην Ουκρανία δημιουργούν μια δυστοπία, που μόνο φόβο εμπνέει. Αυτήν την πραγματικότητα εκμεταλλεύεται επιδέξια η Ακροδεξιά για να προωθήσει μια ατζέντα εθνικισμού, ξενοφοβίας και αυταρχισμού. Και όσο η απήχησή της Ακροδεξιάς αυξάνεται, τόσο η Δεξιά θα υιοθετεί την ατζέντα της.
Πολλοί θεωρούν τη Δύση ταυτόσημη της δημοκρατίας. Είναι καιρός να ασχοληθούμε με τη δύση της δημοκρατίας στο δυτικό κόσμο.
*Ο Πολυμέρης Βόγλης είναι καθηγητής κοινωνικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
