Κωνσταντίνος Τσουκαλάς: Στην Ελλάδα του χθες, του σήμερα, του πάντα

Λέξεις: Κωστούλα Τωμαδάκη

Καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και σε Πανεπιστήμια του εξωτερικού, πολιτικός στοχαστής, διανοούμενος, ακαδημαϊκός, συνεισφέρει εδώ και δεκαετίες στο δημόσιο βίο, με τις παραδόσεις του, τις διαλέξεις του, τα βιβλία του, σε ελληνικό και διεθνές επίπεδο. Η παρουσία του στα δημόσια πράγματα είναι απαραίτητη, η σκέψη του πολύτιμη.

Τον Κωνσταντίνο Τσουκαλά, τον πρωτογνώρισα, ερήμην του σε ένα ταξίδι στο Παρίσι. Αφουγκράστηκα την φωνή του προτού συναντηθούμε. Ήμουν στην καρδιά του Καρτιέ Λατέν, εκπαιδευτική εκδρομή με τα φροντιστήρια του Ανδρέα Μπελεζίνη. Ο ουρανός βαρύς και κατάμαυρος. Έτρεξα να βρω τη φίλη στη Σορβόννη, να πάμε σε μια ταινία του Γκοντάρ.

 Βρέχει στο Παρίσι, φοράω ένα μακρύ κασκόλ που σκουπίζει το πεζοδρόμιο και βρίσκομαι σε μια διάλεξη. Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, είναι το πιο φωτεινό πρόσωπο που είχε γνωρίσει ως τότε ο 17χρονος εαυτός μου. Δεν θα ξεχάσω ποτέ εκείνη την ημέρα,  δεν θυμάμαι το θέμα της διάλεξης, ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς ήταν ένας ζωντανός θρύλος γιατί είχε ζήσει την έκρηξη του Μάη του ’68 από κοντά.

Τέλη δεκαετίας του ’80, κοινώνησα της Ακαδημαϊκής του σοφίας, φοιτήτρια στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ο λόγος του χειμαρρώδης, κάθε κουβέντα του ανοίγει και άλλες, μπορεί να μιλήσει με την ίδια ευκολία για τον Λοτ, το Νίκο Πουλαντζά αλλά και τον Μπόρχες και τον Παζολίνι. Κάνει ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις που μόνο ένας ομότεχνος θα μπορούσε να κάνει.

Αν η καθημερινότητα είναι μέρος της ιστορίας μας, ο καθηγητής Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, κατορθώνει και ξεπερνά σύνορα, δωρίζοντας μας μια σκέψη πολύ προσωπική αλλά και παγκόσμια. Θα έλεγα μάλλον κοινότοπα ότι οι σημειώσεις που έχω κρατήσει από το μάθημα του, πάνω από όλα, είναι μια ανοιχτή διαδικασία που καταγράφει το ζωντανό. 

Και πάντα η μοναξιά του σχοινοβάτη διανοούμενου που είναι  μπροστά από την εποχή του.

Μετά, ήμουν μεγαλύτερη, στα μέσα της δεκαετίας του ’90, που όπως η ηρωίδα του Ίψεν, ονειρευόμουν μια άλλη ζωή. Έχω τελειώσει την Σταυράκου, έχω κάνει μικρού μήκους, τηλεταινία  και έχω σκηνοθετήσει τους “Χτίστες” του Γιώργου Χειμωνά  με την Υρώ Μανέ και την Μυρτώ Παράσχη για την ΕΡΤ. Ο δρόμος και η ψυχή μου με φέρνουν στην Ιπποκράτους. Είμαι ενθουσιασμένη γιατί γράφτηκα στο μεταπτυχιακό της Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών με καθηγητές τον Κωνσταντίνο Τσουκαλά, τον Νικηφόρο Διαμαντούρο, τον Ηλία Νικολακόπουλο, τον Κύρκο Δοξιάδη.

Ήταν η εποχή που στην Ελλάδα διεξαγόταν ένας έντονος διάλογος για τον κοινωνικό και πολιτικό ρόλο των ΜΜΕ. Παρότι το φαινόμενο της μαζικής επικοινωνίας είχε εμφανιστεί αρκετούς αιώνες νωρίτερα, η διαδικασία της μαζικής επικοινωνίας, η μετάδοση μεγάλης ποσότητας πληροφοριών σε μαζικό κοινό, και ειδικότερα της τηλεόρασης  έγινε αντικείμενο μελέτης της διδακτορικής μου διατριβής με υπεύθυνο καθηγητή τον Κωνσταντίνο Τσουκαλά. Τι να πω για τα μαθήματα εκείνης της εποχής σε μια Ελλάδα που άλλαζε. Περιδιαβαίνοντας στην ιστορία της Κατοχής  ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς έφτανε στο σήμερα: Ο Έντγκαρ Μορέν, ο Ντεριντά, ο Μπαρτ, ο Αντόρνο, ο Λοκ και πάντα η σκιά του  Πουλαντζά. Αλλά και του Αζενστάιν και του Φελίνι, όταν το τμήμα χαλάρωνε. Σχεδόν συγκινητικός όταν μιλούσε για τις  κοσμοϊστορικές αναταράξεις, κοινωνικές και ιδεολογικές του 20ου αιώνα που κάποιες ήταν απάνθρωπες και επηρέασαν τον άνθρωπο. 

Η τέχνη αλλάζει τον άνθρωπο; “Ο πολιτισμός είναι ρήξη με την κραταιή μετριότητα”, μου είχε πει ο Θανάσης Βαλτινός. 

Γύρω στο 2012 – 13, ανεβαίνω την Σκουφά, κάνω μια στάση στην πλατεία για να πιώ καφέ, να θυμηθώ τα φοιτητικά μου χρόνια και ξανακοιτάζω το σημειωματάριο  με τις ερωτήσεις που τις ξέρω απέξω, αλλά έχω τρακ. Νιώθω μεγάλη συγκίνηση που θα συναντήσω τον Κωνσταντίνο Τσουκαλά. Θα του πάρω μια συνέντευξη για την εφημερίδα “ΤΟ ΠΟΝΤΙΚΙ” , (αρχισυντάκτρια η εξαιρετική δημοσιογράφος Κατερίνα Αγγελιδάκη), με αφορμή το βιβλίο του “Η επινόηση της ετερότητας, ταυτότητες και διαφορές στην εποχή της παγκοσμιοποίησης”, εκδόσεις Καστανιώτη.

Σύμφωνα με τον Τσουκαλά οι θεμελιώδεις αξιακές προδιαγραφές της νεωτερικότητας βρίσκονται σε συνεχή και εκρηκτική μετατόπηση. Η αλληλεγγύη και η αδελφότητα παραμένουν στα αζήτητα, οι μεγάλες λέξεις και έννοιες αλλάζουν. Την ίδια εποχή έχω μιλήσει στο Παρίσι με την Τζούλια Κρίστεβα για την ευρωπαϊκή κουλτούρα. Βρίσκομαι στο σπίτι του, στο Κέντρο της Αθήνας, ευχαριστώ θερμά την καθηγήτρια Φωτεινή Τσαλίκογλου για την ζεστασιά και την διακριτικότητα της και χαϊδεύω τις γάτες. Θέλω να μιλήσουμε για το βιβλίο και καταλαβαίνω ότι μιλάμε όλα όσα απασχολούν την κοινωνία και τον σημερινό άνθρωπο. Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, χειμαρρώδης και με το ίδιο νεανικό πάθος, μου μίλησε για την βαθιά ρήξη του πολίτη με την αξιοπιστία της πολιτικής ευρύτερα, για το ότι δεν μπορεί κανείς να χωρίσει το κράτος από την κοινωνία γιατί το κράτος προέρχεται από την κοινωνία, την δυσκολία να φτιαχτεί μια συλλογικότητα και την ανάγκη να “ξαναβρούμε πράγματα τα οποία έχουμε αρχίσει να ξεχνάμε”.

Η σκέψη πάλι στον Νίκο Πουλαντζά αλλά και στον Μπόρχες. Και όταν τον ρώτησα, πως μπορεί ο άνθρωπος να αμυνθεί απέναντι στην εξουσία, ο λόγος του ήταν διαυγής και στιβαρός.

“Η τέχνη, όταν δεν μπαίνει σε κυκλώματα του εμπορίου, είναι μια προσωπική απάντηση του καλλιτέχνη απέναντι στην αγωνία του κόσμου και του εαυτού του. Μ ‘ αυτήν την έννοια η σημασία της τέχνης είναι ανυπέρβλητη και θα έλεγα ότι η τέχνη στις περισσότερες περιπτώσεις –είτε το θέλει, είτε όχι-επιχειρεί να απαντήσει στα μεγάλα ερωτήματα της εποχής της”. 

Το 2022 όταν  έκανα γυρίσματα στο Μόναχο για τη “Μητέρα του Σταθμού” , στο μυαλό μου ήρθε, η Σχολή Φιλοσοφίας και Δικαίου στην οποία ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς είχε κάνει μεταπτυχιακές σπουδές.

Σκέφτομαι τι θα ήθελα να τον ρωτήσω σήμερα. Σε ποια ερωτήματα δεν έχει απαντήσει ο ίδιος. Κρατάω σαν φυλαχτό τα λόγια του: η σκέψη είναι μια συνισταμένη επιρροών, οι οποίες τις περισσότερες φορές είναι ασυνείδητες. Βλέπεις μια ταινία, διαβάζεις ένα βιβλίο, πηγαίνεις σε μια έκθεση ζωγραφικής και αυτό μπορεί να σου αλλάξει τον κόσμο.   

Χρειάζεται η αίσθηση απόστασης για να καταλάβεις. Σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από ματαιώσεις και απογοήτευση χρειαζόμαστε τον συγκροτημένο λόγο και το όραμα του Κωνσταντίνου Τσουκαλά. Του χρωστάμε όλοι για όλα αυτά, για την ίδια την παρουσία του.

Σας ευχαριστούμε κύριε Καθηγητά.